O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Ertaliklar - boshlang’ch sinf tarbiyavviy ishlarining asosiy shakli ekanligi tadqiqotda o’z isbotini topdi. 2. Ertaliklar mazmunin milliylashtirish va zamonaviylashtirishda, shuningdek, ularda pedagogik texnologiyalardan foydalanishda o’quvchilarning individual-psixologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilish va shu asosda didaktik topshiriqlardan optimal ravishda foydalanish zaruriyati mavjud. 3. O’quvchilarda barkamollik sifatlarini shakllantirishda asosiy urg‘u tarbiyaviy ishlarga qaratilishi lozim ekan, bunday jarayonda innovatsion metodlarni to‘g‘ri tanlay olish talab qiladi; 4. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni texnologiyalashtirishga xizmat qiladigan didaktik loyihalarni ishlab chiqish va tarbiya jarayoniga tadbiq etish o‘quvchilarda mustaqillik tafakkuruni samarali rivojlantirish imkonini beradi; 5. O‘quvchilar orasida qulay tashkil qilingan faoliyatgina ularning sinf, maktab jamoasi va oila a’zolari o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarini barqarorlashtiradi. Bu borada ko’rik-tanlov va sayohatlarning ahamiyati nihoyatda kattadir.
45
III-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYAVIY ISHLARNI TEXNOLOGIYALASHTIRISH JARAYONINING SAMARADORLIK DARAJASI 3.1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining tarbiyachilik o’rni
O‘quvchilarni bir xil saviyada, bir xil yoshda, bilimi jihatidan ham teng bo‘lgan jamoani boshqarib turuvchi pedagog sinf rahbari deb ataladi. Sinf rahbarining asosiy maqsadi, o‘quvchilarini to‘g‘ri tarbiyalash jarayonida o‘quvchi va sinf rahbari bilan bir-birini tushuna olishi va sinf rahbari tomonidan o‘quvchilarga e’tiborliroq bo‘lishi kerak. Maktabda o‘quvchilarga tarbiya sinf rahbarining ishlari orqali beriladi. Jumladan, tadbirlar, mushoiralar, har xil kechalar, uchrashuvlar, tanlovlar va boshqa o‘yinlar orqali o‘kuvchilarga ta’lim tarbiya beriladi. Shunga qarab o‘quvchilarning fikrlash qobiliyati rivojlanib boradi.
Sinf rahbari maktab ma’muriyati bilan birgalikda va mahalla jamoasi, ota-onalar bilan hamkorlikda tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Maktab ma’muriyati sinf rahbari va uning olib borayotgan ishlarini doimo qo‘llab-quvvatlashlari lozim. Chunki sinf rahbari o‘z o‘quvchilarini yaxshi biladi va ularni tarbiyalash uchun nimalar kerakligini hisobga olib ish yuritadi. Sinf rahbari ishini ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo‘yicha ya’ni tashkilotchi direktor o‘rinbosari boshqarib turadi. Sinf rahbarining ish rejasini maktab direktori va direktor o‘rinbosari tuzadi va nazorat qilib boradi. Boshlang‘ich sinf maktab ta’limining dastlabki bosqichi bolalar o‘qituvchi rahbarligida ta’limda birinchi qadam qo‘yadilar. O‘quv faoliyatida bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaydilar. O‘qituvchi sinf bilan ko‘pgina yolg‘iz ishlaydi va tarbiyachi sifatida ish yuritadi. O‘qituvchilik bolalarga bo‘lgan munosabatda, katta mehribonligi bilan g‘amho‘rligi harakterlanadi. Bular esa kata talabchanlik bilan olib boriladi. O‘quvchilar bilan bo‘ladigan
46
o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hamda o‘quvchilarning o‘sishi va rivojlanishiga qarab ularni kayta qurish xususiyati ham sinf rahbari uchun muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilar tomonidan o‘quvchilarga qo‘yiladigan pedagogik talablar berishga erishadi, ota-onalar, kuni uzaytirilgan gruppa tarbiyachilari jamoatchilik bilan doimo aloqa bog‘lab turadi. Zarur bo‘lgan vaqtda o‘qishda o‘quvchilarga yordam ko‘rsatishni tashkil etadi. Sinf rahbari qiladigan ishlari xujjatlarini olib boradi va uni maktab ma’muriyatiga taqdim etadi. O‘quvchilar sog‘lig‘ini mustahkamlashga doir ishlarni o‘tkazadi va jismoniy hamda aqliy mehnat qilishga o‘rgatib boriladi. Sinf jamoasini tashkil etishda, sinf majlisini tashkil etishda sinf rahbarining roli katta hisoblanadi. Sinf majlisi o‘tkazish uchun avvalo jamoani jipslashtiriladi. Sinf rahbari majlisda ko‘plab masalalar ko‘radilar. Sinf majlisida 3-4 ta masalalar ko‘rilib muammoli tomonlari tahlil qilinadi va o‘z yechimini topish kerak bo‘ladi. Sinf rahbari majlis o‘tkazishi davomida yaxshi o‘qiydigan bolalarni sinfda ya’ni jamoa ichida rag‘batlantirish kerak. Bolalar bir-biriga do‘stona munosabatda bo‘lishadi. Ularni bir- biriga intilib, yaxshi o‘qiy boshlashga intiladi. Yomon o‘qiydigan bolalar ham yaxshi o‘qiydigan bolalarga intilib, ular ham yaxshi o‘qishga intiladi. Bundan tashqari sinf rahbari o‘quvchilarni saviyasi rivojlanishi uchun o‘zi sinfga kutubxona qilishi kerak. Bu kutubxonadagi kitoblarni o‘quvchilar sinfdan tashqari o‘qish vaqtida yoki darsdan so‘ng bo‘sh qolgan paytlarida o‘qib o‘zlariga foydali tomonlarini olishi mumkin. Bizning yosh avlod xalqimizning inqilobiy, mehnat, jangovar an’analarni o‘zlashtirib, o‘ziga katta avlodning eng yaxshi fazilatlarini g‘oyaviy e’tiqod va matonatini, Vatanga muhabbatini, uning iqtisodiy-siyosiy va jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishiga intilishini singdiribgina o‘z bobolari va otalari ishini davom ettirib va ko‘paytira oladi. Oila ham jamiyatning bir bo‘lagi hisoblanadi. Oilada bola tarbiyasini yo‘lga qo‘yish juda katta ahamiyatga ega. Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli ravishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga dirralariga ta’sir ko‘rsatishga qodirdir va odatda ta’sir ko‘rsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir ko‘rsatishning chuqur o‘ziga xosligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Ota-onalar bilan ish shakllari odatda sinf rahbari o‘z shaxsiy xususiyatlarini tajribasini o‘quvchilarning oilalarida vujudga kelgan o‘ziga xos xususiyatlarni, ota-onalarni bilim va tajribasini, bolalarni tarbiyalashda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l- atvor xususiyatlarni maktab pedagoglar jamoasidagi muhitni ota-onalar bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazalarni hisobdan olib belgilaydi. Ota-onalarga pedagogik bilim berishni amalga oshirishda faqat bilim berib qolmasdan, ularni tarbiya sohasidagi amaliy malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirish, ularning pedagogik
47
faoliyatini uyg‘otish mustaqil shug‘ullanishga undash, maqsadga muvofiq oila ichki munosabatlarini yo‘lga qo‘yish g‘oyat muhimdir. Ota-onalar yig‘ilishlari ota-onalar bilan ish olib borishning an’anaviy tarkib topgan shaklidir. Hal qilinayotgan aniq vazifalarga bog‘liq xolda sinf yig‘ilishlarini tashkiliy, yakuniy chorak yig‘ilishlarini mavzuga doir yig‘ilish bahs, yig‘ilish praktikum, ota-onalarning umumiy ta’limi bo‘yicha sinf rejasiga ko‘ra yig‘ilish kabi yig‘ilishlar bo‘lishi mumkin. Tashkiliy yig‘ilishlarda ota-onalar qo‘mitasi saylanadi, ish rejasi tasdiqlanadi. Mikrorayonda pedagogik iqlim o‘rnatish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqadi, jamoat topshiriqlari taqsimlanadi va turli ish yo‘nalishlariga doir tashabbuskor ota-onalar guruhlari tuziladi, otan- onalar ishtirokida umummaktab tadbirlarini o‘tkazish rejalari muvofiqlashtiriladi. Chorakdagi yakunlovchi sinf
majlislari ota-onalarning e’tiborini o‘quvchilarning bilimga doir
qiziqishlari, qobiliyatini, axloqiy irodaviy fazilatlarini rivojlantirishdagi yutuqlar, kamchiliklari, foydalanilmagan imkoniyatlarga qaratish maqsadini ko‘zda tutadi. Biror mavzuga bag‘ishlangan yilishlari tarbiyaning eng dolzarb muammolari yuzasidan o‘tkaziladi, ularda ota-onalar qo‘mitasi va sinf rahbarining o‘quvchilarning u yoki bu sohadagi tarbiyalanganlik darajasi to‘g‘risida to‘plangan materiallardan foydalaniladi. Majlis-munozaralar ota-onalar e’tiborini tarbiyaning biror muammosiga jalb etish maqsadida o‘tkaziladi. Bunday majlislarni ota-onalar qo‘mitasi a’zoalaida ota-onalarning bir qismi o‘z vazifalariga, maktabning tavsiyanomalariga noto‘g‘ri munosabatda bo‘layotganliklari ota-onalarning bir qismi tayyoragarlik kayfiyatida ekanligi haqida ma’lumotlar bo‘lgan taqdirda o‘tkazish tavsiya etiladi. Majlis-praktikum, ota-onalarning tarbiyaviy jarayonlarda ishtirok etishini faollashtirish unga maqsadga yo‘naltirilgan tus bag‘ishlash maqsadida o‘tkaziladi. Ota-onalarning sinfdagi umumiy ta’limiy rejasiga ko‘ra majlislar, avvaldan belgilangan reja, muayyan sistemaga muvofiq ota-onalarga pedagogik bilim berishning shakli hisoblanadi. Yakka tartibdagi pedagogik suhbat-sinf rahbarining o‘quvchilar ota-onalar bilan olib boradigan ishining eng ommalashgan, qulay va samarali shakli hisoblanadi. Suhbat yordamida vujudga keladigan masalalarni tez hal etish, ota-onalar bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatish, oilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo‘shimcha ma’lumotlar olish, ota-onalarga pedagogik bilim berish, bolaning yakka tarbidagi rivojlanishi dasturini va birgalikdagi pedagogik harakatlar sistemasini ishlab chiqish ota-onalarning tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishlarini va tarbiyasi qiyin bolalar xulqini tuzatish va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarda vujudga keladigan kelishmovchiliklarni hal etish kabi keng ko‘lamdagi ta’lim tarbiyasining vazifalari hal qilinadi.
