O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O'RTA-M AXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O 'zb ek isto n R esp u b lik a si sog'liq n i sa q la sh vazirligi
O liy va o'rta tib b iy ta'lim b o 'y ich a o 'q u v u slu b iy idorasi
k engashi to m o n id a n tibbiyot kollejlari uchun
o 'q u v q o 'lla n m a si sifa tid a tavsiya etilgan
« O 'z b e k isto n m illiy en sik lo p ed iy a si»
D a v la t ilm iy nashriyoti
N.AHMEDOV, Z. SODIQOV A
NORMAL
ANATOM I YA
FIZIOLOGIYA
www.ziyouz.com kutubxonasi
2 8 .7 0 6
А 9 8
Taqrizchilar:
S h .M .A h m e d o v - T o s h k e n t t ib b iy o t p e d ia tr iy a
in stitu ti to p o g r a fik a n a to m iy a va o p e r a tiv xiru rgiya
kafedrasi m udiri, professor.
T .A .A ’z a m o v - T o s h k e n t tibbiyot pediatriya instituti
n orm al a n a to m iy a kafedrasi dotsenti.
N . A .N a b ix o ‘ja y ev a - T o sh k e n t sh a h a r S o b ir R a h i
m o v tu m a n i t ib b iy o t k o lle ji n o r m a l a n a t o m iy a va
fiz io lo g iy a fa n id a n I to ifa li o 'q itu v ch isi.
Ahmedov N ., Sodiqova Z.
A 9 0
Normal anatomiya va fiziologiya -Т .: «O'zbekiston milliy
ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. - 352 bet.
U shbu o'quv qo'llanm a tibbiyot kollejlari o'quvchilari
uchun m o'ljallangan bo'lib, unda normal anatom iya va
fiziologiyaning qisqacha tarixi, embrionning rivojlanishi, harakat
a’zolari sistemasi, muskullar, ovqat hazm qilish, nafas a ’zolari,
ichki sekretsiya bezlari, qon aylanish sistemasi, eshitish va
ko'rish a ’zolari anatomiyasi va fiziologiyasi haqida batafsil
ma’lumotlar berilgan.
BBK 28.706ya722 28.707.3ya722
1 9 0 9 0 0 0 0 0 0
A 3 5 8 - 2 0 0 8 U8
© «O'zbekiston milliy ensiklopediyasi»
IS B N 9 7 8 -9 9 4 3 -0 7 -0 5 2 -3
Davlat ilmiy nashriyoti, 2008.
www.ziyouz.com kutubxonasi
MUALLIFLARDAN
O'zbekiston Respublikasida «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» hamda «SogMiqni saqlash tizimini isloh qilish davlat
dasturi»ning hayotga tatbiq etilishi jahon andozalariga mos,
raqobatbardosh, davlat ta’lim standartlari talablariga javob
bera oladigan mutaxassislarni tayyorlash ehtiyojini keltirib
chiqardi.
Shu nuqtai nazardan har tom onlam a yetuk, malakali,
amaliy ko'nikmalarga ega boMgan mutaxassislarni tayyorlash
uchun m o‘ljallab yozilgan ushbu darslik tarm oq ta ’lim
standartlari talabidan kelib chiqqan holda tayyorlandi.
Ushbu darslik 0 ‘zbekiston Respublikasi Sog'liqni
saqlash vazirligi tomonidan tibbiyot kollejlari «Akusherlik
ishi» va boshqa bo ‘limlari uchun tasdiqlangan dastur aso
sida yozildi.
Darslikda normal anatomiya va normal fiziologiyaning
qisqacha tarixi, bu sohada olimlarning olib borgan ilmiy
tadqiqotlari, embrionning rivojlanishi, odam hujayrasi va
to'qim alarining tuzilishi, a ’zolar sistemasi hamda irsiyat
haqida m a’lumot berildi, shuningdek, harakat a ’zolari sis
temasi, suyaklar, tana, bosh skeletlari, muskullar, ovqat
hazm qilish, nafas, siydik va tanosil a’zolari, ichki sekretsiya
bezlari, tomirlar, qon aylanish sistemasi, limfa sistemasi,
nerv sistemasi, sezgi, ko‘rish va eshitish a ’zolari anatomiyasi
hamda fiziologiyasi batafsil yoritildi. H ar bir a ’zoning
anatomik tuzilishidan keyin uning fiziologiyasi berildi. Mod-
dalar va energiya alm ashinuvi, v itam inlar va boshqa
mavzulami yoritishda hozirgi zamonda shu sohada olib
borilgan tadqiqotlar natijalaridan keng foydalanildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
0 ‘quvchilaming anatomiya va fiziologiya fanini mu
kam m al o 'zlash tirish larig a yordam berish m aqsadida
darslikda oq-qora va rangli rasmlar berildi.
