O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Oldingi  katta  boldir  arteriyasi  (1 62-rasm) 
taqim   osti  arteriyasidan  chiqqan  o x irg i  2  ta 
shoxning kichikrog'i bo'lib,  undan taqim  osti-boldir 
kanalining boshlanish qismida chiqib, oldinga qarab 
yo'naladi,  boldirning  orqa  tomonida  joylashgan 
muskullami  va  suyak  oraliq  membranasini  teshib 
boldir  oldiga  o 'ta d i.  A rteriya  b o ld ir  m uskuli 
oralig'idan  pastga  tushib,  boldir-panja  b o 'g 'im ig a 
y a q in la sh g a n d a   y u zad a  jo y la s h a d i  va  oyoq 
panjasining  dorzal  tom oniga  oyoq  panjasining 
dorzal  arteriyasi  nomi  bilan  davom  etadi.
O ld in g i  k a tta   b o ld ir  a rte riy a si  q u y id a g i 
tarmoqlarni  chiqaradi:
161-rasm.  Taqim  va 
boldir  arteriyalari.
1 -  katta  boldir  nervi;
2 -  taqim  arteriyasi; 3, 
7 - m uskul  tolalari; 
4 -  oldingi  katta boldir 
arteriyasining  boshla­
nish  qismi;  5 -  kichik 
boldir  arteriyasi;  6 -  
orqa  katta  boldir
arteriyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1.  K a t t a  
b o l d i r n i n g  
q a y t u v c h i  
o r q a  
a r t e r i y a s i   o ld in g i  k a tta   b o ld ir 
arteriyasining  boshlanish  qismidan  chiqib  yuqori­
ga  ko'tariladi  va  tizza  bo'g'im iga  tarqaladi.
2.  K a t t a  
b o l d i r n i n g  
q a y t u v c h i  
o l d i n g i   a r t e r i y a s i   tizza  arteriyasi  to'rini 
hosil  qilishda  qatnashadi.
3.  T o ' p i q n i n g  
o l d  
t o m o n d a g i  
i c h k i  
v a   t a s h q i   a r t e r i y a l a r i  
to'piq 
sohasida  arteriya  to'rini  hosil  qiladi.
Orqa  katta  boldir  arteriyasi  taq im   osti 
arteriyasidan  taqim osti  chiziqcha boldir kanalining 
boshlanishida chiqadi  va  muskullar orasidan  pastga 
tushib,  ichki  to'piqqa  boradi.  Axill  boylamining 
medial  qirrasi  bo'ylab  ichki  to'piqning  orqasidan 
kaftga  tushadi  va  ikkita  oxirgi  shoxcha  oyoq  kaf- 
tining  medial  hamda  lateral  arteriyasiga  bo'lina­
di.  Orqadagi  katta  boldir  arteriyasi  oldingi  katta 
boldir  arteriyasiga  qaraganda  birmuncha  y o 'g 'o n  
bo'lib,  yo'nalishiga  qaraganda  taqim  osti  arteri­
yasining  davom i  hisoblanadi.  A rteriya  ichki 
to'piqning  orqasida  faqat  fassiya  va  teri  bilan 
qoplanadi.
Orqadagi  katta  boldir  arteriyasidan  quyidagi 
tarmoqlar  chiqadi:
1.  M u s k u l g a   b o r u v c h i   t o l a c h a l a r  
arteriya  poyasining  butun  davomida  chiqadi.
2.  K i c h i k   b o l d i r   a r t e r i y a s i   orqa katta 
boldir arteriyasiga parallel  pastga yo'naladi.  Tashqi 
to'piqning  orqa  sohasiga  borib,  arteriya  to'rini 
hosil  qilishda  qatnashadi  va  kichik  boldir  suyagi­
ga,  muskullarga  va  to'piqqa  shoxchalar  beradi.
162-rasm.  Oldingi  katta 
boldir  arteriyasi.
