O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning faoliyati

Siyosiy partiyalar tuzilishi, ular tomonidan dasturiy xujjatlar qabul qilinishi Turkistonda milliy harakatning keng quloch yoyganidan dalolat berardi. Biroq, yuqorida ko’rsatib o`tilganidek Sank-Peterburgdagi oktyabr to`ntarishi oqibatida 1917 yii oktyabr-noyabr oylarida Turkiston o`lkasida, xususan, Toshkent va Qo`qonda yuz bergan voqealar milliy ozodlik harakatini kuchayib ketishga majbur qildi.
1917 yil 26-28 noyabrda (yangi hisob bilan 9-11 dekabrda) Qo`qon shahrida Turkiston o`lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo`lib o`tdi. Qurultoy ishining butun tafsilotlarini (jadidlar) o`sha davr gazetalarida tarix uchun muhrlab qo`ydilar.
Mustafo Cho`qay qurultoyni ochar ekan, Rossiya va Turkistonning siyosiy va iqtisodiy ahvoli xususida qisqacha ma'lumot beradi. Uning aytishicha, «Markazda yuz berayotgan voqealar, chekka o`lkalarda hokimiyat masalasini mustaqil muhokama etuvini taqozo qilur. Oktyabr xunrezligini boshdan kechirgan Rossiya va Turkiston o’z taqdirlari haqida o’zlari mulohaza yuritmoqlari lozim».
Ma'lumki, musulmonlarning ushbu nufuzli qurultoyi va unda qabul qilingati qarorlar o`n yillar davomida millatchilar guruhining yig`inidan e'lon qilingan burjua muxtoriyati deb noto’g’ri talqin qilib kelindi. Hujjatlar esa ushbu holning butunlay aksi bо`lganligini isbotlaydi. Masalan, Turkiston jadidlarining otasi sanalgan Behbudiy o’z ma'mzasida qurultoyning Turkiston xalqlari tarixida ulkan ijobiy, tarixiy hodisa va burilish davri ekanligini ta'kidlab, "Qurultoyimiz qabul qilayotgan qarorlar shuning uchun hara ahamiyatliki, unda Turkiston aholisining yevropalik vakillari ham ishtirok etmoqdalar", deydi. Behbudiy va Obidjon Mahmudov qurultoy hay'atida musulmonlar biian bir qatorda boshqa milliy guruhlarning ham vakillari bo’lishini yoqlab chiqdilar.
Turkistonni boshqarish shakli uch kun davom etgan qurultoyning diqqat markazida turdi. Bu masala muhokamasida so’zga chiqqanlarning ko’pchiligi Turkistonning muxtor respublika deb e'lon qilinishi o`lka aholisining ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiqqan va unga mos tushishini uqtirdi. Muxtoriyat va mustaqillik e'Ion qtlish fikrini hamma qo`llab-quvvatladilar.
Qurultoyda 1917 yil 27 noyabr (yangi hisob bilan 10 dekabr) kuni kechqunm qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: "Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da'vat etgan xalqlarning o’z huquqlarini o’zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e'lon qiladi. Shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta'sis Majlisiga havola etadi". Qurultoy Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e'lon qildi.
28 noyabr (yangi hisob bilan 11 dekabr)da tarkib topayotgan mazkur davlatning nomi aniqlanib, TURKISTON-MUXTORIYATI deb ataladigan bo’ldi. Qurultoy o`sha kuni yig`ilishda Butunrossiya Ta'sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Millat) Majlisi qo`lida bo’lishi kerak, deb qaror qabul qiladi.
Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a'zolaridan 8 kishidan iborat tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. Hukumatning Bosh vaziri hamda ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Islom Sulton o`g`li Shoahmedov-Bosh vazir o`rinbosari, Mustafo Cho`qay-tashqi ishlar vaziri, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev (Ubaydulla Xo’jayev) - harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg`uli Agayev-er va suv boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov-oziq-ovqat vaziri, Abdurahmon o`rozayev-ichki ishlar vazirining o`rinbosari, Solomon Abramovich Gersfeld-moliya vaziri lavozimlarini egallashdi. Hukumat tarkibida keyinchalik ayrim o’zgarishlar yuz berdi. Muhammadjon Tinishboyev iste'foga chiqqach, Mustafo Cho`qay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishadi. Vazirlardan uch kishi oliy ma'lumotli huquqshunos, ikki kishi o`rtacha malakali huquqshunos ekanligi rnuxtoriyat hukumati a'zolari bilim darajasining naqadar yuqori ekanidan dalolat beradi.
Qurultoyda 28 noyabr kuni Turkiston Millat Majlisi ochilishi to’g’risidagi qaror ham tasdiqlandi. Millat Majlist 54 nafar a’zodan iborat bo`lib qurultoy qaroriga binoan "36 nafar musulmonlar va 18 nafar g`ayri musulmonlardan saylanadur. 36 musulmon vakillari Turkistonning 5 viloyatidan bo`lib: Farg`ona-10 nafar, Samarqand-5 nafar, Sirdaryo-9 nafar, Yettisuv-6 nafar, Zakaspiy-2 nafar; 4 nafar esa butun Turkiston shahar dumalari tarafidan tayin bo`lurlar". 18 nafar o`rin esa o`lkaning yevropalik tashkilot va fuqarolariga, jumiadan, temir yo`lchilar ittifoqi, ishchi va sodat deputatlari soveti, sotsial demokratlar, dashnoqtsutyun, yerlik juhudlar, yahudiylar. eserlar, ukrayinlar, polyaklarning vakillari va boshqalarga berilishi ko’zda tutilgan edi. Demak, tashkil etilayotgan hukumat tarkibiga turli siyosiy va milliy guruhlar vakillarining qatnashuvi ko’zda tutildi. Demokratik ruhdagi milliy ziyolilar qurultoyda qabul qilingan dasturiy hujjatlarga o’ziga xosligi bilan ajralib turadigan xalqiy va demokratik g`oyalarni kiritishdi.
Qurultoy jarayonida Turkiston Millat Majlisi 32 kishidan iborat qilib saylandi. "Sho`roi Ulamo"ning rahbari Sherali Lapin Millat Majlisi tarkibiga, uning rayisi sifatida kiritilgan bo`lsa ham. ammo uning o’zi bu taklifni rad etdi.
Qurultoy tugagach, 1 dekabrda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati a'zolari (barcha 8 kishi) imzolagan maxsus Murojaatnoraa e'lon qilindi, Ushbu Murojaatnomada Turkistondagi barcha aholi: irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy etiqodlaridan qat'iy nazar, ular yakdillik va hamjihatlikka da'vat etilgan edi.
Oradan ko’p o`tmay Millat Majlisi tomonidan tasdiqlangan qonunlar e'lon qilindi, shuningdek, yangi hukumat mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash uchun taniqli huquqshunoslarni jalb qildi. "El bayrog`i", "Birlik tug`i", "Svobodno`y Turkestan", "Izvestiya Vremennogo Pravitelstva Avtonomnogo Turkestana" kabi hukumat gazetalari O’zbek, qozoq va rus tillarida nashr qilina boshlandi. Avval chiqayotgan "Ulug` Turkiston" gazetasi ham o’z sahifalarida muxtoriyat hukumati faoliyatiga alohida o`rin berdi. Nashr ishlarini yaxshilash uchun O.Mahmudovning bosmaxonasi hukumat ixtiyoriga o`tdi. Muxtoriyat hukumati milliy qo`shinni tashkil qilishga kirishdi. 1918-yil boshida bu qo`shin saflarida bir mingdan ortiq askar bо`lgan. Harbiy vazir Ubaydulla Xo’jayev ishtirokida o`tkazilgan ko`rik-parad vaqtida askarlar soni 2000 kishiga yetgan. Bundan tashqari Qo`qonda taxminan shuncha mirshablar ham bor edi. Hukumat iqtisodiy sohada 30 million so`m miqdorida ichki zayom chiqarishni yo`lga qo`ydi. Chunki gazetalarni nashr qilish, muxtoriyat qo`shinlarining ta'minoti va hukumatning ichki xarajatiari uchun mablag` zarur edi. Shuningdek, hukumat a'zolari ochlik changalida qolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali g`alla keltirish muammosini hal qilish uchun ham amaliy qadarnlar tashladi. Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa muddat ichida xalq o`rtasida katta e'tibor qozondi. Uning faoliyati faqat Qo`qonda yohud Farg`ona vodiysida emas, balki butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg`in qo’lab-quvvatlandi. Fitrat, Cho`lpon, Hamza muxtoriyat hukumatini alqab, o`tli she'rlar bitishdi. Fitrat muxtoriyat e'lon qilingan 27 noyabr (10 dekabr) tunini "Milliy Laylatulqadrimiz" deb atadi.
Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borgan kurashida 1917 yil 13 dekabrda bo`lib o`tgan fojeali voqealar muhim o`rin tutadi. O`sha kuni Toshkentda eski shahar aholisi "Muxtor Turkiston uchun!" shiori ostida tinch bayram namoyishini o`tkazdilar. Ammo, Toshkent sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuch bilan «tartib» o`rnatishga buyruq beradilar. oqibatda tinch namoyish qatnashchilari pulemyotdan o`qqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi ana shu to`qnashuv qurboni bo’ldi.
Muxtor hukumatmrvg xalq o`rtasidagi obro'-e'tibori va nufuzi bolsheviklarni tashvishga solib qo`ydi. 1918-yii 19-26 yanvar (yangi hisob bilan 1-8 fevral)da Toshkentda bо`lgan Turkiston o`lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining favqulodda IV-syezdida muxtoriyat masalasi asosiy o`rinda turdi. Syezd Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a'zolarini qonundan tashqari holatda deb, hukumat a'zolarini qamoqqa olish to’g’risida qaror chiqardi. Bolsheviklar o’zlarining bu qabih va mudhish "hukmi"ni amalga oshirishga zudlik bilan kirishdilar.
30 yanvar (yangi hisob bilan 12 fevral)da Turkiston XKS muxtoriyat hukumatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi.Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning "Dashnoqtsutyun" partiyasi a'zolaridan tuzilgan qonxo`r qurolli to`dalardan ham foydalandi. Ularga qarshi dastlabki jangda muxtoriyatning milliy qo`shinidan tashqari qo`qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho`kich, tayoq ko`targan xaloyiqning soni 10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qo`qon shahriga hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Shahar ustiga uch kun davoraida to`plardan yondiruvchi snaryadlar otildi. Muxtoriyat qo`shinining tirik qolgan qismi qo`rboshi Kichik Ergash qo`rboshi boshchiligida shahardan chiqib ketdi.
