O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

O`zbekiston tarixi fanining metodologik ilmiy-nazariy asoslari va

usullari
Har qanday fan kabi O`zbekiston' tarixi fani ham o`zining metodologik ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillariga ega. Bular O`zbekiston tarixi fanining asosini tashkil etib, uni rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo`lidagi nufuzining ortib borishi uchun o`ta muhim ahamlyatga ega. Eng muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar Vatan tarixining haqqoniy yozilishi, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishiga xizmat qiladilar.
Asar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va -ma'naviy-ma'rifiy ehtiyoj bo`lsa, tarix fani esa, bu ehtiyojlarni ro`yobga chiqishi' uchun ma'sul bо`lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy faolivatdir. Buning samarali bo`lishi, ya'ni tarix fani rivojlanishida netodologik ilmiy g`oya va nazariyalar hamda usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir. Chunki bular tarixning mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga,-shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to`laroq ro`yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O`zbekiston tarixi fanining raetodologik ilmiy-nazariy asoslari, g`oya va tamiraotlari nimalardan iborat bo`lishi o`ta muhim masala hisoblanadi. Yurtboshimiz Islom Karimov tarixning eng muqaddas railliy va umuminsoniy xotira hamda qadriyat ekanligini ta'kidlab, "Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q", o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi, "Tarix xalq ma'naviyatining asosidir" degan tarixiy haqiqatni to`g`ri anglatuvchi o`ta teran tarix falsafasiga oid fikrlami olg`a surdi.
Bu kabi tarix falsafasiga oid yuksak xulosalarni o`z vaqtida buyuk raillatparvar jadidlar ham juda aniq anglagan holda Vatanni ozod etish, millatni ijtimoiy g`aflat uyqusidan uyg`otib taraqqiy ettirish uchun asosiy e`tiborni tarixga qaratdilar. Va «tarixi yo`qning o`zi yo'q» degan falsafiy tushunchaga amal qilib, tarixda ilk bor tarixni o`zlari tashkil etgan jadid maktablarida o`qita boshlashi bilan, millatru o`z tarixidan bahramand qilishdek o`ta buyuk ma^frifat ishiga tarixda birinchi bor asos soladilar.
Buyuk jadid Abdulla Avloniy so`zi bilan aytganda, jadidlar umuman tarbiyani, shuningdek, tarix ta'limi tarbiyasini millat uchun «yo hayot- yo najot, yo halokat - yo saodat, yo falokat masalasidir» deb bildilar. «Qaysi millat yashashni (ravnaqu, taraqqiyotni) istasa, - deydi Abdurauf Fitrat - tarixini bilishi lozim bo`ladi, zero, tarix bir ko`zguga yashaydi».
Tarix falsafasi tarix fanining metodologik ilmiy-nazariy asoslari to`g`ri va haqqoniy belgilanishida o`ta muhim ahamiyatga ega. Tarixchi olimlar tarix falsafasini qanchalik chuqur va to`g`ri anglasalar, ular tarix fani metodologiyasini shunchalik mukammal qilib belgilay oladilar.
Tarix falsafasi tarix va umuman tarixiy jarayon olimlar tomonidan aqlan har tomonlama to`g`ri tasavvur va his etilishidir. Yanada aniqroq aytsak, tarix falsafasi tarixiy jarayonning mazmuni va mohiyati hamda nvojlanish qonuniyatlarini o`zida aks ettirish bilan birga, ularni bilish va o'rganish, yozishning eng qulay, to`g`ri hamda maqsadga muvofiq yo`li-usullarini belgilaydi. Umuman olganda, tarix falsafasi tarix sabog`i va tajribasidan kelib chiqib, belginiangan obyektiv xulosadir. Lekin, bi obyektiviik subyektiv xarakter va mazmun hamda mohiyatga ega fao`lladi Chunki har bir subyekt, ya'ni olim o`z intellektual bilim saiohiyati, tafakkur doirasidan kelib chiqib, obyektivlikka harakat qiladi.