1 , 2 -  tizza arteriyalari; 3 -  
oldingi  katta  boldir  arte­
riyasi;  4 -  boldirning  ol­
dingi  muskuli;  5 -  kichik 
boldirning chuqur nervi; 6, 
8 -  to'piq  arteriyasi;  7 -  
oyoq  panjasining  orqa 
arteriyasi;  9 -  barmoqlami 
yozuvchi  muskul;  1 0 -  
katta  boldirning  oldingi 
qaytuvchi  arteriyasi;  11 -  
oyoq  panjasining  orqa 
arteriyalari.
Oyoq  panjasi  arteriyalari
Oyoq  panjasi  arteriyalari  (163-rasm)  boldir  arteriyalarining  davomi 
bo'lib,  uning  orqa  (dorzal)  sathiga  oldingi  katta  boldir  arteriyasining 
davomi  borsa,  kaft  yuzasiga  orqadagi  katta  boldir  arteriyasi  tarmoqlanadi.
Oyoq  panjasining  orqa  arteriyasi  oldingi  katta  boldir  arteriyasining 
davom i  b o 'lib ,  oyoq  panjasining  orqa  (dorzal)  yuzasida  m uskullar 
oralig'idan  suyaklar va boylamlarga yondashgan  holda  I— II  kaft  suyaklari 
oralig'igacha  boradi  bu  joyda  ikkita  shoxga  bo'linib,  bitta  shoxi  I— II
www.ziyouz.com kutubxonasi

barm oqlam ing  oralig'iga  borganda  uchta 
barmoq  tarm oqlariga  bo'linadi,  bulardan 
ikkitasi  bosh  barmoqning  ikki  tomoniga, 
uchinchisi  esa  ikkinchi  barmoqning  bosh 
barmoqqa  qaragan  yuzasiga  tarqaladi.  Ik­
kinchi  shoxi  esa  oyoq  kaftining  chuqur tar- 
m og‘i  b o 'lib ,  I— II  barm oqlar  orasidagi 
muskulni  teshib,  kaft  tomonga  o'tadi  va 
kaft  arteriya  ravog'ini  hosil  qilishda  qatna­
shadi.
Yoysimon  arteriya  oyoq  panjasining 
orqa  arteriy asid an   birinchi  ponasim o n  
suyak  oldida  boshlanib,  oyoq  kafti  arte­
riyalari  bilan  anastom ozlashadi  va  arte­
riya  yoyini  hosil  qiladi.  Ana  shu  yoydan 
uchta  oyoq  kafti  arteriyalari  boshlanib,
II,  III,  IV,  V  barm oqlam ing  oraliq  yuzala- 
riga  tarqaladi  va  oyoq  kafti  arteriyasi  shoxi 
bilan  qo'shiladi.  Orqadagi  katta  boldir  arte­
riyasi  boldirdan  ichki  to'piqning  orqa  to­
m onidan  oyoq  kaftiga  o'tad i  va  medial 
hamda  lateral  shoxlarga  bo'linadi.
1. 
O y o q   k a f t i n i n g   i c h k i   a r ­
t e r i y a s i   oyoq  kaftining  ichki  tomoni­
dan  boradi  va  undan  oyoq  kafti  suyaklari 
oldiga  kelganda  oyoq  kafti  arteriyasi  ravo- 
g'iga  qo'shiladi  va  atrofdagi  muskullarga 
tolalar  berib  tarqaladi.
2. 
O y o q   k a f t i n i n g   t a s h q i   a r t e r i y a s i   oyoq  kaftining  ta­
shqi  tomonidan  yo'naladi,  oldinga  borib,  oyoq  kaftining  ichki  tomoniga 
keskin  buriladi  va  oyoq  panjasining  orqa  arteriya  tarm og'i  bilan  qo'shilib 
oyoq  kaftining  arteriya  yoyi  (ravog'i)ni  hosil  qiladi.  Arteriya  ravog'idan 
chiqqan  tarmoqlar  oyoq  kafti  muskullariga,  kaft  va  panja  suyak  oraliqla­
riga  tarqaladi.
