O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2. Tez hisoblash
. 
Xesh - funksiyasi
dastlabki ma’lumotlarni 
tezda qaytarishi kerak. Aks holda, tizim shunchaki samarali 
bo‘lmaydi. Bu, ayniqsa, mashhur kriptovalyutalar uchun to‘g‘ri 
keladi chunki ularni bloklari ko‘p sonli tranzaksiyalarni o‘z ichiga 
olgan. 
3. Ziddiyatli vaziyatlarga qarshilik ko‘rsatish
. Xeshlash 
jarayonidan o‘tganidan keyin bir xil 
xeshga
ega bo‘lgan ikkita 
kiritilgan ma’lumotlarini ehtimoli imkon qadar nolga yaqin 
bo‘lishi kerak. Kriptovalyutalar raqamli xavfsizlik masalasi 
haqida gapirganda, bu xususiyat juda muhimdir. Kriptografiyada 
ikkinchi bir xil 
xeshni
qidirish qobiliyatiga qarshi turish qobiliyati 
to‘qnashuvlarga qarshilik deb nomlanadi. 
4. Ko‘chki ta’siri
.
Xeshlash
jarayonida ushbu xususiyat, 
kiritilgan ma’lumotlarga hatto ozgina o‘zgartirishlar kiritish ham 
xeshni
tubdan o‘zgartirishga olib keladi. Yuqoridagi misol 1 da 
bitta harfni almashtirish butunlay boshqa 
xeshga
olib keldi. 
Kriptografik xesh funksiyalarining ushbu xususiyati blokcheyin 

---

254 
xavfsizligi va ishonchliligini ta’minlashda eng muhim rol 
o‘ynaydi. Har bir blok avvalgisining 
xeshini
o‘z ichiga oladi va 
bitta blok ma’lumotlarini o‘zgartirish uchun avvalgisining 
ma’lumotlarini o‘zgartirish kerak bo‘ladi va hokazo. 
Xesh funktsiyalaridan foydalanish sohalari 
Xesh – funktsiyalarning keng rivojlanishi va qo‘llanilishi 
axborot, komminikatsion, tarmoqli texnologiyalarning rivoji bilan 
bog‘lash mumkin. Hozirgi vaqtda kriptografiya, ma’lumotlarni 
uzatish xavfsizligi, himoyalanishga asoslangan ko‘plab masalarni 
yechish uchun keng qo‘llaniladi. Eng muhimlarini va yuqori 
talabga ega bo‘lganlarini ko‘rib chiqamiz:
1. Oddiy 
xesh- funksiyalari
TCP / IP protokollari va Internet 
tarmog‘ida boshqa protokollar va algoritmlar orqali paket 
uzatilishining yaxlitligini tekshirish vaq apparatdagi xatolar va 
nosozliklarni aniqlash uchun ishlatiladi. Agar 
xesh summasining
hisoblangan qiymati paket bilan birga yuborilgan nazorat 
summasiga to‘g‘ri kelsa, demak, paketda ma’lumot yo‘qolgan 
yoki o‘zgarishlar yo‘q. 
2. Shunga o‘xshash sxema blokcheyin texnologiyasida ham 
qo‘llaniladi, bu erda 
xesh
to‘lov zanjiri yaxlitligining kafolati 
bo‘lib, uni ruxsatsiz o‘zgarishlardan himoya qiladi. 
Xesh - 
funksiyalari
tufayli blokchein yaxlitligini buzish juda qiyin. 
Shuning uchun, uning asosida ko‘plab kriptovalyutalar yaratildi, 
eng mashhur kriptovalyuta - Bitcoin. Shuni ta’kidlash kerakki, 
Bitcoin 2009- yildan beri mavjud bo‘lib, hozirga qadar uning 
yaxlitligi buzilmagan. 
3. 
Xeshlash
texnologiyasi tufayli yaqinda keng ishlab 
chiqilgan va foydalanilayotgan elektron raqamli imzo (ERI) 
texnologiyasini yaratish mumkin bo‘ldi. 
Xesh
yordamida elektron 
raqamli imzo bilan tasdiqlangan elektron hujjatning haqiqiyligi 
tekshiriladi.Imzolangan hujjatlar o‘zgaruvchan (va odatda juda 
katta) hajmga ega bo‘lganligi sababli, elektron raqamli imzoda 
(ERI) imzo ko‘pincha hujjatning o‘ziga emas, balki uning xeshiga 
qo‘yiladi. 
Xeshni
hisoblash uchun kriptografik 
xesh - funksiyalari
qo‘llaniladi, bu imzolarni tekshirish paytida hujjat o‘zgarishini 
aniqlashni kafolatlaydi. 
Xesh - funksiyalari 
elektron raqamli imzo 

---

255 
algoritmining bir qismi emas, shuning uchun sxemada har qanday 
ishonchli 
xesh - funksiyasidan
foydalanish mumkin. 
4. Login va parol orqali saytlar va serverlarga kirish uchun 
xeshlah 
foydalaniladi. Parollarni ochiq ko‘rinishda saqlash 
ishonchli emas. Shuning uchun barcha parollarning 
xeshlari
saqlanadi. Foydalanuvchi o‘z parolining belgilarini kiritadi, 
maxsus dastur shu zahotiyoq 
xesh
miqdorini hisoblab chiqadi va 
sayt ma’lumotlar bazasida saqlangan hash miqdorini tekshiradi. 
Ushbu turdagi 
xeshlash
juda yuqori kriptografik salohiyatga ega 
bo‘lgan murakkab funktsiyalardan foydalanadi va parolni 
xeshdan
tiklab olish mumkin bo‘lmasligi uchun ishlatiladi. 
Xe
sh - funksiyalaridan
foydalanish quyidagi afzalliklarni 
beradi: 

hisoblash murakkabligi
. Odatda, elektron hujjatning 
xeshi
asl hujjat hajmidan bir necha baravar kichikroq va 
xesh
hisoblash 
algoritmlari elektron raqamli imzo algoritmlariga qaraganda 
tezroq bo‘ladi. Shuning uchun, 
xesh
hujjatni yaratish va unga 
imzo qo‘yish hujjatning o‘zi imzolagandan ko‘ra tezroq. 

muvofiqligi
. Ko‘pgina algoritmlar ma’lumotlar bitlarining 
satrlarida ishlaydi, ammo ba’zilari turli xil tasvirlardan 
foydalanadilar. Ixtiyrolik bilan kiritilgan matnni mos formatga 
o‘tkazish uchun 
xesh- funktsiyasidan
foydalanish mumkin. 

yaxlitligi
. 
Xesh- funksiyasidan
foydalanmasdan, ba’zi bir 
sxemalardagi katta elektron hujjat elektron raqamli imzoni 
qo‘llash uchun yetarlicha kichik bloklarga bo‘linishi kerak. 
Hujjatning haqiqiyligini tekshirishda barcha bloklarning qabul 
qilinganligini va to‘g‘ri tartibda bo‘lishini aniqlash mumkin emas.