Turkiston Muxtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoqlaming qonli hujumlari oqibatida ag`darib tashlandi. Ammo Qo`qon va uning atrofidagi tinch aholini talash, o`ldirish ayjiga chiqdi. Faqat Qo`qonning o’zida uch kun davotnida 10000 kishi o`ldirildi. Shahar butkul vayronaga aylantirildi.
Hukumat boshlig`i Mustafo Cho`qay shaharni tark etib, yashirinishga majbur bo’ldi. Vazirlarning ayrimlari halok bo’ldi. Ba'zilarini bolsheviklar qo`lga olishdi, "Ulug` Turkiston" gazetasi chuqur qayg`u bilan xabar berganidek, "20 (eski hisob bilan 7) fevral Ho`qand (Qo`qon) tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko’rsatganlar" Gazetadagi ushbu maqola "Ho`qand hozir o`liklar shahri" degan dahshatli ibora bilan tugaydi.
Nihoyat, 1918-yil 22 (eski hisob bilan 9) fevraida Qo`qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan "tinchlik sharnoma"si Qcrqon ahli vakillari bilan imzolandi.
Turkiston Muxtoriyali hukumati atigi 72 kun umr ko`rgan bo`lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da'vat etdi. 1918-yilning erta bahorida avval Farg`ona vodiysida, so`ngra butun Turkistonda qurolli qarshilik harakati boshlandi. Ammo, bu davrga kelib Turkiston Muxtoriyatini tor-mor etib, o`lkada yakka hukmron bо`lgan, qurol va zo’ravonlikka tayangan bolsheviklar Toshkentda sovetcha andozadagi avtonomiya (muxtoriyat)ni tashkil etishga kirishgan edilar.
1918-yil yanvar oyidayoq bolsheviklar Turkiston Muxtoriyatiga qarshi Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko`tarishgan edi. Bu muammo faqat Turkiston sovetlarining V-syezdida (1918 yil 20 aprel-1 may) hal qilindi. Syezd Rossiya Sovet Sotsialistik Federatsiyasi tarkibida Turkiston respublikasi (tarixiy adabiyotlarda Turkiston avtonom respublikasi)ni tuzish to’g’risida qaror qabul qildi. Turkiston respublikasining Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK) va XKS saylandi. Ular tarkibiga ilk marta tub millatlarning vakillari kiritildi. Shuningdek, syezdda sanoat korxonalarini musodara (natsionalizatsiya) qilish va boshqa ayrim masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilindi. Shunday qilib, sovet Rossiyasi tarkibida qo`g`irchoq markazga tobe Turkiston avtonom respublikasi tashkil qilindi.
Turkiston respublikasi XKS va MIK ichida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar, mojarolar va janjallar avjiga chiqdi. Oktyabr oyida Turkiston XK.S raisi F.Kolesov va boshqa ayrim amaldorlar egallagan lavozimidan bo`shatildi.
1919-yil 19 yanvarda harbiy komissar K.Osipov boshchiligida Toshkentda isyon ko`tarildi. K.Osipovning buyrug`i bilan 14 komissar otib tashlandi. Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag`darildi, hokitniyat masalasi Ta'sis Majlisida hal qilinadi, deb e'km qilindi. Biroq isyon Toshkent temir yo'1 ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qismlar tomonidan tezda bostirildi. K. Osipov avval Farg`ona vodiysiga, so`ngra Buxoro amirligiga qochib ketdi. Bu isyon bahonasida bolsheviklar 1919 yil mart oyi boshida so'l eserlarni hukumatdan siqib chiqarib, yakka o’zlari hukmron bo`lib oldilar.
1919-yil 8-oktabrda Moskvada Turkkomissiya (Rossiyaning Turkiston ishlari bo`yicha komissiyasi) tashkil qilinib, u Toshkentga jo`natildi. Turkkomissiya, keyinchalik Turkbyuro va O’rta Osiyo byurosi kabi turli xil komissiya va byurolar muntazam ravishda Rossiya fnarkazidan Turkistonga jo`natib turildi. Markaz o’zining bu favqulodda organlari orqali Turkiston mintaqasini boshqarishga, mahalliy xalqlarni mustamlakachilik asoratida ushlab turishga intildi.
Bu paytda butun Rossiyada bо`lgani singari Turkiston respublikasida ham "harbiy kommunizm" siyosati joriy qilindi. Bu siyosat o’z mohiyatiga ko`ra xalqqa qarshi qaratilgan edi. U xususan boyliklarni harbiy yo'1 bilan dehqonlarga katta zarba berdi Turkistonda ham sovet tuzumi bir qator dekretlar chiqarib, oziq-ovqat razvyorstkasi (taqsimoti)ni joriy qildi. Aslini olganda, dehqondan u yetishtirgan mahsulotning deyarli hammasi tortib olindi. Bozorlar yopildi, savdo-sotiq ta'qiqlandi. 16 voshdan 55 yoshgacha bо`lgan barcha erkak va ayollar uchun majburiy mehnat majburiyati joriy qilindi. Sovet tuzumining bunday mustamlakachilik siyosati oqibatida milliy-ozodlik harakati mintaqada kuchayib, avj olib ketdi.
Turkiston mintaqasida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat va uning tarixiy ahamiyati
Turkistonda oktyabr to`ntarishidan keyin sodir bо`lgan voqealar jarayoni shuni ko’rsatadiki, bolsheviklar o`rnatgan sovet tuzumi o`lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko`rmadi. Mustaqillik osonlikcha qo`lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo`lga qurol olib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlab yubordilar. Biroq sovet tuzumi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida, ularga "bosmachi" deb nohaq tamg`a bosildi.
Bu harakat haqida so’z yuritilgan 1918-1919 yillarning o`nalarigacha bо`lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so’zi uchramaydi. Bu hujjatlarda "qaroqchi" (razboynik), "shayka", juda bo`lmasa "bosqinchi" (bandit) iboralari qo`llanilgan. 1919 yilning o`rtalaridan boshlab avval ayrira rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa sovet vaqtli matbuotida "bosmachi" iborasini qo`llash boshlangan. "Bosmachi" va "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya imperiyasi zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan qonli kurashlarini xaspo`shlash uchun buyuk davlatchi shovinistlar tomonidan o`ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so’zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga qo`yildi. Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha bо`lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko’p hollarda shu atama bilan nomladilar.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, "bosmachi" yorlig`i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak noralari qayta tiklandi va ularning haqiqiy qiyofalari istiqlolchilar sifatida namoyon bo’ldi.
Sovetlarga qarshi harakat "Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e'tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag`darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo`lmaganida ham bu harakatining vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol kurashining boshlanishini muqarrar qilib qo`ygan edi.
Birinchidan, 1917 yilda sodir bо`lgan oktyabr to`ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo`lga kiritgan bolsheviklar totnonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yet tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g`oyani avval boshdanoq o’ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi.
Ikkinchidan, sovet hukumati o`rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g`umri, haq-huquqi inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o`rnatilgan sovet tuzumi Rossiya imperiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi o`sha-dastlabki kunlardanoq oshkor bо`lgan edi.
Uchinchidan, yangi tuzura o`rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qo`yildi.
Turkiston Muxtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun Farg`ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o`tadi, xolos. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg`onaliklar Turkistonda birinchi bo`lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha tuzumga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.
Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bо`lgan. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e'tirof etishicha, unga asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi: o’ziga to`q badavlat oilalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba'zi boylar qo`shildi. Harakat qatnashchilari safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar-ziyolilar hara ko’pchilikni tashkil qilar edi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari edi. Bir so’z bilan aytganda, ular safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi.
Dastlabki milliy harbiy harakatning tashkil topishi Kichik Ergash (taxminan 1885-1918) va Katta Ergash (taxminan 1880-192l) ning nomlari bilan bog`liqdir.
1918 yil 27 fevralda Qo`qon atrofidagi Bachqirda bо`lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo`lgach, uning o`rniga Katta Ergash (uni Mulla Ergash ham deyishgan) Farg`ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi ozodlik bayrog`ini ko`tardi. Qo`qon uyezdidagi harakatning dastlabki tayanch nuqtasi Bachqir edi. 1918-yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi Farg`ona vodiysi aholisi o`rtasida juda raashhur bo`lib ketdi.
Marg`ilonda esa militsiyaning sobiq boshlig`i Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li-Madaminbek (1892-1920) kurash boshladi. "o’z oldiga sovet hokimiyatini ag`darish va Farg`ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo`ygan Madaminbek ustomon siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi",-deb tan olinadi 1918-yilga oid arxiv hujjatlarining birida.
Farg`ona vodiysida 1918-yilning o`rtalariga kelib, taxminan yuzga yaqin qo`rboshilar o’z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar. Bu guruhlarda 15000 yigit bor edi.
Turkistondagi bu harakatning o’ziga xos milliy ko`rinishi va xususiyatlari mavjud bо`lgan. Bu xususiyatlar harakatdagi qo`rboshilar dastalari va guruhlari faoliyatida, ularning maqsad va istaklarida o’z ifodasini topgan bo`lib, unda islom shariati qonun-qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, to milliy demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzishgacha kabi g`oyalar tnujassamlashgan edi.
Turkiston mintaqasidagi mazkur harakatning muhim xususiyati shundaki, bu harakatda maqsadlar va vazifalar qanday bo’lishidan qafi nazar boshdan oxirigacha bir ustuvor g`oya-Turkistonning milliy mustaqilligi yotadi. Bu harakat goh kuchayib, goh pasayib turishiga qaramay, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o’zgarib turishi va ikkilamchi manfaatlar o`rtada turganligi hamda obyektiv va subyektiv omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta'sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lib qolaverdi.
Turkistondagi bu harakatning, uyushgan bir shakida narnov bo’lishida qo`rboshilar ko’rsatgan g`ayrat-shijoatni alohida ta'kidl h o`tish kerak. Qo`rboshilar harakatning harbiy rahbarlari bo`lib, ular jangovarliklari bilan mashhur edilar. O’z vaqtida Farg`ona vodiysida Kichik Ergash, Katta Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek Muhiddinbek, Islom Polvon, Yormat Maxsum, Samarqand viloyatida Ochilbek, Bahrombek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Fuzayl Maxdum, Xorazm respublikasida Junayidxon kabi qo`rboshilar bu harakatni yagona kuchga birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o’z qo`IIariga olsalar-da, lekin Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik urush harakati boshdan oxirigacha yagona markazga to`liq uyusha olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa fojiali tugadi.