A R T E R IY A   Q O N   T O M IR L A R IN IN G   T A R M O Q L A N IS H   T A R T IB I
Arteriya  qon  tomirlari  organizm  rivojlanishida  boshqa  a’zolar  bilan 
ularga  bog'liq  holda  o'tadi.  Shuning  uchun  har  bir  arteriyaning  paydo 
bo'lishi  va uning  organizmda joylanishida unga bog'liq bo'lgan  a ’zolaming 
tuzilishi  va  rivojlanishi  muhim  vazifani  bajaradi.  Arteriyalar  organizm ­
ning  alohida  a ’zolar  rivojlanishi  qoidasiga  bog'liq  holda  tuzilgan.
163-rasm.  Oyoq  kafti  ustki 
yuzasidagi  arteriyalar.
1  -  ichki  to'piqning  arteriya to'ri; 
2,  3,  6  -   o y o q   k a fti  u stk i 
a rteriy a la ri; 
4  -   y o y s im o n  
arteriya;  5 -  oyoq  kafti  chuqur 
arteriyasi  tarmog'i;  7 -  oyoq bar- 
moqlarining  ustki  arteriyalari;  8 -  
oyoq  kafti  yonbosh arteriyasi;  9 -  
qaytib  o'tuvchi  arteriya;  1 0 -  
boldiming  oldingi 
arteriyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

A ’ZO   SIR T ID A G I  A R T E R IY A   Q O N   T O M IR L A R I
Arteriya qon  tomirlari  organizmning  bir butunligiga itoat qilib rivojlanadi 
va joylashadi.  Ebmrion  taraqqiyoti  davrida  a’zolar  —  nerv  sistemasining 
atrofida  to'planib  rivojlanganidek  qon  tomirlar  ham  nerv  naychasi  va 
nervlar  bilan  birga  yonma-yon  rivojlanadi.  Masalan,  aorta  orqa  miyaga 
parallel  yoki  u  bilan  birga  yo'naladi.  Shu  bilan  birga  orqa  miyaning  har 
bir  segmentiga  mos  tolalar  ham  beradi.  Umuman  arteriyalar  embrion 
taraqqiyoti davrida nervlar bilan birga rivojlanib,  ular bilan parallel yo'naladi 
va  nerv-qon  tomirlar  tutamini  hosil  qiladi.  Masalan,  qo'lda  arteriya  qon 
tomiri  oraliq  nervi  bilan  birgalikda  yo'nalsa,  oyoqda  quymich  nerviga 
yo'ldosh  bo'ladi.  Organizmdagi  barcha  nerv-qon  tomirlar  tutamiga  yana 
qo'shim cha  ravishda  vena,  limfa  qon  tomirlari  ham  qo'shiladi.  Nerv-qon 
tomirlar  tutami  o'zaro  bir-biriga  funksional  uzviy  bog'liq  bo'lib,  umumiy 
parda  bilan  o'raladi  va  organizmda  bitta  hayotiy  muhim  —   neyrogumoral 
vazifani  bajaradi.
Embrion  rivojlanishida  asta-sekin  paydo  bo'lgan  organizmning  ayrim 
bo'laklari  va  qismlariga  qarab  qon  tomirlar  ham  o'zgaradi  hamda  turli 
guruhlarga  ajraladi.  Masalan,  organizmda  ko'krak,  qorin  bo'shliqlari  va 
unda joylashgan  a’zolar  paydo  bo'lishi  bilan  birga  qon  tomirlar  ham  ikki 
(pariyetal  va  visseral)  guruhga  bo'linadi:  pariyetal  arteriya  tomirlari 
bo'shliqlarni  chegaralab  turgan  devoriga  tarqalsa,  visseral  shoxchalar 
ularning  ichida joylashgan  a’zolarga boradi.  Organizm rivojlanishida paydo 
bo'lgan  qo'l-oyoqlarning  har  biriga  faqat  bittadan  (asosiy)  qon  tomiri 
qo'lga  (o'm rov  osti  arteriyasi),  oyoqqa  (tashqi  yonbosh  arteriyasi)  boradi. 