Buning uchun esa, tarixchi olimlar butun insoniyat, millat, xalq va o`rganish obyekti (ma'lum mavzu) evolutsiyasini, uning ma'no va mazmunini to`g`ri bilishi, tahlil qila olishi kerak. Agar tarix falsafasi tarixiy voqealiklar tahlilidan kelib chiqadigan haqiqat (xulosa)larning so`zdagi aniq ifodasi bo`lsa, tarix fani metodologiyasi mana.shu tarixiy haqiqatlarni ro`yobga chiqishi - tarix haqiqiy yozilishi uchim birdan-bir to`g`ri yo'l ko`rsatuvchi dasturamaldir. Eng qisqa va tushunarli qilib aytsak, umuman metodologiya fanlarning fani ya'ni dirijori.
Dastlabki paytda hozirgi mustaqi! davlatlar hamjamiyati tarkibidagi sobiq ittifoqdosh mamlakatlar, shuningdek, O`zbekistonda ham g`oyaviy-nazariy, mafkuraviy-falsafiy bo`shliq paydo bo`ldi. Bu esa, o`z-o`zidan boshqa mamalakatJarda bо`lganidek, bizning Vatanimiz - O`zbekiston tarixi fani uslubiyati (metodolgiyasi) qayta ishlanishi, aniqrog`i, butunlay yangidan yaratilishini ilmiy-hayotiy zaruriyatga aylantirib qo`ydi.
Bu o`ta muhim ilmiy -amaliy masalani ishlab chiqish, o`z-o`zidan tarixchi va boshqa olimlar eski, majburan, qon va qatag`onlik bilan singlirilgan kommunistik g`oya, ta'limot va mafkuradan holi bo`lishi uchun tarixan o`tish davrini talab etishi tabiiy bir hol bo'ldi. Mana shuning uchun ham istiqloldan so`ng tarix va boshqa gumanitar fanlardan yoziigan dastlabki darsliklarda bu fanlarning metodoJogik ilmiy -nazariy va g`oyaviy asoslari hamda usullarini ko`rsatishning iloji bo`lmadi.
O`tgan istiqlol yillarida tarixchi olimlarimiz Vatanimiz tarixini butunlay yangidan o`rgandi va o`zlashtirdi, uni darsliklar asosida qayta yozishga muvaffaq bo`ldilar. Bir qator raonografik asarlar yozildi va eng dolzarb mavzularda o`nlab ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi hamda dissertatsiyalar himoya qilindi.
O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov va hukumai Vatan tarixini qayta yozish va uni asosiy tarbiya quroliga aylantirish uchun «yangi tarix» g`oyasini olg`a surdi. O`zbekiston tarixi yetakchi fan sifatida maktab, litsey, kollej va oliy o`quv yurtlarida ilk bor, keng miqyosda, eng qadimgi davrdan boshlab to hozirgacha o`rganila boshlandi.
Bularning samarasi o`laroq, keyingi paytda O`zbekiston tarixi fani metodologiyasini yaratisb. imkoniyati paydo bo`ldi. Avvalo, metodologiya haqida to`xtatsak, metodologiyaning lug`aviy ma'nosi grekcha «methodos» va «logos» degan ikki so`z birikmasidan iborat bo`lib, metod ya'ni usul - tadqiqot olib borish usuli (yo`li), nazariya, ta'limot, logiya esa fan deganidir. Demakki, metodologiya, ya'ni uslubiyat ilmiy tadqiqot olib borish yoki biror bir masalani ilmiy o`rganishning eng qulay usullari, eng to`g`ri va mukammal g`oyasi, nazariyasi va talimotlari majmuyidan iborat bir butun fandir. Boshqa ma'noda esa, metodologiya ilmiy bilish yoki ma'lum bir ilmiy faoliyatni tashkil etish va amaiga oshirishda qo`llaniladigan usuliar haqidagi fandir. Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni o`rganuvchi va o`qituvchilarni aniq maqsad sari to`g`ri yetakiaydi, ya'ni tarix haqqoniy yozilishi va o`rganilishiga yo'l-yo'riq ko`rsatadi.
Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog`liq bо`lganidek. tarix fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi tarix fani qay darajada ekanligiga ham bog`liq. Bu holdagi uzviy ikki tomonlama bog`liqlik umumiy qonuniyatidir. Mana shu o`zaro aloqadorlik qonuniyati, qadim mumtoz tarixshunosligimiz va bozirgi zamon tamadduni sivilizatsiyasiga asoslangan holda O`zbekiston tarixi fani metodologiyasini quyidagi ikki qismga bo`lish mumkin.