48
Tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchilar va ota-onalarning muvofiq harakatlari bilan belgilanishini nazarda tutib, bolaning o‘zig xos psixologik xususiyatlarini hisobga olish, uning xulq atvoridagi eng kichik chetga chiqishlarga ham o‘z vaqtda e’tibor berishi kerak, bunda sinf rahbari bilan ota-onalarning ishonchli munosabatlar o‘rnatish, o‘quvchilaroilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo‘shimcha ma’lumotlar olish, ota- onalarning ishonchli o‘zaro munosabatlarini o‘rgatgandagina erishiladi, bunday munosabatlarni o‘rgatish va chuqurlashtirish uchun yakka tartibdagi suhbatlardan foydalanish juda muhim. Har bir ota-ona o‘z farzandini yaxshi ko‘radi, shuning uchun ular o‘z farzandida hosil bo‘lgan yangi, ijtimoiy jihatlarni mustahkamlash yuzasidan ehtimol tutilgan birgalikdagi harakatlari xususida maslahatlashishni muhim deb hisoblaydigan sinf rahbariga samimiy hurmat va ishonch bilan qaraydilar. Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotalr ma’lumotlarini e’tiborga olishlari ham muhimdir. Ularga muvofiq o‘sib kelayotgan kishi shaxsini shakllantirishga oilaning qo‘shadigan hissasi turli yosh bosqichlarda turlicha bo‘ladi va to‘lqinsimon o‘zgaradi. Bunday bilimlarning yo‘qligi oilaviy tarbiyada ko‘plab xatolarga olib keladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yo‘q. Bu jihatdan ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi quyidagi qiyinchiliklari va xatolarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Ota-onalarning bolalar bilan
muomilasining yetishmasligi. Ular o‘zlari, ishlari haqida
kam so‘zlab
beradilar. Maktab
boalalari jamoasining hayoti, o‘z bolasining qiziqishlari, uning jamoat ishlari bilan ishga munosabati va boshqalar bilan kam qiziqadi. Bolalarni mehnat jarayonlariga jalb etish
orqali ularning mehnat tarbiyasini tashkil qila bilmaslik. Ota-onalar turmushda salbiy misollarni mavjudligi maktabning pedagogik kuch-g‘ayratini yo‘qqa chiqaradi. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirini izchil emasligini onda-sonda o‘qitishni tekshirish, biror
nojo‘ya ish
uchun tozalash axloqiy immunitet hosil bo‘lishiga yordam bermaydi. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida ta’qiqlashlar sistemasi, ijtimoiy namuna asosida
tarbiyalay bilmaslik, bola hayotini u har
doim to‘g‘ri
xatti-harakatini mashq
qiladigan tarzda
tashkil eta
olmaslik natijasidir. Pedagogik leksiya pedagogik bilim berishning eng mashhur shakllaridan biridir. Keyingi paytlarda ota-onalarga pedagogik bilim berish keng miqyos kasb etib, onalarga pedagogik bilm
49
berish korxonalardagi, klublar, madaniyat uylari huzuridagi turar joylardagi va ota-onalar pedagogika universitetlari orqali turli shakllarda amalga oshiriladi. Ochiq eshiklar kuni yoki ota-onalar kuni, odatda maktab ta’tillari paytida o‘tkaziladi. Ularni tashkil etish shakllari xilma-xil bo‘lishi mumkin. Bu tarkib topgan an’analarga va sinf rahbari ijodkorligiga bog‘liqdir. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkonriyati bolalar va ota- onalarning o‘zig hos xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi obro‘liligi bilan ta’minlanadi. O‘z farzandining barcha zaif va kuchli tomonlariniyo‘rgakdagi chog‘idan biladigan, ularning qalbidagi eng kichik harakatni ham sezadigan va tushunadigan unga ta’sir etishni biladigan onadan va otadan yaxshiroq kim ham ezgulikka, mehnatsevarlikka, do‘stlikka, birodarlikka, muhabbatga o‘rgata boradi. Xulosa qilb aytadigan bo‘lsak, sinf rahbari har doim o‘kuvchilaridan xabardor bo‘lib turishi kerak. Masalan, bir o‘quvchining o‘zlashtirishi yomon bo‘lsa, uni yaxshilash uchun o‘qituvchi birinchi o‘rinda ota-onasi bilan uchrashib, surishtirsh kerak. Nimaga yaxshi o‘qimayapti, nima uchun darslarni o‘z vaqtida qilmaydi, shular haqida ota-onasi bilan suhbat olib borish kerak. Agar bolaning oilasida hamma sharoit bo‘lib, bola o‘zi yaxshi o‘qishni hoxlasada, o‘zi o‘ylagan natijaga erisha olmayotgan bo‘lsa, o‘qituvchi bolaning yaxshi o‘qiydigan o‘rtog‘ining yoniga o‘tqizib qo‘yish kerak. Bundan tashqari o‘shanga o‘xshagan passiv o‘quvchilarni to‘plab har xil fanlardan, masalan, matematika, ona tili, o‘qish va boshqalardan qo‘shimcha darslarni tashkil etib, bolalarni o‘qishga bo‘lgan talabini, qiziqishini yanada oshirishga o‘qituvchi harakat qilish kerak. O‘qituvchi o‘quvchilarning ota-onalari bilan faol ishlash kerak. Negaki, maktabda sinfda bo‘layottan ishlardan ota-onalar ham xabar topib, qiynalgan vaqtida hamroh bo‘lish lozim. Buning uchun ota-onalar bilan o‘qituvchining o‘rtasida bog‘lab turuvchi aloqa daftarchasini tutishi va uni doim qoldirmasdan yuritib turishi darkor. Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim muammolardan biri o‘qituvchi va pedagogika mehnat sharoiti muammosi hisoblanadi. Chunki o‘qituvchida barcha pedagogik g‘oyalar mujassamlangan bo‘lib, uning faoliyati orqali bu pedagogik g‘oyalar amalga oshiriladi va hayotga tatbiq etiladi. O‘qituvchining ko‘p qirrali va murakkab faoliyati zaminida yosh avlodni odobli, e’tiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o‘qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog‘liq: bolalarni o‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari ishlarni tashkil eta bilish, o‘tkazish, ota-onalar o‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarni olib borish va hakozo. Bularni hammasi o‘qituvchilardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishni, o‘z sohasini, bolalarni sevishni talab etadi. Respublikamiz mustaqilligi e’lon qilingan sana 1991 yil 31 avgust xalqimiz hayotida ulug‘vor voqealardan hisoblanadi. Endi xalqimiz o‘zining boy tarixi, madaniyati, urf-odatlarini
50
o‘rganishi, targ‘ib qilish, o‘zligini tanishi imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu voqeadan so‘ng ko‘p sonli o‘qituvchilar jamoalari oldiga Vatan ravnaqi uchun xormay-tolmay xizmat qila oladigan, buyuk vatan yo‘llarida o‘z jonini ham ayamaydigan yoshlarni tarbiyalash vazifasi ko‘ndalang qo‘yiladi. Bu vazifa oliy ta’lim konsepsiyasida alohida ta’kidlanadi. Shuning uchun bunday ulkan vazifani amalga oshirishda sinf rahbari ham o‘zining beqiyos hissasini qo‘shadi. Sinf rahbarining asosiy vazifalaridan biri bizning kelajagimiz bo‘lmish yosh avlodni to‘g‘ri, insonparvarlik ruhida tarbiyalashdan iborat. Tarbiya jarayonida o‘qituvchi va sinf rahbari bir-birini tushunish kerak va sinf rahbari o‘qituvchilarga e’tiborliroq bo‘lishini taqozo qiladi.
