O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

Qobiliyatlar borasidagi psixologik nazariyalar
G‘arbiy Yevropalik olimlar psixologiyadagi irsiyat nazariyasiga qarshi chiqadilar. Masalan, shveysariyalik psixolog V. Boven qalbaki doktrina deb tarbiyaviy tadbirlardan voz kechish jinoyat bo‘lur edi, deb ta’kidlaydi.
Ingliz bioximigi S.Gouz kishi qobiliyatining rivojlanishi uchun to‘siqlar biologiyaga qaraganda ijtimoiy sharoitda ko‘proqdir, deb uqtiradi.
Ingliz psixologi, D.Kidjin ham aynan shunday xulosaga kelib, tarbiyaning kishi intellektual rivojlanishiga hal qiluvchi ta’siri haqida fikr yuritiladi.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi deb uqtiradilar. Masalan, Gelvesiy o‘z vaqtida tarbiya yordamida geniyni yaratsa bo‘ladi, degan edi. Rus olimi A.N. Leont’ev ham o‘zining funksional organlar nazariyasi bilan bu nazariyaga A.Uxtomskiy asos solgan bo‘lib, shunga o‘xshash konsepsiyani yoqlaydi.
Masalan, tabiiy qobiliyatni muhitga bog‘liq deb hisoblaydi. Modomiki, ishchilarning bolalari ulg‘ayadigan og‘ir ijtimoiy muhitdagi kishilarning madaniy va intellektual rivojlanish darajasi past ekan. Mutlaqo tabiiyki, bu bolalar ham o‘z ota-onalarining rivojlanishi darajasidan o‘tib keta olmaydilar deydi u.
Ko‘zga ko‘ringan rus psixologi S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontevning konsepsiyasiga norozilik bildirdi. Uning fikricha tug‘ma iste’dod nishonalari bu reallikdir, uni rivojlantirish lozim.
Hayotiy kuzatishlar va maxsus tekshirishlar qobiliyatning tabiiy zaminini inkor qilib bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Bir qator maxsus faoliyatlar borki, ular uchun tabiiy zamin xususan muhim ahamiyatga ega.
Shuning uchun zehn nishonalari bo‘lgan kishi noqulay sharoitda ham zehn nishonalari bo‘lmagan, lekin qulay hayotiy sharoitdagi kishiga nisbatan yuksak qobiliyat ko‘rsata oladi. Va aksincha, masalan, bir oilada va bir maktabda rivojlanayotgan aka-ukalar yoki opa-singillar yaxshi yoki yomonligidan qat’iy nazar, bir xil ijtimoiy sharoitda bo‘lganlarida ularning qobiliyati va rivojlanishi paytida ba’zan keskin farqlar kuzatiladi.
Qobiliyatning uchinchi konsepsiyasining tarafdorlari ancha to‘g‘ri pozitsiyada turadilar. Ya’ni qobiliyat qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo‘lganda faoliyat jarayonida shakllanadi. Bu oxirgi konsepsiyada hayot o‘zining butun xilma xilligi bilan aks ettiriladi va maxsus tadqiqotlar bilan tasdiqlanadi.
Shubhasiz, qobiliyat miya tuzilishining qandaydir tug‘ma anatomik xususiyatlari bilan, birinchi navbatda miya mikrostrukturasi xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Bu xususiyatlar in’ikos jarayonining xususiyatiga va shaxsning xatti-harakatiga ta’sir qiladi.
Bolada juda erta seziladigan psixologik xususiyatlar zehn yoki dastlabki tabiiy xususiyatlardir. Shuni aytib o‘tish lozimki, B.M.Teplov haqli ravishda aytgandek, psixologik xususiyat har taraflama ahamiyatga ega bo‘lib, ular xarakterning ham, qobiliyatning ham tabiiy asosini tashkil qiladi. Umumiy tipdagi xususiyatlar kuchda va tonusda ifodalanadigan faollik, vazminlik, in’ikos va harakat jarayonlarining sezgirlik darajasi, shubhasiz qobiliyatning tashkil topishiga ta’sir qiladi.
Badiiy tipning xarakterli belgisi shundaki, ular birinchidan, voqelikni yaxlit, to‘la va jonli tarzda idrok etadilar, holbuki mutafakkirlar uni bo‘lib-bo‘lib qabul qiladilar va shuning bilan go‘yo uni jonsizlantiradilar.
Ikkinchidan, badiiy tip vakillarida tasavvur abstrakt fikrlashdan ustun bo‘ladi. Fantaziya – deydi I.P.Pavlov – bu badiiy qobiliyat bo‘lib birinchi signal tizimiga tegishlidir. Fikrlovchi tipda esa “ aql nazariy bo‘lib, u so‘z bilan bog‘liqdir.
Uchinchidan, badiiy tip yuksak emotsionallik bilan ajralib turadi, chunki birinchi signal tizimi I.P.Pavlov tili bilan aytganda asosiy emotsional fondni tashkil qiluvchi miya qobig‘i bilan yaqin bog‘liqdir. “ badiiy tip hayajonli, muqarrar, emotsional tipdir degan edi I.P.Pavlov va aksincha, mutafakkir tipda emotsional fon va birinchi signal tizimi zaif bo‘lsada, lekin u sog‘lom va soddadil odam bo‘ladi.
