O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

Shaxs shakllanishi va taraqqiyoti. Shaxs shakllanishi odatda uning o’z-
o’zini anglashidan boshlanadi. Shaxs o’z mohiyatiga kura ijtimoiy hisoblangan
munosabatlar tizimiga kirgan, odamlar bilan uzaro birgalikda harakat kilgan va
munosabatda bo’lgan xolda uzini atrof muhitdan, boshqa odamlardan alohida
ekanligini anglay boshlab, uzining jismoniy va psixologik xolati, harakatlari va
jarayonlarining subyekti sifatida his etadi. Uzi uchun «boshkalardan» farqli va
ayni chogda ular bilan bog’liq bo’lgan «Men» sifatida namoyon bo’ladi. 2–3
yoshli bolalardayok «Men» siymosi shakllana boshlaydi. ( «Seniki emas –
meniki», «menga besh» va xokazo (I. Kon). Shaxs shakllanishi murakkab
jarayon bo’lib, uni V. M. Karimova ta’kidlaganidek ijtimoiylashuv jarayoni
sifatida qarash maqsadga muvofiq. Bola tug’ilgan onidan boshlab o’ziga
o’xshash insonlar qurshovida bo’ladi va uning butun ruhiy potensiali ana shu
ijtimoiy muhitda namoyon bo’ladi. Chunki agar insonning ontogenetik
taraqqiyoti tarixiga e’tibor beradigan bo’lsak, xali gapirmay turib, odam bolasi
o’ziga o’hshash mavjudotlar davrasiga tushadi va keyingina ijtimoiy
muloqotning barcha ko’rinishlarining faol obyekti va subyektiga aylanadi. Shu
nuqtai nazardan, har birimizning jamiyatdagi o’rnimiz, uning qachon va
qanday sharoitlarda paydo bo’lgani, jamiyatga qo’shilib yashashimizning

---

25
psixologik mexanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon

psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sosializasiya deb yuritiladi.
Demak, sosializasiya yoki ijtimoiylashuv — inson tomonidan ijtimoiy
tajribani egallash va hayot — faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish
jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv — har bir shaxsning
jamiyatga qo’shilishi, uning normalari, talablari, ko’tishlari va ta’sirini qabul
qilgan xolda, har bir harakati va muomalasida uni ko’rsatishi va kerak bo’lsa,
shu ijtimoiy tajribasi bilan o’z navbatida o’zgalarga ta’sirini o’tkaza olishi
jarayonidir.
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o’rtasidagi muloqot va hamkorlikda
turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga
ko’rsatilayotgan ta’sir oddiy, mexanik tarzda o’zlashtirilmay, u har bir
shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtai nazaridan
subyektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir
xil ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. (V. M.
Karimova)
Psixologiyada shaxs shaklanishi va qanday inson bo’lib kamol topishiga
quyidagi bir biri bilan o’zaro bog’liq omillar ta’sir ko’rsatadi: irsiyat,
muhit(makro va mikromuhit), ta’lim tarbiya, shaxsning o’zining intilishi.