Talabalarning olgan bilimlarini mustahkamlash uchun
har bir mavzu oxirida nazorat uchun savollar berilgan bo'lib,
bu o'quvchilar tomonidan mavzulami o'zlashtirishni yanada
osonlashtiradi degan umiddamiz.
Darslik ayrim xato va kamchiliklardan xoli bo'lmasligi
mumkin. Shuning uchun mualliflar darslik haqidagi tanqidiy
fikr va m ulohazalarni m am nuniyat bilan qabul qilib,
kitobxonlarga oldindan chuqur minnatdorchilik bildiradi-
lar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
NORMAL ANATOMIYA VA NORMAL
FIZIOLOGIYA FANLARI
O d a m a n a t o m i y a s i odam organizmining shakli, tuzilishi, uning
rivojlanish jarayoni, ayni vaqtda har bir a’zoning jinsiy jihatdan va yoshga
qarab bo'lgan tafovutlari, shuningdek, muhit sharoitlarining a’zolar tuzilishi
hamda vazifalariga ta’sirini o'rganadi.
Qadimda anatomiya fani a’zolami alohida-alohida o'rganib, ularning
o'zaro munosabatini, organizmning bir butunligini hisobga olmasdan,
faqat dalillar to'plash bilan chegaralangan. Hozir bu fan a’zolarning o'zaro
munosabatini, ularning bir sistemaga birlashish qonuniyatlarini o'rga-
nishda organizmning yagona sistema ekanligini, uning tashqi muhit bilan
chambarchas bog'liqligini, a’zolarning shakli bilan funksiyasi bir-biriga
bevosita aloqador ekanini nazarda tutadi.
Odam organizmi murakkab tuzilganligi, mehnat qilishga layoqatliligi
bilan hayvon organizmining tuzilishidan farq qiladi. Anatomiya ana shu
tuzilish, rivojlanish qonuniyatlarini uning evolutsion taraqqiyot qonunlari
— filogenezini tashqi muhit va sharoitga muvofiq tuzilish jarayoni —
antropogenez bilan qiyoslab o'rganadi. Bu bilan qiyosiy anatom iya
shug'ullanadi.
Odamning tug'ilguncha bo'lgan jarayoni, ya’ni homilaning ona qomi-
da o 'sib , rivojlanishini em briologiya o'rgansa, tug'ilgandan keyingi
hayotining oxirigacha bo'lgan jarayonni «yoshga doir» anatomiya o 'rg a
nadi.
Organizm tuzilishining jinsiy xususiyatlari, jinsiy tafovutlar va ularning
o'ziga xos tomonlari ham anatomiya o'rganadigan masalalar jumlasiga kiradi.
Bulardan tashqari, anatomiya a’zolaming individual xususiyatlari, ularning
o'zaro
munosabatlari, joylanish proyeksiyalari — topografiyasini ham
o'rganadi. Chunki odam organizmi ona qomida, ayniqsa tug'ilgandan keyingi
rivojlanish jarayonida muhit ta’sirida o'ziga xos xususiyatlami kasb etadi.
Shu bilan birga organizmning shakllanish va rivojlanishiga odam yashab
turgan joylarning iqlimiy-geografik sharoiti, ijtimoiy tuzum ham ta’sir
ko'rsatadi. Buni antropologiya o'rganadi.
Odam organizmi a’zolarining tuzilishi, ularning vazifalariga bog'liq
holda shakllanib boradi. Buni funksional anatomiya fani o'rganadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Fiziologiya organizmni, a’zolar sistemasi va alohida a’zolar, to'qimalar,
hujayralaming hayotiy normal faoliyatini o'rganadi. Bunda yosh, jins va
atrof-muhitning organizmga bo'lgan ta’siriga ham ahamiyat beriladi. Shu
jihatdan anatomiya bilan fiziologiya fanlari o'zaro chambarchas bog'langan
bo'lib, ular biologiyaning ajralmas qismidir. Biologiyada morfologiya fani
organizm, a’zolaming tuzilishi va shakllarini o'rgansa, fiziologiya fani
ularning hayotiy vazifalari bilan shug'ullanadi.
A ’zolaming ichki tuzilishi, ularni tashkil qilgan to'qim alar, hujayralami
gistologiya, a ’zolarning kasallik holatidagi tuzilishini patologik anatomiya
o'rganadi.