Ko‘pchilik olimlar vunderkindlar jismonan zaif deb biladilar. Lekin bu xulosa noto‘g‘ri. Vunderkindlarning hammasi aqlan va jismonan soppa sog‘. Buni isbotlash uchun 20-yillarda amerikalik psixologlar tomonidan tadqiqotlar o‘tkazilgan. Bu tadqiqotga A.Termen boshchilik qilgan. Ular tadqiqot uchun 15000 o‘quvchilarni o‘g‘il bola va qizlarni saralab oldilar. Ular umumiy aqlan rivojlangan, o‘ziga xos xususiyatli 6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar edi. Saralash test natijalari va o‘qituvchilarning tavsifnomasi orqali o‘tkaziladi. So‘ng bu o‘quvchilar 10 yil mobaynida tadqiq etiladilar. Bu o‘quvchilar boshqalarga nisbatan sog‘liqlarining farqi yo‘q, ular ham kasal bo‘ladilar, asablari charchaydi. Lekin baribir ular boshqalarga nisbatan sog‘lom, har tomonlama rivojlangan еtti muchali sog‘ bolalardir.
Rus psixologi A.G.Kovalev o‘z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va tashxis qilish yo‘llarini tekshirishga muvaffaq bo‘lgan. Muallifning ta’riflashicha, qobiliyat deganda birorta xususiyatning o‘zi emas, balki inson shaxsining faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarga erishishni ta’minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. Uning ta’kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va еtakchi xususiyatlarni va nihoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. Hamma qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyati-kuzatuvchanlik ko‘ra bilish ko‘nikmasidir. Uning еtakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalyov yordamchi xususiyatlar qatoriga xotirani kiritadi, u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o‘ziga xos ko‘nikishga ega, emotsional ya’ni his-tuyg‘uga beriluvchanlik xususiyati shaxsning faolligini oshiradi.
Muallif ta’kidlashicha, ilmiy mavhumlash qobiliyatning quyidagi darajani farqlash imkonini beradi, reproduktiv aks ettirish darajasi va ijodiy aks ettirish. O‘z qobiliyati rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda mohirlik bilan o‘zlashtiradi, faoliyatni o‘rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan inson esa yangilik yaratishga qodir bo‘ladi. Psixologiya fanida qobiliyat to‘g‘risida fikr ketganda uchta konasepsiya mavjudligi ta’kidlanadi. A.G.Kovalyov asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, qobiliyat shaxsning biologik jihatdan determinlashgan, ya’ni biologik jihatdan bog‘langan xususiyatlaridir qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy fondga bog‘liq deb tushuntiriladi. XIX- asrda F.Galton XX-asrda Kotslar talant irsiydir, faqat imtiyozli tabaqalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega bo‘ldilar, degan xulosaga keldilar.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi, deb uqtiradilar. Masalan, Gelvesiy o‘z davrida tarbiya yordamida geniy yaratsa bo‘ladi, degan edi. amerikalik olim U.Eshbi insonning qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda o‘zidan o‘zi va ongli tarzda ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o‘laroq masalalarni еchish uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziolog olimlar miyaning tuzilishida individual xususiyatlar bo‘lsa, bu hol miyaning funksiyalarida o‘z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qiladilar.
A.G.Kovalyov ta’kidlashicha, qobiliyatning uchinchi konsepsiyasi tarafdorlari ancha noto‘g‘ri pozitsiyada turadilar. So‘nggi nazariyada talqin qilinishicha, tabiiy kuchlar, zehn nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo‘lishi kerak. Muallif zehn nishonalari deganda, anatomik-fiziologik xususiyatlardan ko‘ra, ko‘proq psixologik-fiziologik xislatlarni tushunish kerakligini uqtiradi. Zehn muayyan bir faoliyatga (maxsus qobiliyat) yoki hamma narsaga nisbatan ustuvor qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat), moyillikda va intilishda ko‘rinadi.