Sinf rahbari ishini maktab ma’muriyati bilan birgalikda va maxalla jamoasi bilan hamkorlikda tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Maktab ma’muriyati sinfda rahbari va u olib borayotgan ishlarni qo‘llab quvvatlash lozim. Chunki sinf rahbari o‘z o‘qituvchilarini yaxshi biladi va ularni tarbiyalashni uchun nimalar qilishi kerakligini hisobga olib ish yuritadi. Sinf rahbari ishini ma’naviyat ishlari bo‘yicha derektor o‘rinbosari boshqaradi. Sinf rahbarining ish rejasini maktab direktori va ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo‘yicha derektor o‘rinbosarlari tuzadi va boshqaradi. Boshlang‘ich sinflar maktab ta’limining dastlabki bosqichi bolalar o‘qituvchi rahbarligida ta’limga 1-qadamni qo‘yadilar. O‘quv faoliyatida bilim, ko‘nikma va malakani egallaydilar. O‘qituvchi sinf bilan yolg‘iz ishlaydi va ko‘pincha tarbiyachi sifatida ish yuritadi. O‘qituvchilarning bolalarga bo‘lgan munosabati katta mexribonlik va g‘amxo‘rlik bilan harakterlanadi. Bu esa talabchanlik bilan olib boriladi. O‘qituvchilar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hamda o‘quvchilarning o‘sishi va rivojlanishiga qarab ularni qayta qurish xususiyati ham sinf rahbari uchun muhim ahamiyatga ega. Maktab ustavida sinf rahbarining asosiy vazifalari belgilab berilgan. Sinf rahbari barcha o‘qituvchilar bilan birgalikda aloqada bo‘lib, o‘zining sinfi bilan tarbiyaviy ishlarni olib boradi. O‘qituvchilar tamonidan o‘quvchilarga qo‘yiladigan pedagogik talablar birligiga erishadi. Ota-onalar, kun uzaytirilgan gruppa tarbiyachilari, jamoatchilik bilan doimo aloqada bo‘lib turadi. Zarur bo‘lgan vaqitda yordam ko‘rsatilinib tashkil qiladi. Sinfda belgilangan xujjatlarni olib boradi va uni maktab ma’muriyatiga taqdim etadi. O‘qituvchilar sog‘ligini mustaxkamlashga doir ishlarni o‘tkazadi va mehnat qilishga o‘rgatadi. Sinf rahbari ishining o‘ziga xos xususiyatini shundan iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o‘quvchilar jamoasini shakllantiradi. O‘quvchilarning asosiy vazifasi o‘qishidan iborat. Shuning uchun sinf rahbari dast avval bolalarning o‘qishiga qanday munosabatda ekanliklarini, o‘zlarini qanday tutishlarini uy vazifalarini sidqidildan bajarishlarini yoki bajarmasliklarini aniqlaydi. Va nihoyat eng muhimi ularning o‘qishidagi mo‘ljallari nimalardan iborat. Bu mo‘ljallar ijtimoiy mohiyatga
51
molik yoki molik emasligi hisoblanadi. Pedagog sinf bilan ishlashning dastlabki bosqichida turli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab tarbiya usullarini darajasiga qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bundan o‘qituvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish qo‘shimcha shart hisoblanadi. Pedagog shaxsni har tamonlama yetuk kamol toptirishda katta rol o‘ynaydi. Aqliy tarbiya shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi axloqiy tarbiyasining vazifasi va mazmunini o‘qituvchilardan ekologik ong va madaniyatni shakllantiradi. O‘qituvchilik kasbiga shu jumladan sinf rahbari kasbiga xos bo‘lgan muhim fazilatlardan biri – bolalarni sevishi, ularning xisiyoti bilan qiziqishi, har bir shaxsni xurmat qilishdan iborat. Bolani sevgan butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi buyuk vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashgan safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy o‘qituvchi bo‘la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o‘qituvchilik kasbiga loqayd odam haqiqiy o‘qituvchi bo‘la olmaydi. «Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi»da boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi qiyofasi ta’riflanadi: «...eng muhimi balalarda o‘qish, o‘rganishga chinakkam xavas, ishtiyoq uyg‘otuvchi, e’tiqod xosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o‘rin tutadi.» va yana shu konsepsiyadan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi fazilatlariga qo‘shimcha keltiriladi. O‘qituvchi: «...O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixorli bo‘lishi; – bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalay olishi;
