O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

3. Muomala va muloqotning psixologik vositalari. 
Odamlar bir-birlari bilan muomalaga kirishar ekan, ularning asosiy
ko’zlagan maqsadlaridan biri — o’zaro bir-birlariga ta’sir ko’rsatish, ya’ni fikr-
g’oyalariga ko’ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni o’zgartirish va
yaxshi taassurot qoldirishdir. Psixologik ta’sir — bu turli vositalar yordamida
insonlarning fikrlari, hissiyotlari va hatti-harakatlariga ta’sir ko’rsata olishdir.
Ijtimoiy psixologiyada psixologik ta’sirning asosan uch vositasi
farqlanadi.
1. Verbal ta’sir — bu so’z va nutqimiz orqali ko’rsatadigan ta’sirimizdir.
Bundagi asosiy vositalar so’zlardir. Ma’lumki, nutq — bu so’zlashuv, o’zaro
muomala jarayoni bo’lib, uning vositasi — so’zlar hisoblanadi. Monologik
nutqda ham, dialogik nutqda ham odam o’zidagi barcha so’zlar zahirasidan
foydalanib, eng ta’sirchan so’zlarni topib, sherigiga ta’sir ko’rsatishni hoxlaydi.
2. Paralingvistik ta’sir — bu nutqning atrofidagi nutqni bezovchi, uni
kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Bunga nutqning baland yoki past
tovushda ifodalanayotganligi, artikulyasiya, tovushlar, to’xtashlar, duduqlanish,
yo’tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab,
masalan, do’stimiz bizga biror narsani va’da berayotgan bo’lsa, biz uning qay
darajada samimiyligini bilib olamiz. Kuyib-pishib, ochiq yuz va dadil ovoz
bilan «Albatta bajaraman!», desa ishonamiz, albatta.
3. Noverbal ta’sirning ma’nosi «nutqsiz»dir. Bunga suhbatdoshlarning
fazoda bir-birlariga nisbatan tutgan o’rinlari, Holatlari (yaqin, uzoq, intim),
qiliqlari, mimika, pantomimika, qarashlar, bir-birini bevosita his qilishlar,
tashqi qiyofa, undan chiqayotgan turli signallar (shovqin, hidlar) kiradi.
Ularning barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning
bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam beradi. Masalan, agar
uchrashuvning dastlabki daqiqalarida o’rtog’ingiz sizga qaramay, atrofga
alanglab, «Ko’rganimdan biram xursandman», desa, ishonasizmi?
Muloqot jarayonidagi xarakterli narsa shundaki, suhbatdoshlar bir-
birlariga ta’sir ko’rsatmoqchi bo’lishganda, dastavval nima deyish, qanday
so’zlar vositasida ta’sir etishni o’ylar ekan. Aslida esa, o’sha so’zlar va ular
atrofidagi harakatlar muhim rol o’ynarkan. Masalan, mashhur amerikalik olim
Megrabyan formulasiga ko’ra, birinchi marta ko’rishib turgan
suhbatdoshlardagi taassurotlarning ijobiy bo’lishiga gapirgan gaplari 7%,
paralingvistik omillar 38%, va noverbal harakatlar 58% gacha ta’sir qilarkan.
Keyinchalik bu munosabat o’zgarishi mumkin albatta, lekin xalq ichida yurgan
bir maqol to’g’ri: «Ust—boshga qarab kutib olishadi, aqlga qarab kuzatishadi».
Muloqotning qanday kechishi va kimning ko’proq ta’sirga ega bo’lishi
sheriklarning rollariga ham bog’liq. Ta’sirning tashabbuskori — bu shunday
sherikki, unda ataylab ta’sir ko’rsatish maqsadi bo’ladi va u bu maqsadni
amalga oshirish uchun barcha yuqorida ta’kidlangan vositalardan foydalanadi.
Agar boshliq ishi tushib, biror xodimni xonasiga taklif etsa, u o’rnidan turib
kutib oladi, iltifot ko’rsatadi, Hol-ahvolni ham quyuqroq so’raydi va so’ngra
gapning asosiy qismiga o’tadi.

---

47
Ta’sirning adresati — ta’sir yo’naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskorning

suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo’lmasa, yoki adresat tajribaliroq sherik bo’lsa,
u tashabbusni o’z qo’liga olishi va ta’sir kuchini qayta egasiga qaytarishi
mumkin bo’ladi.