Gavdaning  qolgan  bo'lagida  esa  qon  tomirlar  rivojlanishidagi  segmentlar 
holati  saqlanib  qoladi.  Masalan,  ko'krakda  qovurg'a  oraliq  arteriyalari, 
belda  esa  bel  arteriyalari  bo'ladi  va  hokazo.
Organizmdagi  ko'pgina  arteriya  qon  tomirlari  juft  bo'lib,  ular,  odatda, 
gavdaning  ikki  tomonida  simmetrik  shaklda  joylashadi.  Lekin  qorin 
bo'shlig'ida  charvilaming  paydo  bo'lishi  bilan  yuqorida  ko'rsatilgan  qoida 
qisman  o'zgarib,  organizmda  toq  arteriya  qon  tomirlari  ham  vujudga  keladi.
Odatda,  arteriya  qon  tomirlari  organizmning  asosiy  skelet  suyaklari 
miqdoriga qarab joylashadi.  Masalan,  umurtqa pog'onasining old tomonidan 
bitta  asosiy  qon  tomiri  -   aorta  yo'naladi.  K o'krak  qafasida  esa  har  bir 
qovurg'aga  bittadan  arteriya  qon  tomiri  to 'g 'ri  keladi.  Q o'l,  oyoqda  arte­
riya  qon  tomirlari  suyaklar  miqdoriga  qarab  o'zgarib  tarqaladi.  Jumladan, 
yelka  va  sondagi  bittadan  naysimon  suyakda  bir  donadan  asosiy  qon 
tomiri  bo'ladi.  Bilak  bilan  boldirdagi  ikkitadan  suyakka  esa  ikkitadan 
arteriya  qon  tomiri  (bilak,  tirsak  va  katta  boldir,  kichik  boldir  arteriyalari) 
to 'g 'ri  keladi.  Q o'l  va  oyoq  panjalaridagi  mayda  suyaklar  nursimon  joy- 
lashganligidan  ularning  arteriya  qon  tom irlari  ham  nurga  o 'x sh ab  
tarmoqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

A R T E R IY A   Q O N   T O M IR L A R IN IN G   A S O S IY   P O Y A D A N  
A ’Z O L A R G A   Y O ‘N A L IS H   T A R T IB I
Qon  tomirlar sistemasining rivojlanishida paydo bo'lgan  hamma arteriya 
qon  tomirlarida ham  bir xilda qon  oqmaydi.  Odatda,  embrion rivojlanishida 
paydo  bo‘lgan  birlamchi  arteriya  qon  tomir  sistemasining  asosiy  joylari 
(stvollari)dan a’zolarga uning yaqinida to 'g'ri  burchak hosil  qilib shoxchalar 
beradi,  bunday  qon  tomirlardan  qon  osongina  yo'naladi,  lekin  birlamchi 
paydo  b o 'lg a n   arteriy a  qon  tom iri  sistem asin in g   eng  chekk asida 
(periferiyasida)  joylashgan  tomirlarda  qon  qiyinlik  bilan  oqadi.  Shuning 
uchun  asosiy  qon  tomirlardan  a’zolarga  qon  to 'g 'ri  yo'nalsa,  qon  tomirlar 
saqlanib  qoladi.  Qolgan  qon  tomirlar  esa  asta-sekin  yo'qolib  ketadi.  Na­
tijada  asosiy  arteriya  poyasi  tarmoqlari  a’zolarga  deyarli  hamma  vaqt 
to 'g 'ri,  ularning  yaqin  joyidan  boshlanadi.  Buni  yurak  chap  qorinchasi­
dan  boshlangan  aortaning  birinchi  tarm og'i  yurakning  o'ziga  boradigan 
arteriyalar  misolida  yaqqol  ifodalash  mumkin.  Bundan  tashqari,  arteriya­
lar  a’zolaming  rivojlanishidagi  joylanish  tartibiga  qarab  ham  shoxlanadi. 