Farg`ona vodiysidagi bu harakat 1919 yil yozining oxiri va kuzida o’zining eng yuqori. cho`qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlari armiyasining qo`shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag`darish uchun real kuch edi. Sentyabr oyining dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod va o`sh shaharlarini egallashdi. Ular 13-sentabr Eski Marg`ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar-Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshchiligidagi qo`shinning hujumi Farg`ona vodiysini larzaga keltirdi. 1919-yil 22-oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bо`lgan anjumanda Madaminbek boshchiligida Farg`ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 tub aholi va 8 yevropalik kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig`i bo’lish bilan bir qatorda Farg`ona vodiysidagi bu harakatning Oliy bosh qo`mondoni ham etib saylandi.
1919-yilning kech kuziga kelib Madaminbek qo'1 ostida 30000 ga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi janglarni olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbek qo'1 ostida 20000, Katta Ergash qo`rboshida 8000 askar bо`lgan. Ana shu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo`naltirib turdilar.
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar uyg`unlashgan edi. U vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o’z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo'l qo`ygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning boshqaruv apparati, o’zining tribunali va enshtabi bо`lgan; u qonunlar chiqargan",-deb e'tirof etadi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri qizil komissar
Gramatovich.
Turkistondagi bu harakat 1920-yilning yozi va kuzida o’zining yangi bosqichiga qadam qo`ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. Farg`ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda endilikda Xorazrn va Buxoro respublikalaridagi istiqlolchilar ham bosqinchi qizil armiya jangchilariga qarshi muqaddas kurashga otlandilar. Kurash bayrog`ini vodiyda Madaminbek o`rniga endi Shermuhammadbek ko`tardi, Farg`ona vodiysidagi butun qo`rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanidagi G’oyibota qishlog`ida o’zlarining navbatdagi qurultoylariga to`plandilar. Qurutoy 1920 yil 3 mayda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston-turk mustaqil islom jutnhuriyati yoki qisqacha qilib aytganda Turkiston muvaqqat hukumatini tuzdi.
Shermuhammadbek Farg`ona vodiysidagi kurashchilarning Oliy bosh qo`mondoni ham qilib saylandi. Bolshevik maddohlardan birining e'tiroficha, "Madaminbek qo`rboshilar o`rtasida eng kuchlisi bо`lgan bo`lsa, Shermuhammadbek shubhasiz eng xavflisi edi".
Turkiston MIK raisi Inomjon Xidiraliyevning keyinchalik yozishicha, "1920 yil sentyabrda bosmachilarning soni 70000 kishiga yetdi va kuchli vahima uyg`otdi".
Qurolli harakatni tashkiliy jihatdan uyushtirishda Farg`ona vodiysi, Buxoro va Xorazmdagi qo`rboshilarning mazkur davrda bo`lib o`tgan o`ttizdan ortiq qurultoylarining ahamiyati katta bо`lgan. Bu qurultoylarda harakat rahbarlari saylangan, qo`rboshilar yagona qo`mondonlik ostiga birlashtirilgan. Atnmo bunga doim ham amal qilinmas edi. Shuningdek, qurultoylarda qo`rboshilar guruhlari harakat qiladigan joylar va ularning ta'sir doirasi belgilab olingan. Ba'zi qo`rboshilar Oliy bosh qo`mondonga bo`ysunmay, o’zlaricha mustaqil harakat qilgan. Xolxo’ja Eshon kabi mayishatparast kimsalar ham bо`lganligi to’g’ri.
Turkistonda o`sha paytdagi beqaror vaziyatdan foydalangan ba'zi kishilar talonchilik guruhlari tuzib, xalqni talaganlar. Ularni Turkiston mustaqilligi uchun qizil armiyaga qarshi hayot-mamot janglari olib borgan vatanparvarlar bilan chalkashtirmaslik lozim. Biroq kommunistik mafkura har ikki toifaga bir xil "bosmachilar" tamg`asini yopishtirgan. Turkistondagi bu qurolli harakatning g`oyaviy rahnamolari yetarli darajada mavjud bo`lib, ular asosan jadid munavvarlari va islom ulamolari edi. Harakatga g`oyaviy rahbarlik qilish uchun jadidiar bilan ulamolar o`rtasida o’zaro raqobat mavjud bо`lgan.
Namanganlik Nosirxon to`ra Sayid Karaolxon to`ra o`g`li, toshkentlik muftiy Sadriddinxon Maxsum Sharifxo’ja qozi o`g`li, Turkiston MIK rayisining sobiq o`rinbosari To`raqul Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Ahmad Zakiy Vaiidiy va boshqalar bu -harakatning g`oyaviy mafkurachilari edilar. Harakatga rahbarlik qilgan islom ulamolari orasida yassaviylik va naqshbandiylik tariqatining pirlari ko’p bо`lgan.
Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi jadidlarning bir qismi bu paytda sovet tashkilotlarida faoliyat ko’rsatishsa-da, railliy mustaqillik to’g’risidagi o’z g`oyalaridan voz kechishmagan edi. 1921 yil avgustda Buxoro shahrida Validiy boshchiligida tuzilgan Turkiston Milliy Birligi tashkiloti butun Turkiston mintaqasidagi bu guruhlariga siyosiy jihatdan rahbarlik qiluvchi markaz vazifasini bajardi. Bu davrda Munavvarqori Abdurashidxonov rahbarligida Toshkentda "Milliy Ittihod" va "Milliy Istiqlol" tashkilotlari mahfiy tashkil etilgan bo`lib, ular harakatning keyingi rivojlanishida muhim o`rin tutadi.
Ma'lumki, Turkiston ayollari uchun Vatan ozodligi va uning tinchligi muqaddas hisoblangan. Olis va yaqin tarixda bosqinchilarga qarshi turkiy ayollarimiz ham necha bor jang maydonlarida ot surgan, vatanparvar kuchlarga boshchilik qilgan. Hatto ayollardan maxsus bo`linmalar tuzilgan. Istiqlolchilar safida ayollar nafaqat oddiy jangchi, balki ayrim hollarda qo`rboshi sifatida jang qilishgan. Farg`ona vodiysida Shakarxon va Muhiddinbekning onasi singari O’zbek va qirg`iz ayollaridan yetishib chiqqan qo`rboshilar milliy istiqlol kurashi tarixiga shonli sahifalar qo`shdilar. Karmanalik Nodira qiz esa Ibrohimbek qo`shinida maxsus ayollar guruhiga boshchilik qilib, Sharqiy Buxoroda qizil askarlarga qarshi mardonavor kurashgan.
Farg`ona vodiysidagi vatanparvarlar qo`shiniga 1923-1924 yillarda oldin Islom Polvon (taxminan 1882-1923), so`ng Yormat Maxsum (1929 yil halok bо`lgan) kabi qo`rboshilar rahbarlik qildilar. Bu paytda qo`rboshilarning kichik-kichik guruhlari jang harakatlarini olib bordilar. Farg`onada ularning soni 1923 yilda 350-400 atrofida edi. Lekin qo`rboshilar kurashning mazkur bosqichida turli sabab va mahalliy shart-sharoitlar natijasida doim ham bir-birlari bilan kelishib ish ko`rmadilar.
1920-1924 yillarda bu harakat Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj oldi. Buxoro va Xorazmdagi milliy rauxolifatning ozodlik kurashlari alohida o’ziga xos yo`nalish va xususiyatga ega bo`lib, o`ta murakkabligi va ziddiyatliligi bilan Turkiston respublikasidagi qurolli harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil armiya yordamida Buxoro arnirligi va Xiva xonligini kuch bilan ag`darib, hokimiyatni Buxoroda asosan Yosh buxoroliklardan, Xorazmda esa Yosh xivaliklardan iborat demokratik kuchlar qo`liga berdi.
Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarida yuzaga kelgan qurolli muxojifat shu boisdan - ham bir yo`la ikki kuchga qarshi: birinchidan, bu davlatlar hududida joylashib olgan qizil armiya qismlariga qarshi, ikkinchidan esa bolsheviklar yordamida hokiraiyatni egallab olgan jadidlarga qarshi muxoliflik urushini olib bordilar. Bu urushning Turkistondagi, xususan, Farg`ona vodiysidagi harakatdan farqi ham ana shunda, biroq, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi bu kurashga uning mohiyati va yo`nalishi nuqtayi nazaridah yondashadigan bo`lsak, u ham umumiy sovetlarga qarshi harakatning o’ziga xos ko`rinishi edi. Buxorodagi qarshi qurolli harakatning o’ziga xos xususiyati bir guruh qo`rboshilarning Buxoro respublikasi hukumati rahbarlariga yo`llagan maktubida aniq ifodasini topgan edi. Maktubda vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi, erkin va hur Vatan qurish uchun kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar bo`lmasligi lozimligi, "Favqulodda komissiya orqali kambag`al aholining mol-mulki tortib olinganligi, "bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib yuborganliklari va "Buxoroning mustaqilligi quruq so’z bo`lib qolganligi, "haqiqatda undan darak yo'qligi ta'kidlanadi.
Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tus oiib hatto, Farg`ona vodiysidagi harakatga nisbatan ham kuchayib bordi. Fayzulla Xo’jayevning ta'kidlashicha, "Sharqiy Buxorodagi bosmachilik o’zining strategik mavqei jihatidan qaraganda Farg`ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq edi.
Buxorodagi qo`rboshilar o`rtasida Ibrohimbek (1889-1932) alohida salmoqqa ega. U amirlik tuzumi ag`darib tashlangach, Sharqiy Buxorodagi qo`rboshilar guruhlariga umumiy rahbarlik qilib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi mustaqillik kurashini boshladi. U o’z oldiga Buxoro tuprog`ini qizil askarlardan tozalab, ag`darib tashlangan amirlik tuzumini qayta tiklash va saltanatni sobiq amir Said Olimxon (1881-1944) qo`liga olib berishni asosiy maqsad qilib qo`ydi. Shuning uchun hara u kurashga kirgan dastlabki kunlardanoq sobiq Buxoro amiri tomonidan moddiy va ma'naviy jihatdan har tomonlama qo`llab-quvvatlandi va rag`batlantirildi.