1. O`zbekiston tarixi fanining uslubiy (metodologik) ilmiy-nazariy, g`oyaviy-mafkuraviy va falsafiy asoslari. Bunga quyidagilar kiradi:
- din bilan dunyoviylik o`rtasida mo`tadil munosabat bo`lishi va dunyoviylik aslo dahriylik eraasligi;
- tarixni milliy, umuminsoniy, muqaddas hodisa hamda qadriyat deb tushunmoq;
- tarixga hozirgi zamon sivilizatsiyasi nuqtayi nazari va bag`rikenglik asosida yondashish;
- tarixiy taraqqiyot asosini evolutsion - tadrijiy yo'l va islohotchilik tashkil etadi deb anglamoq;
- tarix va jamiyat taraqqiyotini markscha — lenincha soxta inqilobiy ta'limotga bog`lash, mutloq xato, yovvoiylik, aksilinsoniy hatti-xarakat bо`lgan deb tushunmoq;
- tarix, jamiyat va tabiat hamda insoniyat (barcha tarixiy voqelik va jarayonlar) dialektika (Gegel) hamda sinergetika (Prigojin) qonuniyatlari asoslarida rivojlanishi haqiqat ekanligi;
- tarix milliy va umuminsoniy xotira, millat va xalqlarning joni, tani harada g`oyaviy-mafkuraviy muhofaza quroli ekanligi.
2. O`zbekiston tarixi fanining metodologik (uslubiy) ilmiy-usul va tamoyillari quyidagilardan iborat:
- ilmiy xolislik (obyektivlik);
- tarixiy tahliliylik;
- mantiqiy uzviylik;
- vorislik va izchillik;
- xronologik izchillik;
- g`oyaviylik va vatanparvarlik;
- halollik va xolislik;
- qiyoslash va kuzatish;
- kuzatish va umumiylashtirish;
- baxslashish, munozara yuritish va isbotlash;
- matematik hisoblash;
- shakllash va modellashtirish;
- ayrimlikdan umumiylikka (induksiya) va umumiylikdan ayrim (juz'iy)likka (deduksiya);
- etnografiya, arxeologiya, antropologiya, geneologiya, matematika va boshqa fanlarning yutuqlari hamda usullaridan ham keng foydalanish;
Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din (aniqrog`i dinlar) tarixi bilan uzviy bog`liq. Ijtimoiy hayotni dindan, dinni ijtimoiy hayotdan ajratib bo`lmaydi. Agar ajratilsa, tarixga ham, dinga ham mantiqqa ham zid bo`ladi. Ma'lumki, sovet tarix fani tarixni soxtalashtirdi, din ilraga zid, tarixiy taraqqiyotga to`sqinlik qiladi degan dahriylikka amal qildi. Tarix qanday bo`lsa, uni shundayligicha o`rganish ustivor bo`lmog`i kerak. Shuning uchun ham u din bilan mo`tadil, mutanosiblik asosida o`rganilmog`i hozir eng asosiy zaruriyat bo`lib turibdi. Bu esa, yoshlarni har xil din niqobidagi dinga aloqasi yo`q terroristik guruhlarga adashib kirib qolishlarining oldini oladi, shuningdek, tariximizni haqqoniy va to`la yozilishiga imkon beradi.
Tarixiy-tanqidiylik ilmiy usul tamoyili tariximizda qadimdan muarrixlar tomonidan qo`lanib kelingan eng qulay usul hisoblanadi. Bu usul tarixiy voqea va hodisalarning nechog`liq to`g`ri hamda noto`g`riligini aniqlashga, tarixni haqqoniy va to`g`ri yozilishiga yaqindan yordam beradi.
Istiqlol tufayli o`z tariximizni o`zimiz yozish va tarix fani metodologiyasini ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo`ldik. O`tgan davr ichida O`zbekistonning yangi tarixi yozildi va tarix fani tez rivojlandi. Butunlay yangi rah va raazmundagi ilmiy qarash (konsepsiya)lar paydo bo`ldi, o`quv qo`llanma va darsliklar, tarixiy asarlar chop etildi. Bu o`rinda yuqoridagi metodologik ilmiy-nazariy asos va ularning ahamiyati katta bo`ldi.