Shuning  uchun  qorin  bo'shlig'ida  joylashgan  asosiy  arteriya  poyasi  — 
aortadan  birinchi  galda m e’daga,  keyin esa birin-ketin  ingichka  va  y o 'g 'o n  
ichaklarga  boradi.
Shu  tariqa  qon  tomirlarning  a’zolarga  eng  yaqin  va  to 'g 'ri  borish 
qoidalari  aniqlangandan  keyin  organizmda joylashgan  qaysi  asosiy  arteriya 
qon  tomir  poyasidan  shoxlanganligini  bilish  mumkin  bo'ladi.
Qon  tomirlarning  asosiy  (magistral)  poyalari  hamma  vaqt  organizm­
ning  bukiladigan  tomonlaridan  kanallarda,  turli  ariqchalarda  muskullar, 
fassiyalar  bilan  o'ralgan  holda joylashadi.  Masalan,  yelka,  bilak  va  tirsak 
arteriyalari  qo'lning  oldingi  (volyar)  yuzasidan  yo'naladi,  oyoq  arteriyasi 
esa  oldin  sonning  oldinga  bukiladigan  yuzasidan  tizzaga  asta-sekin  (orqa 
tomonga)  taqim  yuzasiga o'tib,  so'ngra boldirga yo'naladi.  Arteriyalaming 
yuqorida  k o 'rsa tilg a n   tartib d a   y o 'n a lish i  ularni  ja ro h a tla n ish d a n , 
organizmning  ayrim  qismlari  bukilganda  haddan  tashqari  cho'zilishdan 
yoki  qon  to'xtab  qolishidan  saqlashga  imkoniyat  tug'diradi.  Bulardan 
tashqari,  qon  tomirlar  organizmning  kamroq  jarohatlanadigan  joylaridan 
yo'nalishini  ham  eslatib  o'tish  lozim.  Buni  to 'rt  oyoqli  hayvonlardagi 
qon  tomirlarning  organizmning  faqat  oldingi  (ventral)  bo'lagida joylashib, 
orqa  (dorzal)  yuzasida  bo'lm asligidan  ham  ko'rish  mumkin.  Shuning 
uchun  aorta  va  uning  tarmoqlari  ham  umurtqa  pog'onasining  old  tomoni­
dan  yo'naladi,  umumiy  uyqu  arteriyalari  esa  bo'yinning  ventral  yuzasida 
joylashib,  orqa  yuzasida  magistral  qon  tomirlar  bo'lmaydi.  Arteriya  qon 
tomirlari  a’zolarga  hamma  vaqt  ulaming  ichkari  bukilgan  (asosiy  magis­
tral  qon  tomirga  qarang)  tomonidan  boradi.  Masalan,  buyrak  arteriyasi 
buyrakning bukilgan  medial  (aortaga qaragan) tomonidan ichkarisiga kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

O rganizm da  tarqaladigan  arteriyalarning  diam etri  ular  boradigan 
a’zolarning  hajmiga  emas,  balki  bajaradigan  vazifalariga  qarab  o'zgarib 
turadi.  Masalan,  siydik  chiqarish  kabi  muhim  vazifani  bajaradigan  buyrak 
arteriyasining  diametri  ichaklarning  arteriya  qon  tomiridan  unchalik  farq 
qilmaydi.  Chunki  organizmga keraksiz  va  zararli  bo'lgan  ortiqcha  suyuqlik 
(siydik)  organizmdan  tez  va  qisqa  vaqtda  chiqishi  lozim.  Buyrakning  esa 
bunday  muhim  vazifani  zudlik  bilan  bajarishi  uchun  uning  tarkibidan 
ko'proq  qon  o'tishi  zarur.  Ikkinchi  boshqa  misolni  olaylik.  Organizmga 
zarur  bo'lgan  gormon  ishlaydigan  qalqonsimon  bez  kekirdakka  qaragan­
da  ancha  kattaroq  diametrli  qon  tomiri  bilan  ta’minlangan.  Aks  holda 
qalqonsimon  bez  yetarli  miqdorda  qon  bilan  ta’minlanmaydi,  natijada 
gormon  kam  ishlanadi.  Shu  sababli  organizmdagi  gormon  ishlaydigan 
hamma  bezlar  qon  tomirlarga  yaqin  joylashgan  bo'ladi.  Jumladan,  qal­
qonsimon  bez  tarmoqlarni  unga  yaqin  joylashgan  uyqu,  o'm rov  osti 
arteriyalari  va  aortadan  olsa,  buyrak  usti  bezi  esa  aorta  va  buyrak 
arteriyalaridan  oladi.