A.G Kovalyov Edikson fikriga asoslanib («bunda faqat 1 foizgina geniy bo‘lsa, 99 foiz ter to‘kish bo‘lgan»), hamma buyuk kishilar bag‘oyat mehnatsevarlikka va katta ishchanlikka ega bo‘lganlari holda hatto nerv tizimi tabiiy kuchsiz bo‘lsa-da, sub’ektiv ravishda yutuqlarini qobiliyatdan emas, balki mehnatdan deb baholaganlar.
A.G.Kovalyovning ta’rificha, adabiy ijodga qobiliyat shaxs iste’dodining badiiy tipiga tegishli bo‘lib, badiiy tipdagi qobiliyatning hamma ko‘rinishlaridan uni ajratib turadigan o‘ziga xos sifatlarga ham egadir. Uning ta’kidlashicha, umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos qobiliyat murakkab bo‘lib, uning tuzilishida har xil xususiyatlar yoki tarkiblar mavjud. Bu jabhalarning biri еtakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchinchilari esa sermahsul faoliyat uchun zarur bo‘lgan muayyan bir fonni tashkil qiladi. Adabiy qobiliyatda uch tomonni mujassamlashtirish muhim ahamiyatga ega, ya’ni o‘tkir kuzatuvchanlik, kuchli ijodiy taasavvur, til vositasida ko‘rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay olish.
Muallif mulohazasiga ko‘ra adabiy qobiliyatning tayanch xususiyati yumshoq ko‘ngillilik va ta’sirchanlikdir. Ta’sirchanlik deganda idrokning jonliligi va o‘tkirligini emotsional iltifotgo‘ylikning naqadar kuchliligini tushunish kerak. Ijod uchun yolg‘iz ko‘ra bilish qobiliyatining o‘zi kamlik qiladi, ko‘rganlarni qayta o‘zgartira bilish, kuzatilayotgan narsani boshqa hayotiy taassurotlar bilan fikran bog‘lay olish ham muhimdir. Kuzatilayotgan narsalar ayniqsa yaratilayotgan obrazlarni aniq va ravshan ko‘z oldiga keltirish qobiliyatida namoyon bo‘ladi hamda bu adabiyotda ko‘pincha ichdan ko‘rish qobiliyati deb ataladi.
Adabiy qobiliyatni tekshirish shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning qobiliyatlari qobiliyatsizlaridan, V.P.Yagunkovaning ma’lumotlari bo‘yicha idrok qilishning aniqligi va xotirasi bilan, yangi original obraz va syujetlar tuzishdagi tafakkur kuchi va tasavvur bilan, ijodiy vaziyatning еngilgina yuzaga kelishi bilan, so‘z boyligi va til sezgisi bilan farqlanadilar. Ba’zi birlarida voqe’likka mulohazali, mantiqiy munosabatda bo‘lish ustun tursa, boshqalarida obrazli emotsional munosabat ustundir, uchinchilarida esa bularning har ikkisi ham mujassamdir. V.P.Yagunkova sinaluvchilarning adabiy qobiliyatini tashxis qilishda quyidagi ko‘rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi a) idrok etish va xotiraning aniqligi; b) emotsional ta’sirchanlik ; v) tasavvurning kuchi va jonli tilni his qilish kabilar.
S.P Kudryavseva tadqiqotida ilk o‘spirinning adabiy qobiliyati ikki tipga ajratiladi, ya’ni adabiy-tanqidiy tip va badiiy-ijodiy. Birinchi tipda badiiy asarlarni tushunchalar asosida tahlil qilishning o‘sganligiga e’tibor qilinadi. Ikkinchi tipda adabiy asarlarni o‘qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda hayajonlanish, ijodiy yondashishga ahamiyat qaratiladi.
V.A.Kruteskiy matematik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi:
1) qobiliyatda bolalarning matematik materialni qabul qilish borasidagi qobiliyatiga matematik ob’ektlar, munosabat va amallarni shakl holiga keltirib idrok qilish matematik materialga o‘ziga xos «yig‘ma» analitik-sintetik ishlov berish qobiliyati qayd qilish lozim
2) qobiliyatli o‘quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a)miqdoriy va fazoviy munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi sohalarida mantiqiy fikrlash qobiliyati; b) matematik materialni tez va keng umumlashtira olish; v) matematik mulohazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar yordamida fikrlashga moyillik; g) fikrlash jarayonlarining nihoyatda moslashuvchan va harakatchanligi; d) еchishda ravshanlik, soddalik, ratsionallik va ixchamlikka intilish
3) matematik axborotni xotirada saqlash va hokazo.
Matematik qobiliyatning borligini taxmin qilishga asos bo‘ladigan tashqi alomatlarni belgilash mumkin. Muallif taxminicha bular quyidagilardir:

