O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti agrokimyo-Ekologiya kafedrasi

 
 
I. bob. Adabiyotlar sharhi: 
Mevali daraxtlarni normal darajada oziqlantirishda suv ham katta ahamiyatga ega, daraxtlar 
qondirib sug‘orilmasa meva mazzasi yomonlashadi, o‘rtacha og‘irligi kamayadi va ko‘rimsiz 
rangsiz bo‘ladi. Sug‘orish usullari birinchi navbatta tuproq tarkibiga, daraxt navlarining biologik 
hususiyartlariga, sug‘orish usullariga, naviga joyning dengiz satxidan balandligiga, yer osti 
suvlarining joylashish chuqurligiga yog‘ingarchilik miqdoriga va qishqi sug‘orish usullariga juda 
bo‘gliq. Men bitiruv malakaviy ishimni adabiyotlar taxlili bo‘limida sug‘orish usullari, 
sug‘orishni oziqlantirish bilan birga olib borishni ahamiyati, sug‘orishdan keyingi agrotexnik 
ishlar majmuasi bilan shug‘illangan O‘zbekiston va chet el olimlari ishlaridan ma’lumotlar 
keltirib o‘taman. 
R. Abdullayev (2002) Ko‘p yillik daraxtlarda xususan olma daraxttini oziqa elementlariga 
uta talabchan bo‘lishi bilan birga sug‘orishga ham uta talabchan chunkiy 12-15 yillik hosilga 
kirgan katta daraxt ildizlari yuqori normada suvni yerdan oladi, shuning uchun olma bog‘larni 
suvni o‘zida ko‘proq saqalab namga ega bo‘ladigan tuproqlarga ekish kerak deb o‘qtiradi aftir 
o‘zini ishlaridan misollar keltiradi. Misol uchun olma bog‘ni enfiltratsion sug‘orish uchun suv 
taralgan 0,3 l\s suv taralgan bo‘lsa, 200 m juyakni namlash yokiy bosib o‘tish uchun 48 soat vaqt 
kerak bo‘ladi shuning uchun bu juda ko‘p ikki sutka davomida suvni olma bog‘da ushlashni iloji 
yo‘q chunkiy boshqa dalalar ham sug‘orilishi kerak shuning uchun sug‘orish suvi har bir egatga 
0,5 l dan safon orqali quyilsa 200 m uzunlikda 24 soat ichida etib borib shu etib borish vaqtida 
hamma joyni namlatadi va namlanish 2 m etadi. [1] 