Arteriya  qon  tomirlari  organizmning  harakatchan  qismlarida,  ayniqsa 
qo'l-oyoqlarda  ko'proq  o 'zaro  bir-biri  bilan  anastomozlashib,  arteriya 
ravoqlarini,  to'rlarini  hosil  qiladi.  Arteriya  to'rlari  ko'proq  b o 'g 'im   atrof- 
larida  uchraydi.  Shu  bilan  q o 'l  yoki  oyoqning  bukilishi  natijasida  asosiy 
qon  tomirlari  siqilsa-da,  arteriya  to'rlari  bo 'g'im lam i  yetarli  qon  bilan 
ta’minlab  turadi.
Y O N L A M A   (K O L L A T E R A L )  Q O N   A Y L A N IS H I
Organizmning  ayrim  qismlari  va  alohida  a’zolarda  asosiy  (magistral) 
qon  tomirlaridan  tashqari,  yordamchi  bir  qancha  mayda  arteriya  qon 
tomirlari  ham  bo'ladi.  Ayrim  hollarda  ana  shu  asosiy  qon  tomirlardan 
biri  jarohatlanishi,  operatsiya  vaqtida  kesilishi,  boylanishi  yoki  qondan 
paydo  bo'lgan  to'g'anoq  —   tromb  bilan  tomir  teshigi  bekilib,  qon  o 'ta 
olm asligi  m umkin,  lekin  bu  vaqtda  a ’zolarga,  organizm ning  ayrim 
qismlariga qon  mayda yonlama qon  tomirlar orqali boradi.  Natijada mayda 
qon  tomirlar  sharoitga  moslasha  borib,  ulaming  diametrlari  asta-sekin 
kattalashadi,  yo'nalishlari  esa  ilon  iziga  o'xshab  o'zgara  boradi.  Pirovar- 
dida  yonlama  qon  aylanish  sistemasi  hosil  bo'ladi.
Asosiy  qon  tomirlardan  yuqorida  ko'rsatilganidek,  qon  oqmay  qolsa,  u 
holda  a’zo  yoki  organizmning  qon  tomirsiz  qolgan  bo'lagiga  dastlab  qon 
yonlama  mayda  qon  tomirlar  orqali  tarqaladi.  Keyinchalik  organizmning 
yashash  sharoitiga  moslanish  layoqati  yaxshi  rivojlanganligi  sababli  asta- 
sekin  qon  tomirlarning  yangi  anastomozlari  hosil  bo'ladi,  oxiri  qon  aylanish 
sistemasi avvalgi  normal  holiga qaytadi.  Bu  holat qon  tomirlar xirurgiyasida 
muhim  rol  o'ynaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tomirlar  sistemasida  aytilganidek,  arteriyalar  yurakdan  aorta  va  o'pka 
arteriyasi  bo'ylab  yo'nalib,  mayda  tolalarga,  so'ngra  kapillarlarga  o'tadi. 
Venalar  kapillarlardan  yig'ilib,  yiriklashadi  va  oxiri  yurakka  quyiladi.