Ibrohimbek 1921 yil sentabrda bо`lgan Buxoro qo`rboshilarining qurultoyida Islom lashkarboshisi unvoniga sazovor bo’ldi va Buxorodagi barcha istiqlolchilarning Oliy bosh qo`mondoni qilib saylandi. U qisqa muddat ichida o`n ming nafardan ortiq askar to`plab, Qorategin va Darvoz viloyatlarini qizil askarlar qo`lidan ozod qilishga muvaffaq bo’ldi.
Ibrohimbek qo'1 ostidagi Sharqiy Buxoro hududida o’zining boshqaruv usulini amalga oshirdi. Joylardagi yangi tuzum tugatilib, uning o`miga amirlik davridagi boshqaruv usuli joriy qilindi. Ibrohimbekni bu yerdagi mahalliy aholi, xususan, laqaylar qo`llab-quvvatlashardi. Bundan Turkistonda ish olib borayotgan markaziy hukumat vakillari qattiq tashvishga tushdilar. "Ibrohimbek-butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo", deb tan olinadi ular tayyorlagan hujjatlarning birida.
" 1921-yil oktabrda Turkiyaning sobiq harbiy vaziri Anvar Poshsho (1881-1922) Buxoro shahriga kelib, biroz muddatdan so`ng mamlakatning sharqiy qismiga jo`naydi va sovetlarga qarshi kuchlarga qo`shiladi. U tez orada Buxoro respublikasidagi istiqlolchilik harakatining tan olingan yo`lboshchisiga aylandi. Anvar Poshshoning sa'yi-harakatlari bilan Sharqiy Buxoroda birlashgan lashkar bunyod etildi va u turk zobitlari bilan mustahkamlandi, g`arbcha qo`mondonlik uslubi joriy qilindi. 1922 yil mart oyida Farg`ona va Samarqand viloyatlaridan tortib to Xorazm va Sharqiy Buxorogacha bо`lgan ulkan hududda Anvar Poshsho boshchiligida istiqlolchi kuchlarning umumiy fronti tuzildi. Butun Turkiston hududida bolsheviklarga qarshi kurashayotgan kuchlarning harakatlari yagona markazga muvofiqlashtirildi. Boymirza Hayitning-ta'kidlashicha, Anvar Poshsho ko’rsatmasi bilan Buxoro, Farg`ona, Xorazm qo`rboshilarining uchrashuvlari muntazam o`tkazib turildi va ularga kerakli yo'1-yo'riqlar berildi. Anvar Poshsho bilan Shermuhanimadbek va Junayidxon o`rtasida doimiy ravishda o’zaro aloqalar bo`lib turgan. 1922 yil 15 aprelda Boysun atrofidagi Kofirun qishlog`ida bо`lgan Turkiston qo`rboshilarining qurultoyida Anvar Poshsho istiqlolchilarning Oliy bosh qo`mondoni va siyosiy rahbari qilib saylandi. "Ular o`sha paytda millatparvarlik harakatining eng qudratli, ehtimol eng ommaviy qismini tashkil qila oldilar",-deb yozgan edi xorijlik tadqiqotchi Glenda Frezer.
1922-yil 4 avgustda Anvar Poshsho Baljuvon yaqinida bо`lgan janglarning birida qahramonlarcha haiok bo’ldi. Anvar Poshshoning o`limi haqidagi xabar butun Turkistonga yashin tezligida tarqaldi. Unga atab motam marsiyalari to`qildi. Ana shunday motam marsiyalaridan eng, mashhuri Turkistonning buyuk milliy istiqlol shoiri Cho`lpon qalamiga mansub "Baljuvon" marsiyasidir. Bu marsiya 1922 yil avgust oyida bitilgan. O’zbek she'riyati tarixida mazmun mohiyati, maslak murosasizligi jihatidan "Baljuvon"ga o`xshash yoki yaqin keladigan ikkinchi bir she'r yozilmagandir. Bu she'r "Anvar Poshshoning jasur siymosini gavdalantiruvchi so’zdan yaralgan she'riy bir haykal" (Ibrohim Haqqul) desak aslo mubolag`a bo`lmaydi.
Buxoroning markaziy va garbiy viloyatlarida ham kurash shiddatli tus oldi. Qisqa muddat davomida Mulla Abdulqahhor (1884-1924) boshchiligida poytaxt Buxoro tumanlarida lashkar to`plandi va jangovar harakatlar olib borildi. Shuningdek, Mulla Abdulqahhor rahbarligida Buxoro, Karmana va Nurotada o`nlab qo`rboshi guruhlari faoliyat ko’rsatdi. Bir hujjatda yozilishicha, harbiy Buxoroda uning qo'1 ostida 20 ta qo`rboshi birlashgan. O`rmon Polvon, Hayit Amin, Oston Qorovulbegi, Hamro Polvon, Azimxo’ja, Metan Polvon uning eng nufuzli qo`rboshilari sanalgan. Ular asosan g’ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romiton tumanlari va Nurotada o’z faoliyatlarini kuchaytirdilar.
Ularning katta armiyasi 1922 yil mart oyining boshida poytaxt Buxoro shahriga yurish qildi. Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bо`lgan ikki kunlik shiddatli janglardan so`ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir necha soat mobaynida o’z qo`llarida tutib turdilar. So`ngra shahar atrofidagi Bahouddin Naqshband ziyoratgohini bosqinchilardan tozaladilar.
Buxorodagi vatanparvarlarga qarshi kurash qizil armiya va uning qo`mondonligidan katta kuch-g`ayrat talab qildi. Moskva, Toshkent, Buxoroda 1923 yil may-iyun oylarida o`tkazilgan oliy darajadagi bir qator rasmiy anjumanlarda bu masala eng dolzarb muammo sifatida kun tartibida turdi.
Mulla Abdulqahhor yigitlari bilan qizil askarlar o`rtasida 1924 yil yozi va kuzida g’ijduvon tumanining g’ishti va Katta g’amxo`r qishloqlarida, Nurota tog`larida, Shofirkon tumaniga tutash Qizilqumning Jilvon qumliklarida, Bog`iafzal va Vardonze qishloqlarida qattiq to`qnashuvlar bo’ldi. Kuchlar teng bo`ltnagan ushbu janglarda harbiy Buxoro vatanparvarlarining yetakchisi mag`lubiyatga uchradi. Harbiy Buxorodagi qo`rboshilar guruhlariga sezilarli zarba berildi Mulla Abdulqahhor qo`rboshi Qizilqum cho`llarida qizil askarlar bilan bо`lgan to`qnashuvlarning birida 1924 yilning oxirida halok bo’ldi.
Buxoro mamlakatidagi bu harakat qizil armiya va bolsheviklarning tajovuzkorligi, zo`ravonligi va talonchilikka qarshi qaratilganligi bilan alohida ahamiyatga ega. Mujohidlarning asosiy maqsadi qizil qo`shining haydab yuborish, milliy qadriyatlar, asriy e'tiqod va urf-odatlarning poymol qilinishi, xo`rlanishiga barham berish edi. Yuqorida ham aytib o`tilganidek, vatanparvarlar Buxoroda ikki jabhada turib kurash oiib borishlariga to’g’ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi tarafdorlari bо`lgan istiqlolchilar (ular o’zlarini mujohidlar deb atashgan) jadidlardan iborat yosh Buxoro hukumatiga va shuningdek, qizil armiya qo`shinlariga qarshi kurash olib bordilar (Ibrohmbek, Mulla Abdulqahhor va b.). Ikkinchi tomondan, milliy istiqlol g`oyalariga sodiq bо`lgan istiqiolchilar Fayzulla Xo’jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o`rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog`idan bosqinchi qizil askarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Poshsho, Davlatmandbek, Jabborbek va b.)- Aynan ular safiga keyinchalik Buxoro respublikasining juda ko’pchilik rahbarlari (Buxoro MIKning birinchi raisi Usmonxo’ja Po`latxo’jayev, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, respublika militsiyasi va Cheka boshlig`i Ali Rizo Afandi va b.) qo`shildilarki, bu arboblarning aksariyati kechagi jadidlar va Yosh buxoroliklar edi. 1 Afsuski, Buxoro hukumati tarkibidagi milliy valanparvar kuchlar bilan muxolifatdagi qurolli istiqlol guruhlarining yo`lboshchilari o`rtasidagi ochiq bitishuv amalga oshmadi.
Xorazm respublikasida ham 1920-yil bahoridan boshlab qizil askarlarning misli ko’rilmagan talonchilik va zo`ravonliklariga qarshi harakat boshlandi. Qurolli kurashni turkmanlarning yovmut urug`i boshlig`i Qurbon, Mamed, Sardor-Junayidxon (1857-1938) boshchiligidagi guruhlar ko’p yillar davomida olib bordi. Uning qo`shini saflarida O’zbek, qoraqalpoq va qozoqlar ham ko’pchilik edi. Qisqa muddatda Junayidxon o’z qo`shinini 20000 kishiga yetkazdi.
O’zbek dehqonlari va hunarmandlaridan iborat guruhlarga Madraimboy, Sa'dulla bola, Shokir bola, Mavlonbek va boshqalar rahbarlik qildilar. Xususan Ko`hna Urganch, llyali, Toshhovuz, Mang`it, Qo`shko’pir, Chimboy, Qo`ng`irot va To`rtko`lda harakat qilgan o`nlab sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy zarbalar berdi. Junayidxon boshchiligidagi armiya hujumga o`tib, 1920 yil yozida Ko`hna Urganch, Xo’jayli, Ilyali va Taxtani qayta egalladi, ko’plab qizil askarlarni asir oldi. Junayidxon sovet qo`mondonligiga maxsus maktub yuborib, agar qizil armiya Xorazmdan chiqib ketmasa, asirlarni otib tashlashini bildirdi. Biroq sovet qo`raondonligi Junayidxonning haqli talablarini rad qilgach, u bosqinchilarni otib tashlashga buyurdi.
1921 yil yozida Qo`ng`irotda qo’zg`olon ko`tarildi. Bunday mitiaviy ko`tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Qishloq va shaharlarning aholisi istiqlolchilarga xayrixohlik bildirgan. 1922-1923 yillarda Xorazmda olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo`mondonligini tang ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta'sir qildi.