– nutqiy ravon, xalq tili boyligi ifoda usuli va tasvir vositalarini adabiy til uslubi va meyorini to‘la egallagan bo‘lishi» zarur. O‘qituvchilik kasbiga xos bo‘lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob sinf rahbarining yuksak kasbiy fazilatidir. U o‘qituvchining savotli bo‘lishiga, o‘z xissiyotini idora eta olishiga, bolalarga pedagogik ta’sir o‘tkazish vosita va meyorlarni belgilash, aniqlashda yordam beradigan fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo‘lgan sinf rahbarigina sinfda mo‘tadil psixologik iqlim o‘rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo‘l topa oladi. O‘z xizmati xususiyatiga ko‘ra sinf rahbari tashkilotchilik fazilatiga ham ega bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun o‘qituvchi tashabbuskorlik va tashkilotchilik qobilyatiga ega bo‘lib har doim tetik, g‘ayratli, o‘z kuchi va imkoniyatiga ishongan bo‘lmog‘i zarur. Tashabbuskor va g‘ayratli sinf rahbari bolalarni o‘z orqasidan ergashtira oladi, o‘quvchilar unga ergashadi. O‘qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va jismoniy kuch talab etadi, shuning uchun o‘qituvchining salomatligi ham ma’lum talablar qo‘yiladi. O‘qituvchining ovoz paychalari
52
rivojlangan, ko‘rish qobilyati yaxshi bo‘lishi kerak. Uzoq tikka tura olishi, ko‘p yurishi, epchillik kabi fazilatlarga ham ega bo‘lmog‘i muqarrar. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim konsepsiyasida mutaxassis vazifalari quyidagicha belgilangan: «... mutaxassis o‘z faoliyatini sohasidagi qat’iy nazar, ijodiy jamoalarda ishlay olish qobilyatiga, menejment va marketing soxalarida tayyorgarlikka ega bo‘lishi, yangi texnologiyalarni joriy etishning xo‘jalik ijtimoiy va madaniy jihatlarini aniq tasavvur qila olishi kerak».
Ushbu fikrlar o‘qituvchilarga ham ya’ni mohir sinf rahbarlariga ham bevosita taalluqlidir. Chunki jamiyatimizda sodir bo‘layotgan tub o‘zgarishlar, bozor munosabatlariga kirib borishimiz o‘qituvchilarni nafaqat kasbiy bilimlarini, balki iqtisodiy yuridik, texnikaviy bilimlaridan ham xabardor bo‘lishini taqozo qilmoqda. Bu o‘rinda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, sinf rahbarlarining xizmati katta. Boshlang‘ich sinflar jamoasini jipslashtiruvchi omillardan biri o‘quv tarbiya mazmunidir. Davlat ta’lim standarti asosida belgilangan fanlarning mazmuni salohiyati o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan birga jamoaga xos bo‘lgan o‘rtoqlik, do‘stlik, hamkorlik, adolatparvarlik, mexru shavqat kabi fazilatlarni uyg‘unligi tufayli jipslashadi. Shu tufayli davlatimiz darsliklarini yangi avlodni tuzish konsepsichsiga e’tibor qaratadi, hamda ta’lim mazmunini milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tamoillari bilan boyitishga e’tibor kuchayadi. Sinf rahbari ishida o‘quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi. Chunki jamoa tojini tarbiyalash kommunistik tarbiya-yetakchi prinsipidir. Tarbiya metodlarini tanlashda ularning jamoadan rivojlanishi darajasiga mosligi muvafaqiyatining muhim sharti hisoblanadi. O‘qituvchilar jamoasini mustaxkamlovchi o‘quvchi faoliyatini harakatlantiruvchi muhim manbalardan foydalanish metodikasidir. Darslikdagi matnlarni va xarakter xususiyatiga ko‘ra o‘quvchilar jamoasini mustaxkamlovchi matnlarga yondagi matnlarni tanlash tarbiyalash tarbiyaviy tadbirlarni jamoani mustaxkamlash bilan o‘tkazish. Sinf majlisi har bir sinf uchun alohida sinf rahbarligi boshligida o‘tkaziladi. Sinf majlisida ko‘riladigan masalalar sinf faollari bilan birgalikda kelishib bajariladi. Sinf majlisida asosiy mavzu tarbiyachi qaratilganligi uchun tarbiyachi oid bo‘lgan maqolalar, ertak-matnlar, she’rlar asosida bayon etiladi. Hozirgi zamon o‘qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri o‘z kasbiga sadoqatliligi, g‘oyaviy e’tiqodligiga, o‘z kasbini sevishi, bu kasbga bo‘lgan cheksiz sadoqat o‘qituvchini boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Chunki maktabda ta’lim-tarbiya ishning yuqori saviyada o‘qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarliga bog‘liq.
