O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev
Yüklə 0,9 Mb.
|
|
1.Muloqot to’g’risida tushuncha
Muloqot – shaxslar orasidagi nutqli yoki nutqsiz o’zaro aloqa jarayonidir. Muloqot ikki va undan ortiq odamlar o’rtasida birlikdagi hayot va faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiquvchi real aloqalar. Muloqot haqida gap ketar ekan, bunda uchta bir-biridan alohida o’z roli va vazifasiga ega bo’lgan va bir- biriga bog’liq, bir-birining ahamiyati va sifat darajasini to’ldiruvchi tushunchalarning farq etilishi lozim deb hisoblaymiz. Bu tushunchalar, bizningcha, muloqot, muomala va munosabat kabilardir. Muomala – muloqotning tarkibiy qismi bo’lib, uning sifat darajasi, negizi va asosini tashkil etadi. Muloqot qatnashuvchilarining shaxsiy xulq- atvorlari, bir-birlariga bo’lgan munosabatlarida (ijobiy, salbiy, betaraf va x. k. ), ular o’rtasidagi muloqotning yoqimli yoki yoqimsiz (empatiya yoki antipatiya) bo’lishi odamlarning o’zaro muomalalariga bog’liq bo’ladi. Muomala muloqotning sifat darajasini belgilar ekan, Hech qanday ijobiy muloqot muomalasiz bo’lmaydi. Shunday ekan, muomala – odamlarning bir- birlariga ma’lumotlarni qanday usullar, yo’llar, xis-tuyg’ular, Emotsiyalar bilan yetkazishlari, ifodalashidir. Munosabat – muloqot ishtirokchilari o’rtasida almashilgan fikr, axborot, voqyea, hodisa va hokazo kabilarga har bir ishtirokchining yondashishlari, his tuyg’ulari va har bir ma’lumot, axborot, xulosa va h. klar haqidagi fikrlardir. Demak, munosabat odamlarning tabiat va tevarak-atrofdagi narsalar, voqyealar, fikrlar, hayotiy, ijtimoiy aloqalar va x. k. larni qanday anglanilganligiga qarab paydo bo’ladigan subyektiv his tuyg’ulari va fikrlaridir. Muloqot qonuniyatlarini bilish hamda muomala o’rnatish malakalari va ko’nikmalarini rivojlantirish pedagog va tarbiyachilar uchun ayniqsa muhim. Negaki, uning kasbiga ko’ra vazifasi ham tarbiyalanuvchilarni o’zi bilan 40
vazifalariga javob beradigan tarzda o’zaro birgalikdagi harakat va o’zaro hamjihatlikni yo’lga qo’ya oladigan, yangi to’laqonli pedagogik munosabatlarni o’rnata olgan taqdirdagina muvafaqqiyatli hal etilishi mumkin. Muloqot birgalikda faoliyat ko’rsatuvchilar o’rtasida axborot ayirboshlashni o’z ichiga oladi. Bunday axborot ayirboshlash munosabatining kommunikativ shakli sifatida ta’riflanadi. Odamlar muloqotga kirishayotganda ular tildan foydalanadilar. Muloqotning ikkinchi jihati muloqotga kirishuvchilarning bir–birlarini idrok etishlarida namoyon bo’ladi. Muloqotning uchinchi jihati – muloqotga kirishuvchilarning o’zaro birgalikdagi harakati – nutq jarayonida faqat so’zlar bilan emas, balki harakatlar, hatti–harakatlar bilan ham bir–birini tushunishdan iborat. Shunday qilib, yagona muloqot jarayonida shartli ravishda uchta tomonni – kommunikativ /axborot o’zatish/, o’zaro bir– birini idrok qilishni va o’zaro birgalikdagi harakat, o’zaro ta’sir qilishini ko’ramiz. Kishi birgalikda faoliyat ko’rsatayotganda zaruratga ko’ra boshqa odamlar bilan birlashishi, ular bilan muloqotga kirishishi, ya’ni aloqa o’rnatishi, o’zaro hamjihatlikka erishishi, kerakli axborot olishi va javob tariqasida axborot berishi lozim va hokazo. Bu o’rinda muloqot faoliyatning bir tomoni, bir qismi, uning eng muhim informativ kommunikasiya sifatida namoyon bo’ladi. Insoniy munosabatlar psixologiyasi. Shaxs — ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining eng asosiy sababi — uning doimo insonlar davrasida, ular bilan o’zaro ta’sir doirasida bo’lishini anglatadi. Bu shaxsning eng yetakchi va nufo’zli faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora qiladi. Muloqotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bevosita «yuzma-yuz» bo’lishi yoki u yoki bu texnik vositalar (telefon, telegraf va shunga o’xshash) orqali amalga oshiriladigan; biror professional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki do’stona bo’lishi; subyekt-subyekt tipli (dialogik, sheriklik) yoki subyekt-obyektli (monologik) bo’lishi mumkin. Insoniy munosabatlar shunday