---

8 
S.A. Astraxova ko‘p yillik tuliq hosilga kirgan bog‘larni yaxob suvi berishdan oldin bog‘lar 
yopasiga shakil berilib dorilangan bo‘lishi kerak shunda qishda muzlash natijasida hashoratlar 
lichenkasi qirilib ketadi.[2] 
M. F. Bespalov (1971) Qarshi cho‘li sharoitida har qanday mevali daraxtlarni sug‘orishda 
suvlarni minirilizatsiya darajasi past bo‘lgan toza zovur suvi qushilmagan suvlar bilan 
sug‘orishni tavsiya etadi.
Mevali daraxtlar hosilini oshirish uchun sug‘orish har gektar yerga 100-1200 kubometr suv 
bilan sug‘orishni tavsiya qiladi. Sug‘orishni samaradorligi gung sepilgan dalalarda hosildorlik 12 
sga oshirgan. [3] 
Ya X Gorenberg., M. Sherqulov. (1974) ma’lumotlari buyicha o‘simlikni o‘sib 
rivojlanishni yaxshilash uchun ayniqsa ko‘p yillik mevali daraxtlar tubidan o‘tkaziladigan ariqlar 
chuqurligi 70-80 sm qilib daraxt tubi hovuzcha qilib sug‘orilsa suvdan qonib ichadi va 
hosildorlik yuqori bo‘ladi. [4] 
V.V Kuznisov. (1970) bog‘ etarli sug‘orilmasa uning hosili kamayadi ortiqcha 
sug‘orilganda esa daraxtlarning potak ildizlari va ildiz tukchalari nobud bo‘ladi bunda ham hosil 
kamayadi buni ochiq ko‘rsatish uchun tajribalari ushbu natijani tasdiqlaydi. Uning tajriba 
maydonidagi to‘rt marta sug‘orilganda bitta daraxtdan 127 kg hosil olgan lekin usha 
agrotexnikada hamma ishlar bajarilib 3 marta sug‘orilganda har bir tupdan 167 kg olma hosil 
olingan. [5] 
N M Kolishkov (1985) bog‘dorchilikda va boshqa qishloq hujaligida ekiladigan meva 
daraxtlari uchun eng qulay dala 10-15 gektar maydonni tashkil qilsa uni o‘g‘itlash, ishlash va 
sug‘orish ishlari yaxshi va sifatli tashkil bo‘ladi. Aftorning aytishicha eng qulay dala to‘rt 
burchak dala hisoblanadi. Chunkiy dala to‘rt burchak shakilda bo‘lganda keyin sug‘orish 
natijasida hosil bo‘lgan past balandliklarni tekislash mashinalari uzinasi va kundalangiga 
tekislash mumkin. [6] 
V T Lev. (1974) olma mevasini etilishi va pishish davrida namlik mo‘l bo‘lish natijasida 
meva yoriladi meva tarkibidagi qand moddasi kamayadi, meva ta’miga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Bog‘larni sug‘orish 1000-1200 m
3
bo‘lishi kerak O‘zbekistonda hosilga kirgan olma daraxtlari 
gullab bo‘lgandan keyin mevasi shakillanish davrida sug‘oriladi, erta kuzda noyabr oyini 
birinchi o‘n kulligida sug‘orish kerak. Sezot suvlari chuqur yerlarda olmani ertachi navlari 3-4 
marta sug‘orishni tavsiya etadi xuddi shunday sezot suvlari chuqur yerlarda kechki nav 
olmazorlarda 4-5 marta mavsum davomida sug‘oriladi tinim davrida esa sentyabr va oktiyabrni 
birinchi o‘n kunligida yaxob suvi berilishi shart. [7] 