Odam anatomiyasini o'zlashtirishni osonlashtirish uchun bu fan shartli
ravishda bir necha sistemaga ajratib o'rganiladi (sistematik anatomiya).
Sistematik anatomiya suyaklar — osteologiya, suyaklarning o'zaro
birlashishi (bo'g'im lar) — artrologiya, muskullar — miologiya, ichki
a ’zolar sistemasi — splanxnologiya, qon tomirlar sistemasi — angiologiya,
ichki sekretsiya bezlari — endokrinologiya, sezgi a’zolari — esteziologiya
va nihoyat, nerv sistemasi — nevrologiya bo'lim laridan iborat. Bu bo'lim
a ’zolarning tuzilishi, shakli, ularning o'zaro munosabatlarini o'rganadi.
Topografik anatomiya esa a’zolarning tuzilishi, shaklidan tashqari,
ularning o 'z a ro m unosab atlari, chegarasi va tanadan tashqaridagi
proyeksiyalarini ham o'rganadi.
Shunday qilib, anatom iya fani odam organizm ining tuzilishi va
funksiyalarini ularning evolutsion rivojlanish prinsipiga bog'lab, atrof-
muhit ta’sirida shakllanish qonuniyatlarini aniqlaydi va yoshga, ishlash
sharoitiga hamda vazifalariga qarab rivojlanishini dialektik qonuniyatlar-
ga asoslangan holda o'rganadi.
Funksional anatomiya yoki normal fiziologiyada hujayralaming o'zaro
m unosabati, to 'q im a va a ’zolarning bajaradigan hayotiy vazifalari
o'rganiladi. H ujayralar fiziologiyasi (sitofiziologiya) atrof-m uhitning
hujayralarga ta’siri, hayotiy munosabati bilan shug'ullansa, qiyosiy fizi
ologiya turli organizmlarda boradigan jarayonlarni bir-biriga taqqoslab
yoki har bir shaxsning hayotidagi turli fiziologik jarayonlarni o'rganib
boradi. Xususiy fiziologiya esa organizmdagi a’zolar yoki a’zolar sistemasi
(hazm qilish, qon tomir sistemasi va h.k.) vazifalarini o'rganish bilan
shug'ullanadi.
Bulardan tashqari, fiziologiya odam organizmida jismoniy mehnat va
yoshga qarab kuzatiladigan o 'zg arish larni ham da turli taom larning
organizmga ta’sirini ham o'rganadi. Bu xususiyatlarni fiziologiya, asosan,
hayvonlarda o'tkaziladigan turli tajribalar orqali aniqlaydi. Bunda ko'proq
a ’zolami kesish (operatsiya qilib) yoki payvandlash (bir a’zoni boshqa
organizmga ko'chirib ulash), nervlar, qon tomirlarni kesish yoki turli
biotoklar ishlatish usullaridan foydalaniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Odam anatomiyasi, asosan, murdada o'rganiladi. Lekin bu borada
shifokorlik ixtisosini egallaydigan kishi tirik odam bilan ham munosabatda
bo'lishni e ’tibordan chetda qoldirmasligi lozim. Shuning uchun odam
organizmi va a’zolarining tuzilishi, topografiyasi, asosan, murdada hamda
turli usullar bilan va mavjud texnikadan foydalangan holda tirik odamlarda
ham o'rganiladi. Bu usullar quyidagilar:
1. A n t r o p o m e t r i y a u s u l i . Bunda gavdaning uzunligi, keng
ligi va og'irligi o'lchanib, olingan m a’lumotlar organizmning ayrim bo'lak-
lariga taqqoslanib, ulaming o'sishi yoki o'zgarganligi kuzatib boriladi.
Bu usullardan hozir ham foydalaniladi.
2. K e s i b o c h i s h b i l a n p r e p a r a 1 1 a r tayyorlash usuli. Bunda
skalpel (pichoqcha) va pinset (qisqich) bilan murda a ’zolarini kesish
orqali preparatlar tayyorlanadi.
3. A r r a l a s h u s u l i — birinchi marta N. I. Pirogov qo'llagan.
A w a l murdani qattiq muzlatib, so'ngra uning o'rganish kerak bo'lgan
bo'lagini qavatma-qavat qilib arralanadi. Bu usulda a’zolar topografiyasi-
ni aniqroq o'rganish mumkin.
4. I n y e k s i y a u s u l i
— kovak a’zolar va qon tomirlarga turli xil
kimyoviy moddalar yuborib to'ldirib o'rganish usuli.