53
Sinf rahbari shahsiga qo‘yiladigan muhim talablardan biri sinf rahbarining o‘z ishini yaxshi bilishidir. Uning metodikasini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi zarur. Shuni to‘g‘ri tashkil qilish va uni bolalar bilan tushunarli, qiziqarli va mas’uliyatli xis qilgan holda olib borish kerak. O‘quvchilar o‘qituvchi bilimini bolalarga yetkaza olishi imkoniyatlarni qadirlabgina qolmay, balki uning shu predmetga bo‘lgan qiziqishini, uning fidoiligini ham qadirlashadi, taqdirlashadi. Sinf rahbarining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi (ayniqsa, O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan so‘ng xalqimizning o‘z tarixini, madaniyatini, urf-odatini o‘rganishiga, bilishga bo‘lgan qiziqishi ortib borayotgan davrda) ta’lim-tarbiya ishlarini muvoffaqiyatli kechishga yordam beradi. Hozirgi zamon o‘qituvchisi ayniqsa sinf rahbari milliy qadriyatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota-onalar jamoatchiligi ichida, sinfda otashin targ‘ibotchisi ham bo‘lishi kerak. O‘qituvchilik kasbi juda katta va ruhiy va jismoniy kuch talab etadi. Shuning uchun o‘qituvchining ayniqsa sinf rahbarining salomatligiga ham ma’lum talablar qo‘yiladi. O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan umumiy talablar bilan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining kasbini o‘ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi. Chunonchi, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi anatomiya, fizologiya, maktab gigiyenasi fanlaridan xabardor bo‘lmog‘i, o‘quvchilar faoliyatini shu fanlar tavsiyasi asosida tashkil etishi lozim; (sinf gigiyenik talabga javob berishi, o‘quvchilar rejimi, ularning aqliy va jismoniy rivojlanishini kuzatishi va to‘g‘ri yo‘naltirish); o‘qituvchi o‘z nutqini iroda qilishi; adabiy nurq normalariga rioya qilishi; ovozning baland pastligiga ahamiyat berishi, nutqining jonli, ifodali bo‘lishiga e’tibor berishi; bolalarni charchatib qo‘ymaslik maqsadida ish turlarini tez-tez o‘zgartira olishi, ota-onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o‘rnata olishi (bu faoliyati turi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini, jismoniy xolatini o‘rganishga yordam beradi) va ularga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o‘z ustida tinmay ishlamosh lozim. Ayniqsa qadriyatlarimizni o‘rganishga, o‘zligimizni bilishga ehtiyoj katta bo‘lmoqda, zero bu narsalarni bilmay turib mustaqilligimizni mustaxkamlab, buyuk davlat qurib bo‘lmaydi. Shunday ekan, boshlang‘ich sinfdan boshlab bolalar sharqona tarbiya ta’siriga olmog‘i, o‘z qadriyatlarini bilmog‘i lozim. Bu o‘qituvchidan qolaversa sinf rahbaridan chuqur bilimli bo‘lishni talab etadi. Ustozlik – bu kelajak, istiqbol uchun meros qilib qoldiriladigan boylikdir. Bu boylikning qadr-qiymati shu qadar buyukki, u odamni ma’naviy jihatdan boy qilib, qalbini baxtga iloxiy nurga to‘ldiradi. «Ustoz» so‘ziga berilgan ta’rifga e’tibor bering-a, uning mazmuni naqadar boy: Ustoz – muayyan fan, bilim gohida botakror olim, pedagog mutaxassis, o‘z yo‘nalishi bo‘yicha barcha yangiliklardan boxabar, hayyotda o‘z o‘rnini topgan mavqei, salohiyati va maktabiga ega;
54
olim fuzalo, oqil komil o‘rnak bo‘ladigan, o‘zining ilg‘or tajribasiga ega va kelajakni ilmiy tasavvur qiladigan; ilmiy, bilimli, hamma tomondan tan olingan malaxatgo‘y inson. Dunyoda biron kimsa yo‘qki, uning ustozi bo‘lmasa. U hukumat rahbarimi, buyuk allomami, vazir yoki iqtidorli shifokormi, xalq mehrini qozongan yozuvchimi yoki qo‘li gul kosibmi, qarangki barcha-barchaning o‘z ustozi va hayot yo‘lini charog‘on etib turuvchi yo‘lboshchisi bo‘ladi. Siz o‘zingizni ustozlik baxt sohibi hisoblasangiz, quyidagilarni unutmaslik kerak.
– «O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat» g‘oyasi sizning har kungi faoliyatingiz uchun dasturulamol bo‘lsin va shu buyuk xalq va davlatga munosib shogirdlar tayyorlang. Ustozning eng buyuk burchi – xalqqa nafi tegadigan aql idrokli, qobiliyatli o‘quvchi shogirdlar tayyorlashdan iborat. Ustoz yaxshi shogrd tayyorlash uchun eng avvalo uning o‘zi ma’naviy jihatdan barkamol, fikrlash tarzi noyob, dunyo qarshi sog‘lom, o‘z yurti va xalqining g‘oyasi va ilg‘or mafkuraning baytrog‘dori bo‘lishi kerak Sinf rahbarining ish usullari – bu sinf jamoalari faoliyatini tashkil etish hamda o‘quvchilarning ongi va his-tuyg‘ulariga ta’sir etish usullaridir. Sinf rahbari tarbiya usullaridan o‘z ish xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanadi. Turli xil o‘zaro bog‘langan majmuani qo‘llanish bolalar, o‘smirlar va