---

9 
V. T. Lev (1974) olma mevasining pishishi va etilishi davrida namlik mo‘l bo‘lishi 
natijasida olmada qand miqdori kamayadi bog‘larni mavsumiy sug‘orish daraxtlar gullagandan 
so‘ng amalga oshiriladi. Sug‘orish tartibi olmaning ertachi va kechki navlari alohida sug‘oriladi. 
[8] 
M. M Mirzayev (1987) O‘zbekistonda meva bog‘larini asosan egatlab infiltiratsion 
sug‘orish bunda qator oralari eni 40-70 sm chuqurligi 22 sm qilib egat olinadi. Manashu 
egatlarga tuproq sharoitiga qarab 24-36 soat davomida jildiratib suv tarab quyiladi. [9] 
M. M. Mirzayev (1987) daraxtlar infiltiratsion ya’ni juyaklar zaxlatib sug‘orilganda suv 
40-30 % iqtisod bo‘ladi mehnat unumdorligi oshadi tuproq strukturasi buzilmaydi, eng muhimi
qatqaloq bo‘lib qolmaydi. Shuni ham aytish kerakkiy har qanday sug‘orish usuli daraxt 
navdalarini o‘sishini davomiyligini ta’minlaydi. Shuning uchun sug‘orish qancha barvaqt 
ta’minlansa o‘simlik o‘sishdan shunchalik tez tuxtaydi va tez bargi tushib qishlashni erta 
boshlaydi. [10] 
V P. Mednis (1989) Qarshi cho‘li sharoitida yangitdan o‘zlashtirilgan yerlarda mevali 
bog‘lar maydonlarini jamlashda yerni shurlanish darajasini hisobga olsh kerak. Bu yerlar 
sug‘orilgan vaqtda har bir letr suvdan 0,5-1 g\l quruq qoldiq hosil bo‘ladi. Shuning uchun 
bunday yerlarni obdon shurini yuvmasdan ekib bo‘lmaydi. Buni sho‘rlanish darajalari 
aniqlangan tuproq xaritalariga qarab yerni tanlash kerak, shu e’tiborga olgan holda aftir mevali 
bog‘lar tashkil qilinadigan maydonlarni albatta atrofi zovurlashtirilgan joy bo‘lishi kerak. [11] 
M. M. Muhammadjonov (1986) yerni 3-5 yilda bir marta prizerli pulug bilan haydash 
tuproqni fizik hossasini yaxshilaydi mevali bog‘lar yaratishda yuqoridagi aytilgan pulug bilan 
60-70 sm chuqur yumshatilganda yaratiladigan daraxtlar ildizi birinchi yilni o‘zidayoq 80-90 m 
chuqurlikka yitib ikkinchi yili to‘liq daraxt bo‘lib shakillanadi. Akademik Muhammadjonov 
prizerli pulg bilan haydash ko‘chatchilik bilan shug‘illanadigan xujaliklarga juda ham zarur 
chunkiy ko‘chat bir o‘rug‘ donagida tursa ikkinchi yili payvandtak dalasida turadi, uchunchi 
yili ko‘chatlar to‘liq kovlanib sotiladi bunda oziqa bilan birgalikda sug‘orishni o‘z normasida 
900 ming m
2
hisobida olib borish kerak. [12] 
S.A. Ostrauxova (1987) mevali bog‘larga qishki sug‘orish ya’ni yaxob suvi berish noyabr 
oyidan mart oyigacha ikki marta qondirib sug‘orish shart chunkiy 2-3 metr chuqurlikda 
joylashgan yerlarda yaxshi samara beradi. Grunt suvi 1,5-2 m bo‘lganda yaxob suvi berilmagani 
ma’qul ayniqsa qishki sug‘orish ya’ni yaxob suvi o‘simlikni bahorgi sovuqqa chidamliligini 
oshiradi. [13] 
T. E. Ostanaqulov va boshqalar. Meva daraxtlarining qancha suv sariflash iqlim omillari, 
o‘simliklarning tabiati, ularning yoshi, hosilning miqdori va qo‘lalaniladigan agrotexnik 

