O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

Sabotlilik dadillikka chambarchas bog‘liq bo‘lib, xarakterning ijobiy xislati hisoblanadi. Xarakterning bu xislatiga ega bo‘lgan kishilar qabul qilgan qarorlarini odatda o‘zgartirmaydilar, bekor qilmaydilar va bu qarorlarini bajarmasdan qo‘ymaydilar. Bu kishilar va’dalarining ustidan chiqadilar, aytgan so‘zlarini albatta qiladilar, ularning gapi bilan ishi bir bo‘ladi. Ularga ishonsa bo‘ladigan subutli insonlardir.
Qabul qilingan qarorlarini ko‘pincha bekor qiladigan, bergan va’dalarini ustidan chiqmaydigan, aytgan so‘zidan tonadigan kishilar subutsiz hisoblanadi.
Kishi irodasining kuchi va qat’iyati xarakterning irodaga bog‘liq bo‘lgan qaysi xislatlarida ifodalangan bo‘lsa o‘sha xislatlar eng yorqin xislatlardan hisoblanadi. Bu xislatlar har bir kishining xarakterida bir qadar namoyon bo‘ladi. Ammo hamma kishilarni va har qanday odamni irodasi kuchli, xarakteri kuchli deb bo‘lmaydi. Balki shu sifatlari bilan boshqa kishilardan ajralib turgan odamlargina irodasi kuchli, xarakteri qat’iy deb ataladi. Iroda kuchi va qat’iyati odamning o‘zini tuta bilishida, jasurligida, matonatida va chidamliligida namoyon bo‘ladi.
Iroda kuchi qabul qilingan qarorni o‘z vaqtida bajarishda ko‘rinadi. Shuning uchun qarorni bajarmaslik yoki uning bajarish muddatini doimo paysalga solish, galdan- galga qoldiraverish, boshlagan ishini oxiriga еtkaza bilmaslik irodaning kuchsizligi alomatidir.
Lekin qabul qilingan qarorni bajarish har qanday qilingan ish-harakatning, irodaning kuchli ekanligidan darak beravermaydi. Iroda kuchi asosan irodaviy harakatlar yordami bilan qanday to‘siqlar еngilganiga va shu yo‘l bilan qanday natijalarga erishilganligiga qarab aniqlanadi. Irodaviy zo‘r berish vositasida bartaraf qilinadigan qarshilik va qiyinchiliklar darajasi va xarakteri iroda kuchining ob’ektiv ko‘rsatgichi bo‘lib xizmat qiladi.
Kishi katta to‘sqinliklarni, qiyinchiliklarni, qarshiliklarni irodaviy zo‘r berish va irodaviy harakatlar yordami bilan bartaraf qilib, zo‘r muvafaqqiyatlarga erishsa, bu kishi irodasi kuchli ekanligini ko‘rsatadi.
Kosmonovtlar mislsiz iroda kuchini butun jahonga namoyish qilishadi. Bu qahramonlar kosmik parvozlarga tayyorlanish davrida ham, parvoz paytida ham o‘z irodalarining yuksak sifatlarini namoyish etadilar. Bu qahramonlar kuchli iroda va uning xilma-xil ko‘rinishlari o‘z xarakterining asosiy xislati bo‘lgan kishilarning yorqin misolidir.
Kishi irodasining kuchsizligi uning juda arzimas to‘sqinliklarni ham bartaraf qila olmasligida ko‘rinadi. Masalan, ba’zan kishi biron kerakli xatni yozishga yoki biror zarur ishni boshlashga o‘zini majbur eta olmaydi.
Irodaning kuchsizligi odatda irodasizlik deb ataladi. Qarorni bajarish jarayonidagi ixtiyoriy ish-harakatlardagi iroda kuchi o‘zini tuta bilishda, jasurlik, sabot va matonat, chidam va toqatda namoyon bo‘ladi.
O‘zini tuta bilish nomidan ham bilinib turibdiki, kishining o‘zini idora qila bilishi va o‘zini qo‘lga ola bilishi demakdir. O‘zini tuta bilish kishining oldiga qo‘ygan maqsadlariga еtishuvida to‘sqinlik qiluvchi, irodasini bo‘shashtiruvchi ichki holatlarni еngishda ko‘rinadigan kuchli irodadir. Bunday holatlarga masalan, qo‘rqish, o‘z kuchlariga ishonmaslik, zerikish, qayg‘urish hissi kiradi. Bunday holatlar kishini faoliyat ko‘rsatmaslikka rag‘batlantiradi yoki qo‘yilgan maqsadlarga qarama-qarshi bo‘lgan g‘ayri ixtiyoriy harakatlarda o‘z ifodasini topadi. Bunday holatlar har kimda bo‘ladi. Ammo odamning shaxs sifatidagi xususiyati shundan iboratki, u o‘zidan ana shu salbiy va keraksiz holatlarni iroda kuchi bilan o‘zgartira oldi yoki bartaraf qila oladi. Bu borada K.D.Ushinskiy quyidagi so‘zlarni keltirib o‘tadi: “Qo‘rquvni his qilmasdan xavf-xatarga o‘zini uradigan kishi mard emas, balki eng kuchli qo‘rquvni ham bosa oladigan va qo‘rquv ta’siriga berilmagan, xavf-xatarni o‘ylamaydigan kishi marddir”.
O‘zini tuta bilish kishi xarakterining xislati bo‘lib, asosan ichki irodaning namoyon bo‘lishidan iborat. Bu xislat kishining o‘z xulq-atvorini nazorat qila bilishda o‘zini, o‘z harakatlarini, nutqini qo‘lga ola bilishida, shu sharoitda keraksiz yoki zararli deb qaraladigan harakatlardan o‘zini tiya bilishida ifodalanadi. Xarakter shu xislatiga ega bo‘lgan kishilar o‘zlarini qo‘lga ola biladilar. Ular o‘zlarini tuta biladilar, ular uyushqoq kishilardir.