Vena  qon  tomirlarining  devori  arteriya  qon  tomirlariga  o'xshab  uch 
qavatdan  tuzilsa-da,  yupqa  bo'ladi.  Vena  qon  tomirlari  yuza  (teri  ostida) 
va  chuqur  (arteriyalar  bilan  birga)  yo'naladi.  Venalarning  tuzilishidagi 
yana  bir  farq  —   ularning  k o'p  qismida  qopqa  (klapan)lar  bo'lib,  ular 
yurak  tomon  yo'nalayotgan qonning  teskari  oqishiga (ayniqsa,  qo'l-oyoqlar- 
da)  yo'l  qo'ym aydi.  Vena  klapanlari  ochiq  tomoni  yurak  tomonga qaragan 
cho'ntakka  o'xshab  tuzilgan.
Venada  qonning  yurishida  muskullarning  qisqarishi,  aponevrozlar, 
ko'krak  qafasidagi  manfiy  bosim  va  nihoyat,  yurakning  qisqarib-kengayishi 
katta  ahamiyatga  ega.
Odatda,  venalar  yo'ldosh  arteriya  nomi  bilan  ataladi.  Masalan,  son 
arteriyasi  bilan  yo'nalgan  vena  son  venasi  deb  ataladi.
Yuqori  kovak  vena  sistemasi
Yuqori  kovak  vena  6— 8  sm  uzunlikda  bo'lib,  ko'ks  oralig'ining  ol­
dingi  bo'lagida  o'ng  va  chap  tomondagi  yelka-bosh  venalarining  q o'shi­
lishidan  hosil  bo'ladi  (164-rasm).  Bu  vena  pastroqqa  tushib  yurak  xaltasi 
(perikard)  dan  o'tib,  yurakning  o 'ng  bo'lmachasiga  quyiladi.  Quyilish
joyidan  bir  oz  yuqoriroqda  toq  venani 
qabul  qiladi.  Yuqori  kovak  vena  devo­
rida  muskul  tolalari  kam  u ch ray di, 
klapanlar  bo'lmaydi.
T o q   v e n a   ko'ks  oralig'ining orqa 
qismida  umurtqa  pog'onasining  o'ng  to­
m onida  jo y la sh ib ,  bel  v en alarin in g  
yig'indisidan  hosil  bo'ladi.  Bu  vena 
yuqoriga  ko'tarilib,  ko'krak  qafasiga 
kirgach toq  vena nomi  bilan  yana yuqori­
ga  ko'tariladi,  o 'ng  bronxni  kesib  o'tib
164-rasm.  Yuqori  va  pastki  kovak  venalar.
I  -  pastki  qalqonsimon  vena;  2 -  ichki  bo'yinturuq 
venasi;  3 -  o'mrov  osti  venasi;  4 -  chap  yelka- 
bosh  poyasi;  5,  6 -  yarim  toq  vena;  7 -q o v u rg 'a  
oraliq  venalari;  S - b e l   venasi;  9 -   ichki  yonbosh 
venasi;  10 -  tashqi  yonbosh  venasi;  I I -  umumiy 
yonbosh  venasi;  12 -   pastki  kovak  vena;  13 -  toq 
vena;  14 -  yuqori  kovak  vena.
www.ziyouz.com kutubxonasi

yuqori  kovak  venaga  quyiladi.  Toq  vena  ko'krak  qafasi  devoridan  va 
unda  joylashgan  a’zolardan  vena  qonini  qabul  qiladi.  Bundan  tashqari, 
yarim  toq  vena  ham  toq  venaga  quyiladi.
Y a r i m   t o q   v e n a   chap  bel  venalaridan  hosil  bo'lib,  yuqoriga 
ko'tariladi,  ko'krak  qafasiga  kirib,  umurtqa  pog'onasining  chap  tomonida 
joylashadi  va  toq  venaga  quyiladi.  Yarim  toq  vena  ko'krak  qafasining 
chap  devoridan  va  shu  yerda  joylashgan  a ’zolardan  vena  qonini  qabul 
qiladi.
Y e l k a - b o s h   v e n a l a r i   bir  juft  o 'n g   va  chap  tomonda  bo'lib, 
o'm rov  osti  va  bo'yinturuq  venalarining  qo'shilishidan  hosil  bo'ladi.