Sovet tuzumi 1923 yil oxirida Junayidxon bilan sulh muzokaralarini boshlashga urinib ko`rdi. Biroq Junayidxon o’zining oldingi talabini, ya'ni: 1) Rossiya qo`shinlarini Xorazmdan darhol olib chiqib ketish; 2) shariatga to`la erkinlik berish; 3) barcha sobiq hokimlar va oqsoqollarni yana o’z lavozimlariga tiklash; 4) soliqlar va patentlarni bekor qilishni qafiy talib qildi. Biroq bu talablarni sovet hukumati rad qilgach, muzokaralar o’z-o’zidan to`xtab qoldi.
Junayidxon qo`lida bu paytda katta miqdorda harbiy kuch to`plangan edi. Shu bilan birga 1923 yilning dekabrida Pitnak, Hazorasp, Bog`ot, Xonqa tumanlarida yangi sovet hukumatiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo’zg`olonlari boshlanib ketdi. Qo’zg`olonchilar joylardagi sovet tashkilotlarini tugattb, mamlakat poytaxti Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqutnda turgan Junayidxon qo`shini ham g`arb tomondan, bir vaqtning o’zida, shaharga qarab harakat boshladi.
1924 yil 10 yanvardan boshlab Junayidxonning 15000 kishilik piyoda va otliqlardan iborat qo`shini Xiva shahrini qamal qilishga kirishdi. 16 yanvarda Xorazm respublikasida harbiy holat joriy qilindi.
Xorazm respublikasida sodir bo`layotgan voqealarning bunday jiddiy tus olishidan tashvishga tushgan RKP (b) MK O’rta Osiyo byurosi 1924 yil 6 yanvarda bu masalani maxsus muhokama qildi. Junayidxon boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi kurashish uchun E.Berzin (rais), Gorodetskiy, Adinayev va Xidiraliyevdan iborat favqulodda komissiya tashkil qilindi va u Xorazm respublikasiga jo`natildi. Xorazmga zudlik bilan Rossiyadan qo`shimcha harbiy qismlar keltirildi, Natijada Junayidxon qo`shini qariyb bir oy davom etgan qamalni to`xtatib, orqaga chekinishga majbur bo’ldi. Katta harbiy kuchni to`plagan qizil armiya qismlari Junayidxon va boshqa vatanparvar kuchlarga qarshi hujumga o`tdi. Mart-aprel oylarida bо`lgan janglarda Junayidxonning piri bо`lgan og`ajon Eshon vaboshqa qator sardorlar asir olindi.
Xorazm vohasida istiqlolchilik harakati ayrim guruhlar tomonidan 1935-yilgacha davom etdi. Harakat Sharqiy Buxoro va Farg`ona vodiysida ham ba'zi uzilishlar bilan yuqoridagi davrgacha mavjud bo’ldi. Turkiston mintaqasidagi qurolli harakat tarixiga yakun yasab, bu harakatni keng xalq ommasi, birinchi navbatda dehqonlar va hunarmandlar qahr g`azabi hamda noroziligining yuksak darajaga ko`tarilganligi ifodasi cfeb c'tirof etishiga to’g’ri keladi.
O’zbekiston XKS rayisi Fayzulla Xo’jayev 1927-yilda "Katta sovet ensiklopediyasi"da unga baho berib, quyidagilarni yozgan edi-"Bosmachilik harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xususiyat kasb etdi va butun O’rtaOsiyoning mavjud uch respublikasi-Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqonlar aholisining qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari faqatgina... Ko`rshermat (Shermuhammadbek), Ibrohimbek kabilar... bo`lib qolmasdan, balki unga mahalliy milliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar..."
Bu harakatga aloqador bo`lgan umumiy xususiyat bosqinchi qizil armiyani, bolsheviklarni Vatanimiz hududidan olib chiqib ketish talabi edi. Bu talab butun harakat davomida ilgari surildi.
Shunday qilib, qizil armiyaning bosqini va mustabid sovet rejimiga qarshi ko'tarilgan qurolli harakat 1935-yilga kelib butun Turkiston mintaqasida tamomila mag`lubiyatga uchradi.
Biroq vatanparvar bobolarimiz to`kkan qutlug` qon behuda ketmadi. Turkiston mintaqasidagi bii harakat O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligiga erishishi uchun bо`lgan kurashlari bosqichida muhim rol o`ynab, XX asrdagi Vatanimiz tarixining eng shonli sahifalarini tashkil qiladi. Zero, ona-Vatan mustaqilligi uchun bо`lgan janglarda shahid ketgan ota-bobolarimizning xotirasi hech qachon unutilmaydi.

Xiva vonligining tugatilishi. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va undagi ijtimoiy-siyosiy O’zgarishlar

XX asr boshlarida ham Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi hisoblangan Xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, boshqaruv tizimi ruslar bosqiniga qadar shakllangan holatda qolgan edi. Mamlakatda xon boshliq feodal amafdorlar, dindor ruhoniylar matniakat boshqaruvida cheklanmagan huquqqa ega bo`lib, iqtisodiy hayotda esa yerga egalik munosabatlari ham avvalgi holatdagidek saqlanib qolgan edi. Imperiya hukmronligi ta'sirida ko’pgina yuqori mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek iqtisodiy asosini yo’qotgan bo`lsa ham, lekin yuqori unvon sifatida mamlakat siyosiy hayotida katta ta'sirga ega edi.
Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp, Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv.km bo`lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi.
Aholi aniq ro’yhatga olinmagan bo’lib, bu davrga oid manbalarda, u 600 mingdan 900 mingga qadar ko’rsatiladi. Ularning 60 foizdan ko’prog`ini 'zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini qozoq, qoraqalpoq, fors , oniy),arab, rus va boshqa millat vakillari tashkil etgan.
Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotda ancha orqada qolgan Xiva xonliyda sanoat ishlab chiqarishi yo’q darajada bo`lib, bu yerda o`ndan ortiq paxta, yog" zavodlarigina bor edi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug`ullangan. Xalq ommasining turmush sharoiti ancha og`ir bolib, ular hosildor yerlar, sug`orish manbalarini o’z qo`lida to`plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko’plab soliqlar to`lab turganlar. O`sha davr raanbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan ortiq soliq to`lovlari va majburiyatlar bо`lgan. Ayniqsa, Birinchi jahon urushi I yillarida soliq va to`lovlaming miqdori hamda turi yanada oshgan.
XX asr birinchi choragida butun Turkiston o`lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati, jadidchilik g`oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o`laroq, Xiva xonligidagi jadidchilik harakatining shakllanishida. harakatning asosiy yo’nalishi hisoblangan maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz), qozikalon Salimoxun va uning o`g`li Bobooxun, vazir Islomxo’ja, mirzaboshi va devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil Xorazmiy, Xonqa xokimi Muhammad va boshqalar katta rol o`ynadilar. Ular o’z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do`sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogabiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va tarjimonlik raaktabining mavjudligi, tarix va o`tmishga e'tiborning kuchliligi ham katta rol o`ynagan. Shuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakilanishida tashqi omil, ya'ni Rossiyadan kelgan ilg`or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi o’zgarishlar ham o’z ta'sirini ko’rsatgan. Jadidchilikning asosiy yo`nalishlaridan birv bо`lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo`lmasa ham xonlikdagi ilg`or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar.
Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida Yosh xivaliklar tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936) saylangan. Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov (1874-1929)ning ham o`rni bo`lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o`tkazish. maktab-maorif ishini yaxshilash. xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi.
Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og`irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-1916 yillarda turkmanlar Junayidxon boshchiligida qo’zg`olon ko`tardilar. Turkman, O’zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini Yosh xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo`llab-quvvatlashdi.
1917-yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Yaltada dam olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji Yusupovlar harn bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o’z sovetlarini tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tinishev va boshqalarning tashviqotiari bilan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq Yosh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod qilishi uchun to`plangan tantanaga kishilarni yig`ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag`darib tashlashni so`rashdi. Garnizon boshlig`i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan Yosh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari hlmoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo`yiladigan talab (manifest)ni imzolashga majbur bo’ldi, Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ - Majlis va Nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig`ini 1917-yil 26 aprelda bo`lib o`tdi. Unda Majlis raisi etib, Bobo Oxun Salimov, nozirlar kengashining raisi etib, Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari tarkibida Yosh xivaliklarning a'zolari ko’pchilikni tashkil qilar edi. Lekin keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig`i general Mirbadalov va Zaytsevlarning yordami bilan Majlisdan Yosh xivaliklarning a'zolarini siqib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir qancha Yosh xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yaqubov va boshqalar xonning ta'qibidan qutulish uchun To'rtko'1, Chorjo`y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketishdi. Bu paytda To'rtko'1 va Toshkentda sovet hokimiyati
O`rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali Yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaytsev, Junayidxonlarga o’z hamfikrlarini zindondan olib qilishni talab qilib, yuborgan bir qancha telegrammalari hech qanday natija bergani yo’q. Aksincha. oktyabr to`ntarishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o’zining harbiy tayanchidan mahrum bo’ldi. Bu 1916 yil qo’zg`olonidan keyin Eronga qochib ketgan Junayidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu yerda katta mavqega ega bo’lishiga sabab bo’ldi. Chunki mingdan ortiq qurollangan sarbozlarga ega bо`lgan Junayidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va uning atrofidagi a'yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab qolishga tayanchlari yo’q edi. Shuning uchun hatn Asfandiyorxon Junayidxonni "sardori karim", ya'ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o’zi Junayidxon qo`lidagi qo`g`irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to`la ravishda Junayidxon qo`liga o`tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvormiyoz Hoji Yusupov boshliq Yosh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri bо`lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o’zlari to`rt kishi bo’lishiga qaramasdan Yosh xivaliklar partiyasining Markaziy qo`mitasini tashkil qildilar.