---

10 
tadbirlarga qarab belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi yog‘ingarchilik kam bo‘lib yillik 
yog‘ingarchilik miqdori 200-350 mm tashkil qiladi Xorazm va Qoraqolpog‘istonda ya’nada 
kamroq yog‘ingarchilik bo‘ladi. [14] 
A. A. Ribakob va boshqalar. (2011) tuproqning nam sig‘imi suv o‘tkazuvchanligi 
kapilyarligi sug‘orishda muhim rol uynaydi tuproqda chirindi va soz tuproqlar zonalari qancha 
ko‘p bo‘lsa ushuncha namni o‘zida singdiradi. Qum zarralari ko‘p bo‘lgan tuproqlar namni 
kamroq singdiradi bunday yerlarni oz normada tez-tez sug‘orib turish kerak. Tuproqni suv 
o‘tkazuvchanligi jihatidan qum tuprorli yerlar suvni kamroq soz tuproqli yerlar ko‘proq 
o‘tkazadi. [15] 
S. N. Rijob (1965) tuproqning fizik hossasini o‘zgarishini ayniqsa bo‘g‘dorchilikda 
seziladi, hosilga kirgan meva daraxtlari yer maydonlarini og‘ir rezin oyoqli traktorlarda ishlash. 
Yerni zichlanishiga olib keladi. Ildiz chuqur kirmasdan yuza qismida joylashib oladi shuning 
uchun hozirgi vaqtda bog‘ qator oralarini ishlashni kichik hajimdagi traktorlar bilan o‘tkazgan 
ma’qul. [16] 
A. A. Ribokov (1959) mevali daraxtlarga beriladigan barcha turdagi mineral o‘gitlarni 
samaradorligi sug‘orish bilan bevosita bog‘liq, hosilga kirgan mevali bog‘larni tuproq nami dala 
nam sig‘imiga nisbatan 60 % bo‘lgan infiltiratsion usul bilan sug‘orishni ma’qbul deb topadi. 
[17] 
A. A. Ribokov (1959) yosh mevali bog‘larni sug‘orish kuchat yonboshidan ariqcha olib 
sug‘orishni maqul deb hisoblaydi. Shunda bog‘ni ichiga ekilgan bir yillik ekinlarni suv bosishiga 
yo‘l qiyilmaydi infiltiratsion sug‘orish faqat shoxlari bir-biriga tegib turgan hosildor bog‘larda 
yaxshi samara beradi. [18] 
M. Q. Sobirov (1980) juyaklarda utadigan suv butun dala juyaklarini bir tekis namlashi 
kerak bo‘ladi, shunday qilingandagina daraxtlar suvga qonib ichadi va yaxshi usadi hamda 
rivojlanadi. [19] 
M. Q. Sobirov (1987) Qashqadaryo viloyatida ya’ni Qarshi tumani och tusli bo‘z 
tuproqlarida yillik yo‘g‘in sochin miqdori 150-250 mm atrofida bo‘lib meva daraxtlarni suvga 
bo‘lgan extiyojini qondirmaydi natijada daraxtlarni tez-tez sug‘orib turishni taqozo etadi. Namlik 
kam bo‘lgan yillari tuproq 10-12 % tushub qolganda mevali daraxtlarda fiziologik quruqlik 
boshlanadi bu o‘z vaqtida daraxtlarning o‘sib rivojlanishiga va hosilni kamayishiga ba’zan esa 
qurub qolishiga olib keladi bunday paytlarda mevali daraxtlarni sug‘orishda 1,5-2 m gacha yerni 
namiqtirishga to‘g‘ri keladi. [20] 
M.Q. Sobirov. (1980) Ma’lumotlari bo‘yicha qishloq yerlarida ko‘plik yillik meva 
daraxtlari bog‘larini tashkil qilish ancha muammo keltiradi bunday joylarda organik o‘g‘it bilan 