5. Y o r i t i s h , r a v s h a n l a s h t i r i s h u s u 1 i . Buning uchun a’zo-
ni birorta kislota yoki ishqor suyuqligiga solib, kuzatib turiladi. Vaqt
o'tishi bilan nurlarning turlicha sinishi natijasida har xil
to'qim alar
bir-biridan ajralib ko'rinadi.
6. K o r r o z i y a y o k i y e m i r i s h u s u l i — kovak a’zolar ichi-
ni tez qotadigan modda bilan to'ldirib, so'ngra kuchli kislota yoki ishqor
suyuqligiga solinsa, a’zolarning to'qim alari yemiriladi-da, bo'sh lig'ig a
yuborilgan modda uning shaklini saqlab qoladi.
7. R e n t g e n n u r i y o r d a m i d a o ' r g a n i s h u s u l i — bu
usul rentgen (1895) nuri kashf etilgandan buyon qo'llaniladi. U tirik
odam tuzilishini o'rganishga keng imkoniyat beradi. Rentgen nurlari
yordam ida suyaklar tuzilishini, ayniqsa, uning rivojlanishini kuzatish
mumkin. Kovak a’zolar rentgen nurlarini ushlab
qololmaydi, shuning
uchun ularga rentgen nurini tutib qoluvchi kimyoviy moddalar yuborib,
ekranda ko'rish (rentgenoskopiya) yoki rasmini olish (rentgenografiya)
yo'li qo'llanadi.
8. P a y p a s l a b k o ' r i b o ' r g a n i s h u s u l i .
9. Perkussiya — barmoq yoki bolg'acha bilan urib ko'rib aniqlash
usuli. Bu ikkala usul poliklinika va kasalxonalarda keng qo'llanilib, undan
a’zolaming chegaralarini o'rganishda ham foydalaniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
10. A u s k u l t a t s i y a usuli — maxsus eshitgich asboblari yordami
da a’zolar (yurak, o ‘pka)ning ishlab turgandagi tovushi eshitib ko'riladi.
Bu usul a’zolaming normal yoki kasallik holatini aniqlashda katta yor
dam beradi.
1 1 . M i k r o s k o p d a k o ‘ r i b o ' r g a n i s h u s u l i . Bunda hujay-
ra, to'qim alarning nozik tuzilishi maxsus bo'yoqlar bilan bo'yab mikro
skop yordamida o'rganiladi.
12. Fiziologiyada fizik, kimyoviy va texnik usullar ham keng qo'lla-
nilib, ular yordamida a’zolarning muhim hayotiy vazifalari, shuningdek,
turli tajribalar yordam ida hayvonlarning a ’zolari fiziologiyasi
ham
o'rganiladi. Masalan, a’zolar faoliyatini biotoklar ta’sirida aniqlash mumkin
yoki a’zolami organizmdan olib tashlab, yoki bir organizmdan ikkinchi
organizmga a’zolar yoki ularning bir bo'lagini ko'chirib o'tkazib, ularda
kechadigan jarayonlar ko'zdan kechiriladi. Bundan tashqari, keyingi yillarda
a’zolar fiziologiyasini o'rganishda elektron-hisoblash usullaridan ham keng
foydalanilmoqda.
N O R M A L A N A T O M IY A V A N O R M A L F IZ IO L O G IY A
F A N L A R IN IN G Q IS Q A C H A T A R IX I
Anatomiya fani boshqa fanlar qatori juda uzoq rivojlanish yo'lini
bosib o'tdi. Lekin o'tm ishda
odam murdasini yorib o'rganish gunoh
hisoblangan. Shuning uchun murdani yorib o'rganishga intilganlar hatto
o'lim jazosiga hukm etilgan. Binobarin, odam organizmini o'rganish ilmiy
tibbiyot davridan ancha keyinroq boshlangan. Lekin qadimiy M isrda ta
niqli shaxslarning jasadlarini mumiyolash odat bo'lganligi sababli ba’zi
a ’zolaming tuzilishi to'g'risida yuzaki bo'lsa ham m a’lumotlar bo'lgan.
Jumladan, miloddan aw al yashab o'tgan Smit bosh miya va yurak tuzilishi
to'g'risida m a’lumotga ega bo'lgan. Hind tabibi Bxaskare Bxatshe miloddan
avvalgi X asrga mansub «Anatomiya targ'iboti» asarida a’zolar, muskul-
lar, qon tomirlar va nervlar to 'g 'risid a yuzaki ma’lumotlar to'plagan.