1918-yil oktabr oylariga kelganda, yosh xivaliklar ta'siri bilan Junayidxon va Asfandiyorxon o`rtasiga nizo solindi va buning natijasi o`laroq Junayidxonning o`g`li Eshshi tomonidan Asfandiyorxon qatl qilindi. Uning o`rniga akasi Sayid Abdulloxon xon deb e'lon qilindi. Junayidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bо`lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o`ng qirg`og`idagi yerlarda tashkil qilingan sovet hukumatiga qarshi Junayidxon bir necha marotaba muvaffaqiyatsiz urush olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junayidxon o`rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan Junayidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo`lib, unga ikkala tomon ham amal qilmadi. Bu paytda To`rtko`lda mulla Juraaniyoz Sultonmurodov boshliq Yosh xivaliklar partiyasining qo`mitasi tuzilgan bo`lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o`tganlar hisobiga kundan-kunga ko’payayotgan edi. Ularni sovet hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan. Mana shu Yosh xivaliklarning talablari va turkman urug`lari orasida Qo`shmamedxon, Gulomalixon kabi urug` sardorlarining Junayidxon bilan kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil daviat-Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar. 1920 yil 1 fevralda Junayidxon qo`shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya Xiva 1 shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so`nggi Xiva xoni Sayid Abdulloxon taxtdan voz kechdi.
Xivada Jumaniyoz Sultonmurodov rayisligida Muvaqqat inqilobiy qo`mita tashkil etildi. 1920-yil 26-30 aprel kunlari Xorazm I mehnatkashlarining birinchi qurultoyi bo`lib o`tib, unda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovel Respublikasi tashkil etilganligi e'lon qilindi va Polvonniyoz Hoji Yusupov rayisligida Xalq Nozirlar Sho`roi tuzildi. Bu hukumat tarkibiga asosan Yosh xivaliklar partiyasining a'zolari kirgan bo`Iib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o`rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirdilar. Ana shunday ishlarning bittasi sifatida Bobo Oxun Salimov raisligidagi delegatsiyaning uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo`lib, 1920-yil 13-sentabrda RSFSR bilan XXSR o`rtasidagi iqtisodiy-siyosiy shartnomaning imzolanishi bo’ldi. Bu hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o’zaro teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi. Lekin XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat sovet tuzumi va uning respublika hududidagi vakillariga yoqmadi. Chunki Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf yerlarini, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o`rniga ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilayotgan edi. XXSRning Konstitutsiyasida ham xususiy mulk e'tirof etilgan edi. Bu narsa o`sha paytdagi sovet hukumatining Xorazradagi vakillari Skalov, loffe, Dubyanskiy, Shokirov va boshqalarga yoqmadi. Dubyanskiy va Shokirovlar 1920 yil avgust oyida Qo`shmamedxon va Gulomalixonlarni Xivaga chaqirib, ularni yigitlari bilan qatl qilishga va bu bilan mahalliy o`troq aholi va turkman chorvadorlari o`rtasida nizo tug`dirishga harakat qilishdi. Gulomalixon qochib qutilgan bo`lsa ham, Qo`shmamedxon va uning yigitlari qatl etildi. Biroq bu holatlarning hammasi Yosh xivaliklar hukumati zimmasiga yuklatildi. Natijada, 1921 yil 6 martda Xiva shahrida qizil askarlar tomonidan namoyish uyushtirilib, inqilobiy qo`mita tuzildi va Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat a'zolari qamoqqa olindi. Polvonniyoz Hoji Yusupov va Nazir Sholikorovlar qochib yashirinishga ulgurishdi.
XXSR da kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlarni, ziyolilarni, mustaqil fikrga ega bо`lgan insonlarni yo’qotishga qaratilgan edi. Xorazm respublikasi mavjud bо`lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati-Xalq Nozirlar Sho`rosi va Xorazm MIK raislari o`n martadan o’zgartirilganligi fikrimizning yaqqol isbotidir.
1920-1921-yillarda agrar sohada dastlabki o’zgarishlar amalga oshirilib, 10000 desyatina yer dehqonlarga bo`iib berildi. Bundan tashqari, ularga urug`, dehqonchilik asboblari hamda ssuda (qarz) ajratildi. Dehqonlarga kredit hisobidan 5000 chorva mol sotildi. Eski sug`orish inshootlarini qayta tiklash bilan birga yangilari ham qurildi. Masalan, 1922 yil oxirigacha Xorazm dehqonlari Hazoraspdan Xo’jayligacha bо`lgan hududda 12 ta damba qurdilar. 1922 yilda chorakor va kambag`allarga yer bo`lib berish uchun davlat yer fondi tuzishga hamda dehqonlarga uzoq muddatli va qaytarib olinmaydigan ssudalar berish uchun davlat dehqonlar bankini ta'sis etishga qaror qilindi. Bankka 3 mlrd. so`m mablag` ajratilgan. Xullas, 1921-1922 yillarda 400000 ta dan ortiqroq yer kambag`al dehqonlarga berildi.
XX asrda iqtisodiy siyosat va xo’jalik sohasidagi islohotlar ziddiyatli tarzda kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet Rossiyasining ta'siri kuchliroq bо`lganligi uchun sinfiy yondoshuv yaqqol nomoyon bo’ldi. Soltqning og`ir yuki savdogarlar, sudxvrlar va yirik yer egalari zimmasiga to’g’ri keldi. Qishloq xo’jaligida yagona soliq tizimi (1922 y. dekabr) joriy qilindi. Soliq to`lashni to’g’ri yo`lga qo`yish maqsadida davlat banki va soliq palatasi tashkil qilindi. Yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ning e'lon qilinishi bilan karvonsaroylar, korxonalar, kullar va to`qaylar ijaraga berila boshlandi. Simlari tortilib, daryo kemachiligini tiklashga kirishildi. Bir qancha yirik ko’priklar qurildi. Paxta ^: maydonlarining hududi 1921-yildagi 10000 tanobdan 1924-yilda 85000 tanobga, hosildorlik 100000 puddan 800000 pudga ko`tarildi. Umumiy ekin maydonlari 1913-yildagi darajaning 62 %ni, hosildorlik 70-75 %ni tashkil qildi. 1924-yilga kelib, 6 ta paxta tozalash zavodi, 10 ta g`isht zavodi, yog` zavodi, bosmaxona, elektrostansiya tiklandi. Qog`oz va shisha zavodlari qurildi. Sanoatda davlat sektori ustivor mavqeni egalladi. Hukumat madaniy-ma'rifiy va sog`liqni saqlash ishlariga ham katta e'tibor qaratdi. 1920-yil bahorida Respublikada yangi tipdagi maktablar tashkil qilina boshlandi. 1921-yil sentabrida Xivada ochilgan xalq dorulfununi respublika madaniy hayotida katta voqea bo’ldi.
Xorazm respublikasi tuzilgan davtlabki oylardan boshlab g`oyaviy-siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Yosh xivaliklar hukumati, deraokratik kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari va qadriyatlarim e'zozlab ish olib bordilar. Atnmo Xivani bosib olish jarayonida kirib kelgan qizil armiya, uning qo`mondonlari, yevropalik bolsheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy hayotga salbiy ta'sir ko’rsatdilar. Ular mahalliy sharoitni, xalq ommasi kayftyati va qarashlarini nazar-pisand qilmay tezkorlik bilan inqilobiy chora-tadbirlarni amalga oshirishga kirishdilar. Bu ishlarni amalga oshirishda Xorazm Kompartiyasi (1921-yil dekabrda tuzilgan) ularning eng yaqin yordamchisiga aylandi.
Xorazm respublikasida keyingi yillarda ham g`oyaviy-siyosiy kurash davom etdi. Respublikaning ko’plab rahbarlari mustaqillik uchun, adotatsizlikka qarshi kurashni to`xtatmadilar. 1923-yil bahorida savdo-sanoat noziri Nurullayev Moskvada RSFSR bilan bo`layotgan muzokaralarda qafiylik ko’rsatgani uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. Sovet Rossiyasining ko’rsatmalari asosida 1923-yil yoz-kuzida Xorazm respublikasida tub siyosiy to`ntarish amalga oshirildi. 1923-yil oktyabrda XXSR Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR)ga aylantirildi. XSSRning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Afsuski, bu Konstitutsiya mamiakatni sotsialistik qurilish yo`liga o`tishini qonun yo`li bilan mustahkamladi.
Xulosa qilib aytganda, 1923-yil kuzidan boshlab Xorazm respublikasidagi demokratik o’zgarishlarga butunlay chek qo`yildi. Xorazmni sovetlashtirish jarayoni o’zining yuqori bosqichiga ko`tarildi. Bu holat 1924 yilning oxirigacha davom etdi.
Buxoro amirligining ag`darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va undagi siyosiy o’zgarishlar

1917-yil Buxoro amirligi ham xuddi Xiva xonligi singari muhim o’zgarishlar arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o`sib chiqqan Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910 yildayoq o’zlarni alohida tashkilot sifatida e'lon qilgan edilar. Ular dastavval mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar o`tkazish, konstitutsion monarxiyani o`rnatish orqali amirning mutloq hokimligini cheklab qo`yish tarafdori bo’lishgan.

1917-yil 7 aprelda Buxoro amiri Said Olimxon mamlakatda islohotlar o`tkazish to’g’risida farmon chiqarsa ham, amalda uni joriy qtlmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlaridan so`ng mamlakatda ularni yoppasiga ta'qib etish boshlandi.
Buxorodagi aprel voqealarining yakuni shu bo’ldiki, hukumatda konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Said Olimxon qozikalon Sharifjon Maxdumni lavozimidan bo`shatdi, g`azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo’jani olomon qilib o`ldirdilar. Nasrullobek qo`shbegining buyrug`i bilan Yosh buxorolik jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 tayoq urib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan yakunlandi.
Oktabr to`ntarishidan, keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o`rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan iborat rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi.
Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdi. Partiya ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur tuzishga ehtiyoj tug`ildi. Markaziy qo`mita bu vazifani 1917 yil noyabrda Fitratga topshirdi. Fitrat tomonidan 1918 yil yanvarda yozilgan yosh Buxoroliklar partiyasining dasturi (programmasi) Markaziy qo`mita tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi sifatida e'ion qilindi. Unda Buxoro mamlakatida konstitutsiyaviy monarxiya o`rnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta'rainlash, madaniy taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e'tibor berildi. Buxoroda zamonaviy arraiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o’quv yurtlari ochish zarurligi aytildi. Loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho`rosi tuzish taklif etildi. Keyinchalik Fayzulla Xo’jayev Fitrat loyihasining ancha cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab qilinmaganligini ko’rsatgan edi.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g`animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan ag`darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda Yosh buxorolik jadidlarni qo`llab-quvatlashdi. 1918-yil mart oyida Turkiston o`lkasi XKS raisi F. Kolesov qo`mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo`lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni o’zgartirish uchun urinish to`xtatnadi. Afsuski, Amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu ftirsatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatla konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni o`rnatmoqchi bо`lgan jadidlar-yosh buxoroliklarni yo’qotish yo`lini tutdi. Fayzulla Xo’jayevning ta'kidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt - Eski Buxoro emas, balki Gijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako'1, Chorjo`y, Xatirchi, I Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayiblanib, nohaq o`ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo`nab ketishga majbur bo’lishdi. Yosh buxoroliklarning bir qismi 1918- yilning yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini tuzishdi. Fayzulla Xo’jayev Moskvadagi muhojirlik davrida - 1918 yil oktabrda Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida Yosh buxoroliklar partiyasining bo`limini tashkil qildi. 1920-yil yanvarda Toshkentda Fayzulla Xo’jayev boshchiligidagi inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tuzildi. Bolsheviklar Yosh buxoroliklardan amirlik hokiiniyatini ag`darisbda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko’zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashibdi.
Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 yil 13-14 iyunda bо`lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo’jayev tuzgan dastur (programma)ni qabul qildi, Dastur "Zulmga qarshi birlashingiz" degan shior va kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va Yosh buxoroliklarning asosiy maqsadlari ikkinchi qismida esa Yosh buxoroliklarning amaliy takliflari, islohot va mamlakatning idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon etildi. Shariat-adliya ishlarini olib borishning negizi, deb quyidagicha e'tirof qilindi: "Shariat-adolatni talqin qiluvchi va kambag`allarni himoya etuvchidir". Dasturda amirlikni qurol kuchi bilan ag`darib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb e'lon qilish talabi qo`yildi. Yosh buxoroliklar katta boylar qo`lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang`ich ta'lim joriy etish, shuningdek, qishloq xo’jaligi, hunarmandlar sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yo`lida amaliy chora-tadbirlar ko`rish zarurligini ta'kidlashdi.
1920-yil 25 avgustda Turkiston fronti qo`mondoni M.V.Franze qizil askarlarga Buxoroni bosib olish uchun buyruq berdi. Keskin janglardan so'ng-2 sentyabrda Buxoro shahri bosib olinib Sayid Olimxon hokimiyatdan ag`darib tashlandi. Qizil askarlar Sharqning eng qadimgi shaharlaridan biri, "Islom dinining gurabazi" va "sharif shahar" hisoblangan muqaddas Buxoroni vayron qildilar. Qadimiy Buxoro o`t va xarobalar ichida qoldi.
Shafqatsiz o`q yorag`iri va bombardimon natijasida shahar obidalarining beshdan bir qismi vayron etilib, minglab begunoh odamlar nobud bо`lgan. O`sha davr voqealarining bevosita shohidi bо`lgan mahalliy tarixchi Muhammad Ali Baljuvoniy o’zining "Tarixi Nofeiy" ("Foydali tarix") asarida qizil askarlar tomonidan qilingan Buxoro bosqini oqibatlarini quyidagicha tasvirlaydi: "Buxoroni bosib olish natijasida 34 guzar, 3000 dan ortiq do`kon, 20 ta saroy, 29 ta masjid yonib xarob bo’ldi. Minorayi Kalonga ham zarar yetib, Olimxon va Mir Arab madrasalari yonib ketdi... Hazrati Imom darvozasidan Guzari Nazargacha, Kofirobod, o`g`lon darvozasi, Masjidi Kalon, Zindondan To`qimdo’ziy hammomigacha, minora ostidan to So’zangaron dahasi, Gul bozor, Lattafurushlar rastasi, Registondan to Puli oshiqonning boshigacha batamom yonib ketdi. Qarshi darvozasi ham yonib ketdi... Shaharda 3000 ga yaqin hovli yonib kul bo’ldi. Buxoro shahri qariyb 20 kun yongandi. Buxoroning shu darajada xarob bо`lganini hech bir tarix ko`rmagan edi". Buxoroliklar bu kunlarni "kichik qiyomat" deb atashgan.
Shaharga kirgan qizil askarlar Arkdagi amir xazinasini, Buxoro qozikaloni, qo`shbegi va boshqa amaldorlarning boyligini musodara qilganlar. askarlar va qo`shin rahbarlari katta boylik orttirganlar. Hatto Frunze xazinadagi qimmatbaho boyliklaming bir qismini o’zi uchun saqlab qo`ygan. Turkiston harbiy-inqiiobiy byuro "uchligi"ning a'zosi A.Mashitskiyning 1920 yil sentyabrda V.I.Leninga yozgan ma'lumotnomasida shahar markazi yakson qilinganligi, Registon va Ark yondirilgani, Ark yerto`lalari va omborxonalaridagi boyliklar-oltin, kumush, brilliantlar talangani, bunda qizil armiya bevosita qatnashgani haqida xabar bergan.
Sentabr oyining boshida amirlik xazinasi va boshqa boyliklar ortilgan 2 eshelon yuk Samarqand va Toshkent orqali Moskvaga yo'l oldi. Qariyb 15 sentabrgacha davom etgan Buxoro talovining guvohi bо`lgan Turkbyuro faisi o`rinbosari G.Safarov quyidagicha yozgan edi: "Buxoroga kelgan qizil qo`shinlar eng avvalo talonchilik bilan shug`ullandilar. Ular hammani va hamma narsani taladilar. Umuman qizillar Buxoroni talash uchun kelgan edilar".
Buxoro shahridan so`ng qizil armiya 27 beklik (ba'zi manbalarda 32 beklik)ni ham birin-ketin egallab, Buxoro amirligiga barham berishdi.
1920-yil 14-sentabrda bо`lgan Xalq Nozirlar Sho`rosi, Revkom va Buxoro Kompartiyasi MKning umuraiy yig`ilishida 9 kishidan iborat Butun Buxoro inqilobiy qo`mitasi (raisi-Abdulqodir Muhitdinov) va respublika hukumati - 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sho`rosi (raisi-Fayzulla Xo’jayev) tuzildi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro Xalq Nozirlar Sho`rosi tarkibi quyidagicha edi: rais ya xorijiy-tashqi ishlar (nozir-Fayzulla Xo’jayev), maorif (Qori Yo`ldosh Po`latov), doxiliya-ichki ishlar (Muxtor Saidjonov), moliya (Usmonxo’ja Po`latxo’jayev), davlat nazorati (Najib Husayinov), favqulodda komissiya (Cheka raisi-Yusuf Ibrohimov), adliya (Mukammil Burhonov), harbiy ishlar (Bahovuddin Shihobuddinov), yer-suv ishlari-dehqonchilik (Abdulqodir Muhitdinov), savdo va sanoat (Mirzo Muhitdin Mansurov) nozirliklari. Bu paytga kelib inqilobchilik ta'sirida bо`lgan yosh buxoroliklar partiyasi a'zolari Buxoro Kompartiyasi safiga kirishga majbur bо`lgan editar. Ushbu o`rinda ta'kidlash joizki, asosan jadidlardan tashkil topgan Buxoro hukumati o`sha paytda ma'lumotli kishilar yig`ilgan hukumatlardan biri hisoblangan. Buxoro jadidlari o’zlarining islohotchilik g`oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga oshirishga harakat qildilar.
1920-yil 6-8 oktabrda amirning yozgi saroyi-Sitorayi Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining I qumltoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) tuzilganligi tantanali ravishda e'lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi. Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o’rtaasrchilik arfanalari meros qolgan amirlik Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi. Qurultoy davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bо`lgan Buxoro inqilobiy qo`mitasi (Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozlrlar Sho`rosi-dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II qurultoygacha uzaytirildi. 1920-yil oktabr-noyabr oylarida BXSR bilan RSFSR o`rtasida muvaqqat harbiy-siyosiy ahdlashuv va shartnoma tuzildi. 1921-yil 4-martda har ikki davlat o`rtasida Ittifoq shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat qilayotgan yosh Buxoro davlati arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga olib keldi, Ittifoq shartnomasi mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo`shinlari turishini "qonuniy" asoslab berdiki, mazkur hol BXSR ichki ishlariga Rossiyaning to’g’ridan-to’g’ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan boshqa narsa emas edi.
Buxoro hukumati oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri yer-suv masalasini hal qilish edi. 1920-yil 30-sentabrda Buxoro Markaziy Revkomi «Yer to'g`risida»gi dekretni qabul qildi. Dekretga muvofiq, sobiq amir unig qarindoshlari va amaldorlari qo`lidagi butun yer-mulk kambag`al va yersiz dehqonlarga berilishi kerak edi. Shuningdek, dekretga ko'ra, «xiroj», «amlok» va boshqa soliqlar bekor qilindi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, faqat Eski Buxoro tumanlari va Chorjo`y bekligida sobiq amir va beklarga qarashli 10000 tanob yer musodara qilinib, kambag`al dehqonlarga taqsimlab berildi.
Buxorodagi yangi tuzum va uning ijobiy chora-tadbirlarini aholi ma'qullab kutib oldi. Biroq yangi hoklmiyat tomonidan mulkdortar tabaqasiga nisbatan ko’rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-mulkning musodara qilinishi, saroy a'yonlari va amir amaldorlarining yoppasiga hibsga olinishi va otib tashlanishi amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy oziq-ovqat razvyorstkasi va uning qattiqqo`llik bilan amalga oshirilishi, islom dini va ulamolariga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan qizil armiya ta'minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, qizil askarlarning bosqinchilik va talonchilik faoliyati haqqoniy ravishda xalqning kuchli noroziligiga sabab bo’ldi. Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar ham keskinlashdi.
Buxoroda amir hokimiyati ag`darib tashlangan dastlabki xaftalardayoq mamlakatning g`arbiy, markaziy va sharqiy qismlarida qizil armiyaning bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi boshlangan qurolchilik harakati avj olib ketdi.
Yosh davlat yetakchisi Fayzulla Xo’jayev murakkab va og`ir sharoitda ishlashga majbur bo’ldi. Buxoro hukumati ichida siyosiy bo`linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoro Kompartiyasi ichidagi so'l va o`ng kommunistlarga qarshi g`oyaviy jihatdan kurash olib borishga to’g’ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning favqulodda organlari bо`lgan Turkkomissiya, Turkbyuro, o’rtaOsiyo byurosi yosh mustaqil davlatning bosgan har bir qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo’lishiga qaramasdan F.Xo’jayev, U. Po`latxo’jayev, Otaulla Xo’jayev, Fitrat, Muinjon Aminov, Muxtor Sayidjonov, Sattor Xo’jayev, M.Mansurov, A. Muhitdinov va boshqalar hukumatda demokratik yo'l tutib mavqeda turdilar. Ular BXSRning amalda mustaqil bo’lishi, islohotlar o`tkazish zarurligini yoqlab chiqdilar.