yoshlarning ma’naviy qiyofasi ongi, e’tiqodi, axloqiy tuyg‘ulari va xulq-atvorini tarkib toptirishga yordam beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni faoliyatga jalb etadi, tarbiya jarayonida alohida o‘rin egallandi, bu faoliyat ularning ijtimoiy faolligini tarkib toptiradi. Turli xil jamoa ishlarida o‘quvchi ishining ijtimoiy mazmuniga ko‘ra bilishga o‘rganadi, o‘zining tengdoshlari va katta kishilar bilan bo‘ladigan munosabat doirasini kengaytiradi, ma’naviy boyliklarni o‘zlashtirib oladi. Sinf rahbari ish-faoliyatining asosiy vazifasi shaxsning o‘z munosabatlarini va faol o‘rnini tarkib toptirishdan, shaxsiy tuyg‘ular va axloqiy xatti-harakatlarning muayyan bir yo‘lini rivojlantirishdan iboratdir. Sinf rahbarining tarbiyaviy imkoniyatlari o‘z-o‘zidan namoyon bo‘lmaydi. Bunda muayyan usullarni qo‘llash zarur. Viz quyida ana shu usullardan eng muhimlarini ko‘rib chiqamiz. Faoliyatning biror maqsadga qaratilganligi avvalo barcha ishlarning shaxsning ijtimoiy qimmatli, g‘oyaviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalashga, sinf jamoasining maqsadga erishishga qaratilganligi sifatida namoyon bo‘ladi. Biror maqsadga qaratilganlik yana shunda ifodalanadiki, faoliyatning ijtimoiy ahamiyatli maqsadi o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan qabul qilinadi, anglab olinadi va amalga oshiriladi. Biror maqsadga qaratilganlik o‘quvchilarning faolligi va mustaqilligi talabi bilan mustahkam bog‘langan. Ijtimoiy faoliyatda faollik ko‘rsatish har qaysi yoshdagi o‘quvchiga
55
xosdir. Kichik yoshdagi o‘quvchi ko‘p narsa qilishni istaydi, ammo o‘zining imkoniyatlari darajasini bilmaydi, yetarli malaka, sabot-matonat, qat’iylikka ega emas. O‘quvchilarni ishga asta-sekin jalb qilish, ularga tobora kuproq mustaqillik berish jamoa hayotining murakkablashib boruvchi meyorlarini egallab olishga yordam beradi. Faollikka va mustaqillikka tayanish har qanday aniq ishni tashkil etish uslubiyotida asosiy talablardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Agar o‘quvchilar biror kechani o‘tkazishga qaror qilgan bo‘lsalar, bu qarorga o‘zlari kelishgan bo‘lishlari kerak u sinf rahbari tomonidan tanlangan parchalarni shunchaki yodlash va uni o‘qish bilan almashtirilmasligi, balki kechani tayyorlash jarayonidagi qizg‘in va faol ishlar davomida amalga oshirilishi lozim. O‘quvchilarni jamoa ishiga jalb qilish yo‘li bilan ularning ongi va xulq-atvoriga ta’sir etish jarayoni amalga oshiriladi. Agar o‘quvchilar o‘z ishlarining ijtimoiy ma’nosini anglasalar, qiyinchiliklarni yengib o‘tsalar, ijtimoiy maqsadga erishsalar bu jarayon samarali bo‘ladi. Yorqinlik va jo‘shqinlik talabidan kelib chiqish sinf rahbari ish faoliyatiga yangicha ruhva mazmun bahsh etadi. Agar o‘smirlar oldida yorqin, qiziqtiruvchi maqsad bo‘lsa, ular juda ko‘p ishlarni amalga oshirishlari mumkin. Sinf an’analari va bayramlarini nishonlash, torlarga, shaharlarga sayoxat qilish qaysi uquvchini befarq qoldiradi deysiz? Gap bolalarning kunglini olish, ular uchun mumkin qadar ko‘proq bayramlar uyushtirishda emas, balki sinf jamoasining kundalik hayoti yetarlicha yori;in va jushqin bulishida, ijtimoiy yo‘nalish olgan faoliyatda quvonchli kechinmalar paydo bo‘lishidadir. O‘quvchilarning g‘oyaviy-axloqiy jihatdan o‘sishi, ijobiy sifatlarning tarkib topishi, shaxsning rivojlanishidagi kamchiliklarning yo‘qotilishi – bu tarbiyaviy natijadir. Sinf jamoasi faoliyatiga baho berishda qilingan ishlar miqdori, olingan yorliqlar, mukofotlar soniga qarab-emas, balki o‘quvchilar jamoasining tashkil topishida ro‘y bergan aniq ijobiy o‘zgarishlarga e’tiborni qaratish kerak. Avvalo ijobiy tarbiyaviy natijalarni baholay bilish va shunga intilish – sinf rahbarining uslubiy jihatdan qurollanganligining muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Ijtimoiy foydali mehnatni tashkil etish. O‘quvchilarning o‘z mehnatlarining ijtimoiy ahamiyatini anglab yetish sinf rahbari ishini uslubiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilganligini bildiradi. Mehnat qilish orzusi turli sabablar bilan paydo bo‘lishi mumkin. Agar sinf rahbari har qanday ishni tashkil etishda ishning ijtimoiy ahamiyatini anglashni nazarda tutuvchi yuksak darajadagi mavzular (sabablar) haqida qayg‘ursa, har bir ish o‘quvchida mehnatda qatnashishning barqaror ko‘nikmalari, unga ehtiyoj tarbiyalanishiga yordam beradi. O‘quvchilar jamoasida agar mehnatdan ko‘zlangan maqsadning o‘zi aniq ifodalangan yuksak ma’noga, ko‘tarinki ruhga ega bo‘lsa, sinf rahbari osongina mehnat qilish istagini yuzaga keltiradi.