1. o‘quvchining matematikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoyish qilishi, hech kim majbur qilmasdan, o‘zining bo‘sh vaqtini sarflab, matematika bilan bajonidil shug‘ullanishga moyillik;

   
   

2. muayyan matematik ko‘nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq yoshda o‘zlashtirish qobiliyati;

   
   

3. matematikani o‘zlashtirish sohasida tez siljib borish;

   
   

4. matematik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi.

   
   

Mamlakatimiz psixologi M.G.Davletshin texnikaviy qobiliyat ustida tadqiqot ishlari olib borgan еtakchi mutaxassis hisoblanadi. Muallif texnikaviy qobiliyat deganda shaxsning individual psixik xususiyatlaridan tuzilgan shunday o‘ziga xos birikmalarni tushunadiki, u shaxsning texnikaviy faoliyatga yaroqlilik darajasini va u bilan muvaffaqiyatli ravishda shug‘ullana olishini aniqlaydi.

M.G.Davletshin ham an’anaviy yo‘ldan borib, texnikaviy qobiliyatlarni ikkita o‘sha nomdagi tipga ajratadi hamda еtakchi tayanch xususiyatlarini o‘zgarishsiz qoldiradi. Lekin boshqalardan farqli o‘laroq, bunda еtakchi xususiyatlar rivojlangan texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir. Uning talqinicha, texnikaviy iste’dodli shaxs bo‘lish uchun unda a) amaliy jihatdan fahmli; b) texnik moslamalarni tahlil qila olish qobiliyati; v) narsalarni montaj qilib qismlardan butun hosil qila olish qobiliyati bo‘lishi shart. M.G.Davletshin texnikaviy iste’dod ko‘rsatkichlarini an’anaviy baholashni tan olgan holda (ko‘z bilan chamalash, fazoviy tasavvur, texnikaviy tahlil, konstruksiyalash qobiliyati) o‘zining original yondashuvini ishlab chiqqan. Texnikaviy qobiliyat darajasini tashxis qilish uchun tekshirishlarda ishlab chiqilgan eksperimental masalalarning to‘qqizta seriyasidan foydalanadi.
Keyingi yillar ichida O‘zbekiston psixologiyasida ham qobiliyat va iste’dod masalalari bo‘yicha bir qancha psixologlar ish olib bormoqdalar. Bu sohada B.R.Qodirov, B.S.Sodiqov, E.G‘.G‘oziev, V.A.Tokareva, Z.Nishonovalarning tadqiqot ishlari ma’lum bo‘lib, qobiliyat, iste’dod tushunchalariga o‘z ta’riflarini berganlar.
B.R.Qodirovning fikricha: “ma’lum bir faoliyatga qiziqmay turib qobiliyat haqida gapirib bo‘lmaydi. Va o‘z navbatida har qanday qobiliyatli bola hali iste’dodli degani emas. Ko‘p qirrali va rivojlangan qobiliyatlar iste’dodli bola shaxsining moddiy asosini tashkil etadi, xolos. Aksincha, iste’dodli bola qobiliyatsiz bo‘lishi mumkin emas. Bu fikrlardan ko‘rinib turibdiki, iste’dodli bola sof fikrli, har xil qobiliyatga va umuman aqliy rivojlanishga tayyor turgan hozirjavob, nodir shaxsiy xususiyatlarga to‘la boladir.