Anatomiyaning haqiqiy rivojlanish davri qadimiy yunonlar mamlaka-
tidan boshlangan. Yunonistonda ruhoniylar hukmron bo'lm aganligidan
maktablar bo'lib, ko'pgina fanlar qatori tibbiyot fani ham yaxshi o'qitilgan.
Bu maktablarda boshqa olimlar bilan bir qatorda Gippokrat ham tarbiya
topgan.
G i p p o k r a t (miloddan avvalgi 460— 337-yillar) tibbiyot sohasidagi
o'zigacha bo'lgan m a’lumotlami to'plab sistemaga solgan, kuzatish va
tekshirishlari asosida 72 ta asar yozgan. Bu qo'llanmalardan tibbiyot olamida
uzoq yillar mobaynida foydalanib kelindi. Gippokrat yurak va qon tomirlar
tuzilishi to'g'risida ham ma’lumodar berib, arteriya tomiridan havo (jon) yuradi,
degan noto'g'ri fikmi oldinga surgan va nervlami paylardan ajrata olmagan.
Arteriya nomi ana shundan kelib chiqqan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A r i s t о t е 1 (miloddan avvalgi 384— 322-yillar) Yunonistonning atoqli
olimi, faylasufi va anatomi. U nervlarning paylardan farqi borligini
isbotlagan, olim Gippokratning qon tomirlar bosh miyadan boshlanadi
degan no to'g 'ri fikrini rad etib, qon tomirlar yurakdan boshlanishini is-
botlab bergan. Ammo Aristotel nervlarning ichi bo'shliqdan iborat bo'lib,
bosh miyada hosil bo'ladigan ruh, shu nervlar orqali organizmga tarqaladi,
degan no to'g'ri fikrda bo'lgan.
V i l y a m G a r v e y (1578— 1657) taniqli anatom va fiziolog bo'lib,
o'z kuzatish va tajribalari asosida 1628-yilda e’lon qilgan «Hayvonlarda
yurak va qon harakatlari to'g'risida anatomik tekshirishlar» degan
ilmiy
asarida katta va kichik qon aylanish sistemasini tarixda ilk bor ilmiy isbotlab
bergan. Garvey qon arteriyadan venaga ko'zga ko'rinm aydigan mayda
tomirchalar orqali o'tadi, deb taxmin qilgan bo'lsa, М. M a 1 p i g i (1628—
1694) 1661-yilda arteriya bilan venani bir-biriga qo'shib turadigan kapillarlar
borligini mikroskop ostida ko'rib isbotladi.
O 'rta asrlar (V— XI) da O 'rta Osiyodan ham bir qancha mashhur
olimlar yetishib chiqdi. Ana shulardan biri har taraflama yetuk olim A b u
A l i i b n S i n o d i r (980— 1037).
Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhur bo'lgan bu olim falsafa, adabiyot,
matematika, kimyo, astronomiya, musiqa va tibbiyot bilimidan xabardor
bo'lgan. U Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qishlog'ida tug'ilgan. Dastlabki
bilimni Buxoroda olgan va 17 yoshidayoq ko'p fanlarni mukammal egallagan.
Abu Ali ibn Sino Xorazm va Eronda saroy tabibi bo'lib xizmat qilgan.
Tibbiyot sohasidagi misli ko'rilmagan buyuk xizmatlari, kashfiyotlari uni
butun dunyoga mashhur qilgan.
Ibn Sino 100 dan ortiq asar yozgan, bulardan eng mashhuri «Tib
qonunlari» 1000-yillarda chop etilgan. Kitob besh jildlik bo'lib, birinchi
jildi anatomiya va fiziologiyaga bag'ishlangan. Ibn Sino o'zining bu
buyuk va o 'lm as kitobida tibbiyot sohasidagi barcha m a’lum otlam i
to'plabgina qolmasdan, o 'z kuzatishlari, tekshirishlari va tushunchalari
bilan asarni boyitgan. Kitob turli tillarda 40 marta qayta nashr qilindi va
dunyodagi barcha mamlakatlarda 600 yildan ziyodroq vaqt ichida tibbiyot
bilim yurtlarida o'quv qo'llanm asi bo'lib xizmat qilib keldi.
Ibn Sino odam organizmini o'rganishda uning konstitutsiyasiga birinchi
bo'lib e’tibor berdi. «Tib qonunlari» jildlarida ichki kasalliklar, xirurgiya,
farmakologiya, gigiyena va tibbiyotning boshqa sohalari to'g'risida ma’lumot
berilgan. «Tib qonunlari» birinchi marta 1954— 1956-yillarda Toshkentda
o'zbek tilida bosilib chiqqan.