---

11 
birga tuproq ham ishlanadi. Loyqa suv bilan sug‘orishni tavsiya qiladi. Chunki yildan-yilga 
loyqa suv tuproqni nam ushlashni oshirib boradi. [21] 
V. M. Voyismonov. M. L Tokchinskiy (1970) Ko‘chma sug‘orish mashinalari ko‘p yillik 
daraxtlarda sinab ko‘rildi. Sug‘orish unumdorligi ishni uch marta oshirdi. Fi’ltratsiya 10-12 % ga 
kamaydi hamda olmazorlar bir me’yorda namlanishni evaziga hosildorlik ham ko‘tarilgan, 
kuchma sug‘orish mashinalari bilan sug‘orilganda suv 35-40 % kam sarflanadi. [22] 
N. Nerozin. (1966) Sug‘orish natijasida sho‘ralanish avvali tuproq suv rejimining buzilishi 
oqibatida hosil bo‘ladi. Shunda yer odatda, tuproq gruntning juda chuqur qatlamlaridagi tuz 
zapaslari oz bo‘lsa yoki sizot suvlaridagi tuz zapaslari hisobiga sho‘rlanadi. [23] 
D. E. Yormatova. (2002) Meva darxatlaridan mo‘l hosil olish uchun mineral o‘g‘itlardan 
samarali foydalanish bilan birga sug‘orishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kerakligini ko‘rsatib o‘tadi. 
Ayniqsa Qarshi cho‘li sharoitida qishki yaxob suvlarini hosildorlikni oshirishdagi ahamiyati 
katta bo‘ladi deb hisoblaydi, qishki yaxob suvda sug‘orish normasi 1400-1600 m
3 
suv 
sug‘orishni tavsiya qiladi. [24] 
D. E Yormatova. (2002) Bergan ma’lumotlari bo‘yicha meva daraxtlarini gullash oldidan 
sug‘orishni yo‘lga qo‘yish gullash davrida turpoqda nitrat o‘g‘it kam bo‘lsa shunda sohibkor 
bog‘bornlar nitratli o‘g‘itni yerga kiritadi. Chunki o‘g‘it sug‘orishsiz o‘simlikka ta’siri 
bo‘lmaydi. Shuning uchun bog‘bonlarni eng muhim vazifalari gullash oldidan o‘g‘itlash bilan 
sug‘orishni birga olib borish. [25] 
I. A. Shekin. (1965) Ko‘p yillik daraxtlarni tuproq osti sug‘orish mikrobiologik jarayonni 
yaxshilaydi. Tuproq ostodan sug‘orishda mineral o‘g‘itlarni suvda eritilgan holda bevosita ekin 
ildiziga yetkazishga imkon tug‘iladi. Yer ostida sug‘orish natijasida yerning meliorativ 
yomonlashishi mukinligini nazarda tutush kerak. Shuning uchun Shekin ma’lumotlari bo‘yicha 
yer ostidan sug‘orishda olma bog‘larida suvni 18-20 soat namlatib tursak bo‘ladi. [26] 
I. A. Sharipov. G. Yu. Shekin (1970) Obikor dehqonchilik qishlkoq xo‘jaligida ekinlarni 
barcha turlarini xuxusan hosilga kirgan bog‘larini hamda ochiq sug‘orish tarmog‘i o‘rniga o‘zi 
bosim beruvchi sestemada sug‘oriladigan tog‘li tumanlarda uchastka qiyaligi 0,008 va 0,009 
bo‘lan joylarda tabiiy bosim hosil bo‘ladi. Trubaprovatlarga pirpindikulyar qilib 20-25 sm 
chuqurlikda azbest sementidan yasalgan yana tarmoq yotqiziladi. [27] 
A. D. Churlyaev. (1971) Ma’lumotlariga qaraganda mevali daraxtlardan yuqori hosil olish 
uchun effiktiv tempiratura yuqori va yetarli bo‘lgani uchun Qarshu tumani tuproqlarida ko‘p 
yillik mevali daraxtlarda yaxshi hosil beradi. Chunki yuqori zonaga nisbatan 2-3 marta 125-1300 
m
2
miqdorda sug‘orilsa kutilgan natijaga erishiladi. [28] 

---

12 
E. S. Chexatyua (1970) Bog‘ uchastkasining tuprog‘i daraxt ildizlari taralib o‘sadigan 
chuqurlikkacha taxminan 1,5-2 metrgacha namlanib turishi kerak, yer sug‘orilgandan keyin 
o‘simliklar usha suvdan muayyan vaqtgacha foydalanadi, so‘ngra yangidan chanqob qoladi, shu 
sababli sug‘orish ishlari o‘rtasidagi vaqt tuproqni hosilga kirgan daraxtlar uchun yetarli qilib 
turish sug‘orish samaradorligini 1;1,5 barobar oshiradi. Gullari changlangan vaqtida sug‘orilsa 
meva ta’mini bo‘zilishi bilan standart ko‘rinishlar kamayadi. Bujmaygan olmalar soni ko‘payadi. 
[29] 
M. S. Yashin. (1974) Zarur bo‘lib qolganda ko‘p yillik daraxtlarni yomg‘ir yog‘dirish 
mashinalari orqali ham sug‘orish mumkin. Buning olma bog‘ maydonlarida sug‘orish 
tarmoqlarini injenrlik tiplari bo‘lishi kerak. Misol uchun mashina ustidan yurib suvni oladigan 
ariqchalar bo‘ladi. [30]