1 . I c h k i   b o ' y i n t u r u q   v e n a s i   (165-rasm).  Bosh  skeleti  bo'shli­
g'idagi egatlar bilan  miyaning  qattiq pardasi  varaqlari  orasida hosil  bo'lgan 
bo'shliqlar  qon  tomir  vazifasini  bajaradi.  Ana  shu  bo'shliqlardan  to'plan­
gan  vena  qoni  yig'ilib,  bo'yinturuq  teshigi  orqali  tashqariga  chiqadi  va 
bo'yin d an   b o 'yin turuq  venasi  b o 'lib  
davom  etadi.  Vena  bo'yinda  uyqu  arte­
riyasi  va  adashgan  nerv  bilan  birga 
umumiy  pardada  o'ralib  yotadi.  Ichki 
bo'yinturuq  venalari  o 'n g   tomonda ham, 
chap  tomonda  ham  o'm rov  osti  venala­
ri  bilan  burchak  hosil  qilib  qo'shiladi.
Ichki  bo'yinturuq  venasiga  kalla  suya­
gining  tashqi  tomonidan,  halqumdan, 
tildan, yuzdan, qalqonsimon bezdan  vena 
tomirlari quyiladi.  Bulardan  tashqari,  ta­
shqi  b o 'y in tu ru q   venasi  ham  ichki 
bo'yinturuq  venasiga  quyiladi.
2.  T a s h q i   b o ' y i n t u r u q   v e ­
n a s i   jag '  orqa  tomoni,  ensa  sohasida­
gi  venalarning  qo'shilishidan  boshlanib, 
to'sh-o'm rov-so'rg'ichsim on  muskulning 
old  tomonidan  kesishib  o'tib,  o'm rov 
osti  venasiga  yoki  ichki  bo'yinturuq  ve­
nasiga  quyiladi.  Bu  venaga  bo'yinning 
oldingi  yuzalaridagi  venalar  quyiladi.
3.  O l d i n g i  
b o ' y i n t u r u q  
v e n a s i   engak  osti  yuzaki  venalaridan 
boshlanib,  pastga yo'naladi, o'ng va chap 
bo'yinturuq  venasi; 
3 
-  bosh  vena; 
4 -
_______j __ •  ____
1________________ _____ kaft  vena distomozining turi;  5 -  tirsak
tomondagi  venalar  to  sh  suyagining  te- 
.  , 
. 
,   „
°   . 
. . .  
. j  
. 
.  . 
oraliq  venasi;  о -  asosiy  vena;  7,  
pasida  bo  yin  fassiyalari  orasida  bir-bin 
ko'krak  va  qorin  terisi  osti  venalari; 
bilan qo'shilib,  vena ravog'ini  hosil  qila- 
9 -k a tta   yashirin  vena; 
/ 0 - y u z  
di.  Binobarin,  operatsiya  paytida  vena 
venasi.
165-rasm.  Teri  osti  venalari  va 
ulaming  anastomozlari.
/  -  chekka  yuza  venasi;  2  -   tashqi
www.ziyouz.com kutubxonasi

ravog'i  e’tibordan chiqmasligi  kerak.  Aks  holda jarohatlangan  vena ravog'i- 
dan  havo  so'rilib,  yurakni  to'xtatib  qo'yishi  mumkin.  Oldingi  bo'yinturuq 
vena  ravog'idan  pastda  tashqi  bo'yinturuq  venasiga  quyiladi.
4. 
O ' m r o v   o s t i   v e n a s i .   O 'm rov  osti  venasi  qo'ltiq  venasining 
davomi  bo'lib,  u  narvonsimon  muskullar  oralig'idan  o'tib,  o'm rov  suyagi 
bilan  to'sh  suyagi  qo'shilgan  joyga  kelganda  bo'yindan  kelayotgan  ichki 
bo'yinturuq  venasi  bilan  qo'shilib,  o 'n g   va  chap  yelka-bosh  venalarini 
hosil  qiladi  (166-rasm).