Abu Bakr Ar-Roziy (865— 925) — Abu Bakr M uhammad Zakariyo
Ar-Roziy Ray (Eron)da tug'ilgan. K o 'p vaqt Buxoroda yashab ijod
etgan buyuk hakim, klinitsist. Roziyning 260 dan ortiq asari bo'lib,
www.ziyouz.com kutubxonasi
«Chechak va qizamiq» risolasi ilk bor chop etilgan. Dunyoda birinchi
bo'lib «Kasalliklar tarixini» yozgan (799 ta).
Mahmud ibn Muhammad ibn Umar Al-Chag‘miniy 1221-yili Urganchda
vafot etgan. U o ‘z zamonasining atoqli olimlaridan biri bo'lib, 1210-
yilda «Tibbiyot qonuni» asarini yozgan. Bu asar o 'sh a davrdagi tibbiyot
namoyandalari orasida keng shuhrat g'ozongan. Chag'm iniy O 'rta Osiyo
tibbiyotida katta iz qoldirgan.
Abu Abdulloh Iloqiy (936) — «M a’mun Akademiyasi»ning ko'zga
ko'ringan olimlaridan biri. U o 'z zamonasining taniqli tabiblaridan bo'lib,
Abu Ali ibn Sino bilan birga ishlagan. Juda k o 'p kitoblar yozgan: «Kitob
Asbob va Alomat»; «Kulliyoti Tib Iloqiy»; «Fisumi Iloqi Fi Kulliyoti
Tib»; «Muxtasari Iloqiy» va boshqalar.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (973— 1050) tabo-
batda, ayniqsa farmakognoziyada muhim o'rin tutgan olim. U matemati-
ka, kimyo, munajjimlikni ham mukammal bilgan.
Anatomiya faniga qiziqish Uyg'onish davrida (XII— XVI asrlarda)
Italiyada, keyinchalik Fransiyada ochilgan tibbiyot maktablarida boshla
nadi. Olimlar talabi bilan har besh yilda bir marta murdani yorib o'rganishga
ruxsat beriladi. Natijada dunyoda birinchi marta (1316-y.) aniq ma’lumotlar
asosida yozilgan anatomiya darsligi paydo bo'ladi.
Leonardo da Vinchi (1452— 1519) — Uyg'onish davrining
buyuk
arbobi, italiyalik olim, musavvir, matematik, muhandis va faylasuf. Odam
portretini to 'g 'ri va aniq chizish maqsadida 30 dan ortiq murdani yorib
o'rgandi va a ’zolar rasmini chizib chiqdi. U dunyoda birinchi bo'lib
muskullarning ishlash dinamikasini o'rgandi. Shu bilan plastik anatomi-
yaga asos soldi.
Andrey Vezaliy (1514— 1564) Venetsiya universitetida anatom iya
professori bo'lib ishlagan. U juda ko'p murdani yorib o'rganadi, hayvon
lar ustida tajribalar o'tkazadi. Shular asosida 1538-yili «Anatom iya
jadvallari» atlasini va «Odam tanasining tuzilishi to'g 'risid a yetti kitob»ini
yozadi.
Klavdiy Galen (130— 210) anatomiya, fiziologiya, falsafa va biolo-
giya fanlarini mukammal o'rgangan olim, ilgarigi idealistik g'oyalam i
quvvatlab, organizm o 'z vazifalarini uch xil ruh orqali bajaradi, degan
xulosaga keladi, birinchisi — jigarda paydo bo'lib, venalar orqali, ikkin
chisi — yurakda vujudga kelib, arteriyalar vositasida organizmga tarqaladi.
Uchinchisi esa miyada paydo bo'lib, nervlar orqali organizmning barcha
qismlarini idora qiladi.
Rossiyada XVII asrgacha vrachlar chetdan taklif etilgan. Ular tibbiyotga
bo'lgan ehtiyojni qondirmagan. Shuning uchun Pyotr I Peterburgda (1715)
va Kronshtatda
(1717),
keyinchalik boshqa shaharlarda ham harbiy
gospitallar qoshida tibbiyot maktablari ochtirgan. Pyotr I
birinchi
www.ziyouz.com kutubxonasi
n a v b a td a tibbiyotning asosi bo'lm ish odam anatom iyasi fani bilan
shug'ullanishga da’vat etgan, o'zi ham anatomiyani chuqur o'rgangan. U
Gollandiyada bo'lgan vaqtlarida anatomiyani dorixonachi, anatom va bota
nik F. Ryuishdan o'rgangan va turli preparatlar tayyorlagan. Pyotr I Ryuishdan
anatomik preparatlar sotib olib, Peterburgdagi tabiat ilmiy muzeyiga qo'ygan.