56
Odatda, o‘quvchilar o‘zlari uchun qiziqarli ish bo‘lib ko‘ringan mehnat topshiriqlarini bajarishga kirishadilar. Maktab hovlisini tozalash, sinfda o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish kabi ishlarda kishini jalb qiladigan narsalar kam. Bu o‘rinda sinf rahbari bolalar bajarayotgan ishlarning ahamiyati haqida gapirib berish, ularning umum ishiga qo‘shayotgan hissalari nimalardan iborat ekanligini tushuntirishi kerak. Sinf rahbaridan o‘quvchilarga shu narsani ko‘rsata bilish talab etiladiki, sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlari – o‘quvchilarning kattalar bilan birgalikda ishtirok etadigan muhim ijtimoiy ishlarning bir qismidir. Mehnatni tashkil etishda bolalarning yoshini hisobga olib yondoshish talab qilinadi. Bu har bir ma’lum yosh uchun mehnat topshirig‘ining og‘ir-yengilligini, mehnatning turli darajada anglashilishini hisobga olish demakdir. Mehnat ko‘tarinkiligini bajarilayotgan ishning oxirigacha saqlab turish juda muhimdir. Ko‘pincha bolalar ishtiyoq bilan ishga kirishib, tezda charchab qoladilar, mehnat turlarini chala- chulpa bajaradilar. O‘quvchidan ishni oxirigacha yetkazishni talab qilish, uni o‘z kayfiyatini boshqara bi-lishga o‘rgatish, charchashni yengish, zerikish hissini yo‘qotish – bularning hammasi mehnatda shaxsning axloqiy mashq qismlari sifatida namoyon bo‘ladi. Mehnat topshiriqlari qanday bajarilganligi, jamoaning har bir a’zosi qanday ishlaganligi, ishga qanday munosabatda bo‘lganligi, ijodiy tashabbus, zehn, o‘rtoqlarcha o‘zaro yordam qanday namoyon bo‘lganligi bilan qiziqishi ayniqsa muhimdir. Bu masalalarni butun sinf jamoasi bilan muhokama qilish ijtimoiy qimmatli axloqiy sifatlarning tarbiyalanishiga hamda jamoada samimiy va do‘stona munosabatlarning vujudga kelishiga yordam beradi. Ijobiy namunada tarbiyalash sinf rahbari ish faoliyatida juda katta o‘rin tutadi. Ijobiy namunalar taqlid qilish uchun yaqqol namuna sifatida juda katta ishontiruvchi va ilhomlantiruvchi kuchga ega. Ibratli misolning tarbiyaviy kuchi bolalarning taqlid qilishga moyilligi va qobiliyatiga asoslangan. Bolalarda yetarli darajada bilim hamda hayot tajribasi bo‘lmagani uchun atrof-tevarakdagilarning xatti-harakatini va qiliqlariga diqqat bilan qaraydilar, ularga taqlid qiladilar, katta kishilar o‘zlarini qanday tutsalar, ular ham o‘zlarini shunday tutishga harakat qiladilar. Ijobiy namunalar tarbiyani yaqqolroq, ko‘rsatmaliroq qiladi, uning hayot bilan borliqligining qaror topishiga yordam beradi. Tarbiyaviy ishda ota-onalar, o‘qituvchilar, tarbiyachilarning shaxsiy namuna ko‘rsatishlari, o‘zlaridan katta avlodning eng yaxshi mehnat namunalari, yurt mustaqilligi uchun kurashchilar hayotidan misol sifatida foydalanish ayniqsa muhimdir. Ijobiy namunani idrok qilish hamda o‘quvchilarning unga bo‘lgan munosabati bolalarning yoshiga – qarab farq qildi. Masalan, 8-10 yoshli o‘quvchilarni, g‘unchalar hamda kichik yoshli bolalarni yorqin voqealar,
57
mashhur kishilar hayotidan olingan misollar qiziqtiradi, lekin ular hali mustaqil ishlar olib borolmaydilar. Qahramonlik sarguzashtlari bilan qiziqish – kichik o‘smirlar, 11-12 yoshli o‘quvchilarga xos xususiyatdir. Ular bu haqidagi kitoblarni berilib o‘qiydi, kitob qahramonlarining jasoratli, shijoatli, mardonavor ishlariga qiziqadi, atrofdagi kishilarda ana shu sifatlarni qadrlaydi. Botirlik va mardlik o‘smir hayotining faol qirralariga aylanadi. U ko‘pincha uviy ham kuchli, botir, qo‘rqmas, jasoratlarga krdir deb biladi. Bu hol ularni ko‘pincha jasoratning faqat tashqi tomoni bilan qiziqishini ko‘rsatadi, qahramonliklar qanday maqsadda amalga oshirilganligi va uni keltirib chiqaradigan sabablar bilan borlanmaydi. Bu yoshdagi o‘quvchilar chinakam jasoratda yuksak axloqiy soflik, kishilarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, zo‘r samimiylik namoyon bo‘lishini har doim ham tushunib yetmaydi. Sinf rahbarining diqqat e’tibori o‘quvchilar tushunchasining shunga o‘xshash cheklanganligini bartaraf etishga qaratilishi kerak. Katta yoshli o‘quvchilar, ya’ni 13-15 yoshdagi o‘smirlar qahramon siymosini o‘zlarining ichki dunyolariga mos, ongli ravishda ajrata biladilar. Shuning uchun ham tanlash jo‘shqin tus oladi. O‘zlariga turli-tuman savollar beradi, o‘ziga xos umumlashmalar qilinadi, jasoratning asliy xususiyatlari yo u o‘usin, yo bu yo‘sin idrok qilinadi. Suhbatlar, uchrashuvlar, kitobxonlik kechalari, san’at, musiqa, kino asarlari ustidagi bahslar bu borada yaxshi natijalar beradi. O‘quvchilarga tarbiya berishda sinf rahbarining shaxsiy namuna ko‘rsatishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Shuning ham uning sinfdagi xulq-atvori, uning o‘quvchilarga bo‘lgan muhabbati samimiy bo‘lishi kerak. Va nihoyat, o‘quvchilarning faoliyati va munosabatida o‘rtoqlari namunasining ta’siri ham muhimdir. Tashqi yurish-turish xususiyatlari qabul qilinadi; qiziqishlar, axloqiy jihatdan baho berish, mulohazalar, sevimli mashg‘ulotlar, qiziqish va didlar o‘zaro bir-biriga ta’sir etadi. Ana shu ishlar jarayonida paydo bo‘ladigan o‘quvchi an’analari har bir o‘quvchining xulq-atvoriga qo‘yiladigan talablarni aniqlashtirishga yordam beradi. Ijtimoiy ahamiyatli ishlarda ijobiy namunaga taqlid qilish o‘quvchining axloqiy jihatdan mashq qilishiga aylanadi. Topshiriqlar – muhim tarbiyaviy usul hisoblanadi. O‘quvchilarning jamoa hayotida qatnashishi ularning faolligiga bog‘liqdir. Faollik esa faoliyat jarayonida tarkib topadi va namoyon buladi.
Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|