o’zaro ta’sir jarayonlariki, unda shaxslaro munosabatlar shakllanadi va namoyon bo’ladi. Bunday jarayon dastlab odamlar o’rtasida ro’y beradigan fikrlar, his-kechinmalar, tashvish-u — quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotda bo’lishgani sari, ular o’rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o’rtasida umumiylik, o’xshashlik va uyg’unlik kabi sifatlar paydo bo’ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bo’ladigan bo’lib qoladi, ayrim hollarda esa ana shunday muloqotning tig’izligi teskari reaksiyalarni — bir-biridan charchash, gapiradigan gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi. Masalan, oila muhiti va undagi munosabatlar ana shunday tig’iz munosabatlarga kiradi. Faqat bunday tig’izlik oilaning barcha a’zolari o’rtasida emas, uning ayrim a’zolari o’rtasida bo’lishi mumkin (ona- bola, qaynona-kelin va h. k. ) O’zaro munosabatlarga kirishayotgan tomonlar munosabatdan ko’zlaydigan asosiy maqsadlari — o’zaro til topishish, bir-birini tushunishdir. 41
o’zaro bir xil til topishish yoki tomonlarning aynan bir xil o’ylashlari va gapirishlari mumkin emas. Agar ana shunday vaziyatni tasavvur qiladigan bo’lsak, bunday muloqot eng samarasiz, eng beta’sir bo’lgan bo’lar edi. Masalan, tasavvur qiling, uzoq vaqt ko’rishmay qolgan do’stingizni ko’rib qoldingiz. Siz undan hol-ahvol so’radingiz, lekin u tashabbusni sizga berib, nimaiki demang, sizni ma’qullab, gapingizni qaytarib turibdi. Bunday muloqot juda bemaza bo’lgan va siz ikkinchi marta o’sha odam bilan iloji boricha rasman salom-alikni bajo keltirib o’tib ketavergan bo’lardingiz. Ya’ni, muloqot faoliyati shunday shart-sharoitki, unda har bir shaxsning individualligi, betakrorligi, bilimlar va tasavvurlarning xilma-xilligi namoyon bo’ladi va shunisi bilan u insoniyatni asrlar davomida o’ziga jalb etadi. Har qanday faoliyatdan zerikish, charchash mumkin, faqat odam muloqotdan, ayniqsa, uning norasmiy samimiy, bevosita shaklidan charchamaydi, yaxshi
doimo ma’naviy jihatdan rag’batlantiriladilar. XXI asr bo’sag’asida odamning eng tabiiy bo’lgan muloqotga ehtiyoji, uning sirlaridan xabardor bo’lish va o’zgalarga samarali ta’sir eta olishga bo’lgan intilishi yanada oshdi va buning qator sabablari bor. Birinchidan, industrial jamiyatdan axborotlar jamiyatiga o’tib bormoqdamiz. Axborotlarning ko’pligi aynan inson manfaatiga aloqador ma’lumotlarni saralash, u bilan to’g’ri munosabatda bo’lishni taqozo etdi. Axborot XXI asrda eng nodir kapitalga aylanadi va bu o’z navbatida insonlarga zarur axborotlar o’zatilishi tezligi va tempini o’zgartiradi. Ikkinchidan, turli kasb-faoliyat sohasida ishlayotgan odamlar guruhining ko’payishi, ular o’rtasida munosabatlar va aloqaning dolzarbligi axborotlar tig’iz sharoitda oddiygina muloqotni emas, balki professional, bilimdonlik asosidagi muloqotni talab qiladi. Umuman, XX1 asrning korporasiyalar asri bo’ladi, deb bashorat qilayotgan iqtisodchilar ham bu korporasiya insonlarning o’zaro til topishlariga qaratilgan malakalarning rivojlangan, mukammal bo’lishi haqida gapirmoqdalar. Undan tashqari, bu kabi korporativ aloqa ko’p xollarda bevosita yuzma-yuz emas, balki zamonaviy texnik vositalar — uyali aloqa, fakslar, elektron pochta, Internet kabilar yordamida aniq va lo’nda fikrlarni o’zatishni nazarda tutadi. Bu ham o’ziga xos muloqot malakalarining ataylab shakllantirilishini taqozo etadi. Uchinchidan, oxirgi paytlarda shunday kasb-hunarlar soni ortdiki, ular sosionomik guruh kasblar deb atalib, ularda «odam-odam» dialogi faoliyatning samarasini belgilaydi. Masalan, pedagogik faoliyat, boshqaruv tizimi, turli xil xizmatlar (servis), marketing va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday sharoitlarda odamlarning ataylab muloqot bilimdonligining oshirilishi mehnat mahsulini belgilaydi. Shuning uchun ham muloqot, uning tabiati, texnikasi va strategiyasi, muloqotga o’rgatish (sosial psixologik trening) masalalari bilan shug’ullanuvchi fanlarning ham jamiyatdagi o’rni va salohiyati keskin oshdi. |