Preparatlaming bir qismi hozir ham saqlanib keladi. Pyotr I ning tashabbusi
bilan 1798-yilda Peterburgda tibbiyot Akademiyasi tashkil etilgan.
N. I. P i r o g o v (1810— 1881) — rus harbiy-dala xirurgiyasining
asoschisi va topograf anatom. U odam organizmidagi a’zolarni muzlatib,
qatma-qat qilib kesib o'rgangan va juda k o 'p preparatlar tayyorlab, «to-
pografik anatomiya» atlasini tuzgan (1859).
V. M. B e x t e r e v (1857— 1927) — nevropatolog, psixiatr va taniqli
anatom. U bosh miyaning po'stloq qismida joylashgan bir qancha analizator
(markaz)larni va ularning o'tkazuvchi yo'llarini o'rganib, talaygina ilmiy
asarlar yozadi.
I. P. P a v l o v (1849— 1936) — ulug' rus fiziologi. Odam markaziy
nerv sistemasi fiziologiyasini o'rganishga salmoqli hissa qo'shgan. U
bosh miya p o'stlog'i va unda joylashgan markazlar to'g'risidagi tushun-
chani takomillashtirdi. Jumladan, miya yarim sharlarining hamma qismlari
(harakat sohalari ham) sezgi impulslarini qabul qiluvchi markazlar ekan
ligini isbotladi va ularni analizator deb atadi. U birinchi bo'lib, ikkita
signal sistemasi to'g'risidagi ta’limotni yaratdi.
P. F. L e s g a f t (1837— 1909) sportchilar anatomiyasini o'rgandi. U
o rg an iz m n in g riv o jla n ish i va tu z ilis h ig a tashq i m uhit, jism o n iy
m ashg'ulotlar ta’sirini o'rganib, «Maktab yoshigacha bo'lgan bolalarning
badantarbiyasiga doir qo'llanm a» (1888— 1901), «Anatomiya nazariyala-
ri asosi» (1892) asarlarini nashr etdi.
Akademik V. P. V o r o b y o v (1876— 1937) Xarkov tibbiyot ins
t i t u t i n g professori, a’zolar va ulardagi nerv tolalarini o'rgandi. Murdani
mumiyolash ustida k o 'p ishlar qildi. Rossiyada birinchi bo'lib besh jildlik
anatomiya atlasini tuzdi.
N. K. L i s e n k o v (1865— 1941) — Odessa universitetining profes
sori. Odam organizm ining normal tuzilishi, topografiyasini, plastik
anatomiyani o'rgandi va 1932-yilda V. I. Bushkevich bilan hamkorlikda
«Odamning normal anatomiyasi» kitobini yozdi. Bu darslik hozirgacha
qayta-qayta nashr etib kelinadi.
S. Sh. S h a x o b u t d i n o v (1921— 1978) ilmiy izlanishlarini bosh
miyaning anatomik xususiyatlarini o'rganishga bag'ishladi.
Akademik Yo. X. T o ' r a q u l o v ichki sekretsiya bezlari morfologi-
yasini o'rganib, olamshumul natijalarga erishdi va ko'plab kadrlar tay-
yorladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Akademik К. A. Z u f a r o v (1925— 2002) shogirdlari bilan ovqat
hazm qilish sistemasining morfologik xususiyatlarini o'rganib, ko'plab
kadrlar yetishtirdi, darslik va atlas tayyorladi.
Z. G. S l o b o d i n Toshkent tibbiyot institutida 1941— 1951-yillarda
anatomiya kafedrasiga mudirlik qildi. Qisqa vaqtda 10 dan ortiq anatom-
pedagoglar tayyorladi. Vegetativ nerv sistemasi ustida ilmiy izlanishlar
olib bordi.
H.
Z. Z o h i d o v (1912— 1978) anatom olim va mohir pedagog,
Toshkent tibbiyot pediatriya institutining odam anatomiyasi kafedrasini
tashkil etgan. Suyaklar, markaziy va periferik nerv sistemalarining rivoj
lanish xususiyatlarini o'rgangan.