1921-yil 18-23 sentabrda bо`lgan Butun Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida deraokratik ruhdagi BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitutsiya ftiqarolarning demokratik huquq va erkinliklarini qonun bilan mustahkamladi. Konstitutsiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining ishtiroki ta'minlandi. Xususiy mulk va savdo-sotiq erkinliklari unda o’z ifodasini topdi. BXSR Konstitutsiyasi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni yo’qotdi.
II qurultoyda Butun Buxoro MIK tashkil qilinib, uning raisi qilib Usmonxo’ja Po`latxo’jayev (1887-1968) saylandi. 1922 yil avgustda bо`lgan III qurultoyda bu lavozimni Porso Xo’jayev egalladi.
Buxoro Respubliksidagi iqtisodiy siyosat va xo’jalik sohasidagi islohotlar ziddiyatli tarzda kechdi. Buxoro inqilobiy qo`mitasining 1921 yil 2 fevraldagi dekreti hamma yerlami umumxalq raulki deb e'lon qlldi. Vaqf yerlari tugatildi, ayrim toifadagi xo’jafiklarning chorva mollari va mulkiari musodara qilindi. Sug`orish tizimi izdan chiqdi. Ekin maydonlari qisqarib chorva mollarining soni kamayib ketdi. Shu bilan bir vaqtda ko’plab ijobiy ishlar ham amalga oshirildi. 1921 yil kuzida yemi tortib olish bekor qilindi. BXSR MIKning umurniy avf to’g’risidagi 1922 yil 25 may dekreti vaqflarni tugatishni to`xtatish, qozixonalar ishini shariat ko’rsatmalarini tiklash va boshqalarini e'lon qildi. O`sha yilning noyabr oyida yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ga o`tish e'lon qilindi. Buxoro davlat banki tuzilib, «pul islohoti» amalga oshirildi. Dehqonlarni moddiy rag`batlantirish choralari ko’rildi. Bu qishloq xo’jaligini barqaror rivqjlanishiga olib keldi. 1923 yili sug`oriladigan yerlar maydoni 1913 yildagi darajaga yaqinlashib qoldi. Temir yo'l tiklanib, zavod va fabrikalar qaytadan ishga tushdi. Bu paytga kelib, Buxoro Respublikasida 19 ta korxona, 500 dan ortiq bozor ishlab turdi. Xususiy sarmoya 12000 savdogarlar mablag`idan iborat bo’ldi.
1923-yil mart oyida Turkiston, Buxoro va Xorazm iqtisodiy jihatdan birlashtirildi va uni boshqarish uchun O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi (SredAz EKOSO) tuziidi. BXSR hukumati raisi Fayzulla Xo’jayev O’rta Osiyoning iqtisodiy jihatdan birlashuvi to’g’risidagi fikrni boshida qo`llab-quvvatlamadi. Chunki u iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish, hatto mintaqa xalq xo’jaligi istiqbollari to’g’risida qaror qabul qilishgacha bо`lgan barcha ishlar markaz qo`liga o`tayotganligini eng avvalo sezgan va bu siyosatning mash'urn oqibatlarini chuqur tushungan arbob edi. O’zi kuchli iqtisodchi bо`lgan Fayzulla Xo’jayev Buxoro tomonidan Rossiya va Turkistonga yetkazib beriladigan moliarga aniq tovar ekvivalentini belgilash zarurligi to’g’risida ayniqsa, tashvishlanib gapirar edi. Buxoro hududida joylashgan sovet Rossiyasi qo`shinlari Buxoro davlatining oziq-ovqati va yem-hashagi bilan ta'minlanar edi. Hukumat boshlig`i F.Xo’jayev Rossiya qo`shinlari sonini 15000 kishigacha qisqartirish to’g’risidagi masalani Moskva oldiga bir necha raarta qo`ydi.
Biroq Buxoro respublikasidagi demokratik jarayonlarga mamlakat tashqarisidan tazyiq tobora kuchayib bordi. 1923 yil 3 iyunda Buxoroga SSSR Qurolli kuchlarining Bosh qo`mondoni S.S.Kamenev, Turkfront Inqilobiy harbiy kengashi raisi A.I.Kork, RKP (b) MK O’rta Osiyo byurosi a'zosi Mixaylov va boshqalar kelishdi. Ular Buxoro hukumati faoliyatidan qoniqmayotganliklarini ochiq aytib, sotsialistik o’zgarishlarini jadallashtirish kerakligini ta'kidlashdi. Oradan ko’p o`tmay-12 iyunda RKP (b) MK Siyosiy byurosi maxsus qaror qabul qilib, Buxoro hukumatini sovetlashtirish chora-tadbirlarini belgilab berdi. Sovet hukumali o’z buyruqlarini tez va qarshiliksiz amalga oshirish uchun RKP (B) MK kotibi YA.E.Rudzutakni Buxoroga jo`natdi. 23 iyunda BKP MK yopiq plenumida Rudzutak ishtirok qilib, Buxoro hukumati rahbarlari va mahalliy kommunistlar oldiga qafiy talablarni qo`ydi. Fayzulla Xo’jayevning eng yaqin safdoshlari bо`lgan sobiq Yosh buxorolik jadidlar Otaulla Xo’jayev (tashqi ishlar noziri), Fitrat (maorif noziri), Sattor Xo’jayev (moliya noziri), Muinjon Aminov (Buxoro EKOSO rayisi) lavozimlaridan chetlashtirilib, Buxoro davlati hududidan chiqarib yuborildi. Qori Yo`ldosh Po`latov, Abduraxim Yusufzoda, Muzaxar Maxsum Burhonov, Hoji Hamro Yo`ldoshev ham ma'sul lavozimlardan olib tashlandi. Buxoro hukumati Moskva va Toshkentning "komtnunistcha sabog`ini olgan tajribali sovet xodimlari bilan to`ldirildi.
Buxoro hukumatida Turkistondan yuborilgan emissarlarning ta'siri tobora kuchayib bordi. Kommunistik unsurlar bu bilan cheklanib qolmasdan 14 avgustda bо`lgan Buxoro MIK favqulodda sessiyasida Konstitutsiya matniga o’zgartirish kiritishga ham muvaffaq bo’ldilar. 1923-yil 11-17 oktabrda bо`lgan Butun Buxoro xalq vakillarimng IV qurultoyi Konstitutsiyani o’zgartirish to’g’risidagi qarorni tasdiqtadi. Unga binoan barcha savdogar, mulkdor va sobiq amaldorlar saylov huquqidan mahrum qilindi. Ammo ishchi va kosiblarning saylov huquqi kengaytirildi. Shuningdek, qurultoy jamiyatda ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradigan "Sovet qurilishi to’g’risida" nomli maxsus qaror qabul qildi. Jamiyat tobora siyosiylashib bordi. Buxoroda o`tkazilayotgan demokratik islohotlarning taqdiri xavf ostida qoldi. Markazning talabi bilan raamlakatda sun'iy ravishda sotsialistik qayta qurishlarni amalga oshirishga kirishildi. Respublikadagi bu keskin vaziyat qurolli muxolifat harakatining kuchayishida ham o’z ifodasini topdi.
Shunday qilib, 1923 yil yozida mustabid sovet tuzumi Buxoroda o’ziga xos davlat to`ntarishini amalga oshirdi. Milliy qo`shin va milliy valyuta bolsheviklar tomonidan tugatildi. Bu holat Buxoro mustaqilligiga katta xavf tug`dirdi. Biroq Xorazra respublikasidan farqli ravishda, faqat 1924-yil kuzidan boshlab Buxoroda sotsialistik taraqqiyot tomon yo`nalish boshlandi.
1924-yil 18-20 sentabrda bo`lib o'tgan Butun Buxoro xalq vakillarming V qurultoyida BXSR Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi (BSSR)ga aylantirildi. BSSRning tuzilishi yuqoridan turib sun'iy tarzda j amalga oshirilgan xodisa edi. Natijada taraqqiyotning demokratik yo`li inkor qilinib, sotsialistik yo`nalishi tanlandi. Markazdagi bolshevik rahbarlarining Buxoro va Xorazm respublikalarini sotsialistik respublikalarga aylantirishdan ko’zda tutgan asosiy maqsadi - mahalliy xalqlarni tezroq sovetlashtirish va ruslasbtirish, xalqimiz ongiga kommunizm mafkurasini majburan singdirish edi. 1924-yil noyabr oyi oxirida xuddi Xorazm respublikasi singari Buxoro SSR ham tugatilib, uning hududi 1925-yilda tashkil etilgan O’zbekiston SSR (1929 yilgacha tarkibida Tojikiston ASSR ham bо`lgan) va Turkmaniston SSRga kiritiidi. Xulosa qilib aytganda, Buxoro va Xorazm Xalq respublikalarining demokratik islohotlar tomon bosib o`tgan yo`li o`sha davr uchun ham, bugungi kun nuqtai nazaridan olib qaralganda ham, mashaqqatli va ulug` yo`lbo’ldi. Buxoro va Xorazm respublikalari atigi 4-5 yil ichida dunyoviy islohotlar joriy qilinayotgan demokratik davlatga aylana boshladi. Afsuski, bu jarayonlar mustabid sovet tuzumi tomonidan sun'iy ravishda to`xtatib qo`yildi va nisbatan mustaqil bо`lgan bu davlatlarning mavjudligiga ham barham berildi.
Buxoro va Xorazm respublikalarining tugatilishi bilan kamida uch ming yillik tarixga ega bо`lgan O’zbek xalqining railliy daviatchilik xalqasi deyarli uzib tashlandi. O’zbekiston SSR tuzilsa ham (1925 yil fevral) oradan ko’p o`tmay u SSSR tarkibiga kiritildi. O’z SSR amalda hech qanday mustaqil siyosiy huquqlarga ega bo`lmay, balki yangi shakldagi mustabid sovet rejimining bir qismi bо`lganligi uchun ham mustaqil davlat vazifasini o`tay olmadi.