R . E . X u d о у b e r d i у e v (19 2 2-2 0 0 3)— anatom, I Toshkent tib
biyot instituti (hozirgi Toshkent tibbiyot akademiyasi) normal anatomiya
kafedrasi m u d iri, qon to m ir va nerv sistem alarin in g m o rfo logik
xususiyatlarini o'rgangan. O 'z ilmiy kuzatishlariga asoslanib qo'llanm a-
lar va hamkorlikda anatomiyadan darslik tayyorlagan.
N. A. I b o d o v — Samarqand tibbiyot institutining anatomiya ka
fedrasi mudiri. Vegetativ nerv sistemasining morfologiyasini o'rgangan.
Anatomiyadan lotincha-ruscha lug'at tuzgan.
N. K. A h m e d o v — 1955-yilda Andijon tibbiyot institutida anato
miya kafedrasini tashkil etgan, keyinchalik Toshkent tibbiyot instituti
qoshida stomatologiya va sanitariya-gigiyena fakultetlarining anatomiya
kafedrasini, so'ngra II Toshkent tibbiyot institutining anatomiya kafedrasini
tashkil etgan va rahbarlik qilgan. Periferik nerv sistemasi va qon tomirlar
morfologiyasini, ayniqsa uning mikrosirkulyator xususiyatlarini o 'rgan
gan. Talabalarning o'zbek tilidagi darslik va qo'llanm alarga bo'lgan ehti-
yojini qondirish maqsadida 12 darslik, O'zbekiston tarixida birinchi marta
ikki jildlik atlas va hamkorlikda anatomiyadan lotincha-o'zbekcha-ruscha
lug'at tuzgan. K o'plab kadrlar tayyorlagan. Darslikda birinchi bo'lib kabel
televideniyasini qo'llagan.
Yu. A. K u l i k o v taniqli anatom, mohir pedagog, vena qon tomiri-
ning m orfologik xususiyatlarini o 'rg an g an , N. K. A hm edov bilan
hamkorlikda anatomiyadan lotincha-o'zbekcha-ruscha lug'at tuzgan.
F. N. B a h o d i r o v taniqli olim, anatom, I Toshkent tibbiyot instituti
odam anatomiyasi kafedrasi rahbari, ichki a ’zolar, jum ladan jigarning
morfologik-fiziologik xususiyatlari va vena sistemasini o'rgangan, kadrlar
yetishtirgan.
O '. M. Mirsharapov II Toshkent tibbiyot instituti anatomiya kafedrasi
rahbari, mohir anatom va pedagog, ilmiy izlanishlarini qon tomir, ayniqsa
vena sistem asining tu g'ilgan d an keyingi rivojlanish xususiyatlariga
bag'ishlagan. Kadrlar tayyorlab, qo'llanmalar chop etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Yu. N. Nishonov. Farg'onadagi tibbiyot markazining anatomiya kafed
rasi rahbari, mohir pedagog va olim, ilmiy tekshirishlari ovqat hazm qilish
sistemasining morfologik xususiyatlariga bag'ishlangan.
S.
A. T e n — Samarqand tibbiyot instituti anatomiya kafedrasi mudiri,
ilm iy -te k sh irish ishlari ovqat hazm qilish va vena siste m a la rig a
bag'ishlangan, qo'llanm alar yozgan.
XIX asrga kelib a’zolaming hayotiy vazifalarini o'rganadigan fan —
fiziologiya mustaqil fan sifatida rivojlandi. Bunda Lyudvig, I. M. Sechenov,
I. P. Pavlov, S. P. Botkin, V. M. Bexterev kabi olimlarning ilmiy ishlari
muhim rol o'ynadi. Ular nerv sistemasi orqali organizm faoliyatining bir
butunligi boshqarib borilishini, uning tashqi muhit bilan bog'lanib turishini
aniqlab berdilar.
1882-yilda I. M. Sechenovning markaziy nerv sistemasidagi tormoz-
lanish jarayonini aniqlashi va katta yarim sharlar po'stlog'i faoliyatining
reflektor ahamiyati borligini tushuntirib berishi muhim hodisa bo'ldi va
bu bilan fiziologiyaga asos solindi.
XX asrga kelib fiziologiyada muhim va anchagina yangi m a’lumotlar
aniqlandi. Jumladan, elektrofiziologiyadan foydalanib yurak, qon tomir
va nerv sistemasida yangi m a’lumotlar olindi. Ichki a’zolar faoliyatini
o'rganishda ancha muvaffaqiyatlarga erishildi. O 'zbek olimlari (A. Yu.
Yunusov, A. S. Sodiqov, A. X. Hoshimov) ham fiziologiya fanining
yanada rivojlanishiga munosib hissa qo'shdilar.
Dostları ilə paylaş: |