O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

Касбий бирлашмалар 

---

48 
Rasm 3.4. Industrial jamiyatning sotsial strukturasi 
Ana shu tasniflash asosida oliy sinfnitahlil etishga misol tariqasida AQSH jamiyatini 
keltirish mumkin: o‘tgan o‘n yillikllardayuqori qatlamning tezlik bilan boyib borganligi 
kuzatildi. 200 mingdan 400 mingacha odamni tashkil etgan (AQSH aholisining 0,1-0,2 %) 10 
mln. dollardan kam bo‘lmagan mulkka ega bo‘lib, yiliga bir necha mln. dollar daromad oladi. 
Taxminan 200 mingta yuqori sinf vakillari 5 dan 10 mln. dollargacha, yana 300 mingtasi esa 2 
mln.dan 5 mln. dollargacha yillik daromadga ega bo‘ladi. 
AQSHda taxminan 1,5 mln.ga yaqin NNT faoliyat yuritadi. NNT jamiyatning hamma 
sohalarini o‘ziga qamrab olgan bo‘lib, ular tashqi siyosat, saylovlar, atrof-muhitni himoya qilish, 
sog‘liqni saqlash, ayollar huquqi, iqtisodiy rivojlanish, yoshlar va qariyalarni ijtimoiy himoya 
qilish kabi yo‘nalishlarda aholining manfaatlari va ehtiyojlarini ifoda etadi va himoya qiladi. 
SHuningdek, NNT siyosat bilan bog‘liq bo‘lmagan, masalan, diniy tashkilotlar, kasaba 
uyushmalari, ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan aholi qatlamlari – qashshoqlar, ruhiy kasallar, 
yoshlar kabilarga yordam berish faoliyati bilan shug‘ullanadi. AQSHdagi NNT faoliyati xususiy 
shaxslar, xususiy sektordagi tijorat kompaniyalari, xayriya jamg‘armalari, a’zolik badallari yoki 
federal va mahalliy hokimiyat organlari (grantlar) kabilar tomonidan moliyalashtiriladi.
46
Fuqarolik jamiyatiga nisbatan amerikancha yondashuv bu sohadagi eng mashhur va keng 
tanilgan – Merilend shtatidagi Baltimor shahriga joylashgan Jon Xopkins universitetining «The 
Comparative Nonprofit Sector Project» loyihasida yaqqol ko‘ga tashlanadi. Bu loyihadan kelib 
chiqib NNTning faoliyat turlari 12 ta yo‘nalish bo‘yicha belgilandi: 1) madaniyat va dam olish; 
2)ta’lim va tadqiqot; 3)sog‘liqni saqlash; 4)sotsial xizmatlar; 5) atrof-muhitni himoya qilish; 6) 
lokal hamjamiyatlarni rivojlantirish; 7) inson huquqlarini himoya qilish; 8) filantroplar
47
uchun 
vositachilik qilish; 9) xalqaro; 10) diniy; 11) kasbiy, uyushmalar biznes iva kasaba uyushmalari; 
12) boshqa yo‘nalishlar. 
Mazkur loyiha mezonlari doirasida 35 ta mamlakatda (16 ta rivojlangan, 14 ta 
rivojlanayotgan, 5 o‘tish davri iqtisodiyotini o‘z boshidan kechirayotgan) NNTning strukturasi, 
hajmi, ular faoliyatidagi muammolar va natijalarga doir tadqiqotlar olib borilib, ularning 
yakunlari natijasi o‘laroq quyidagilar aniqlandi: Bu mamlakatlarda YAIMdagi uchinchi sektor 
hissasi 1,3 trl. yoki YAIMlar yig‘indisini 5,5 % ini tashkil etgan. NNTda deyarli 40 mln. odam 
(shundan 20 mln. kishi ish haqi olib ishlagan) faoliyat yuritib, bu ko‘rsatkich 35 ta mamlakatdagi 
iqtisodiy faol aholining 4,5 foizini tashkil etgan.
48
Hozirgi davrga kelib yuqori sinf murakkab ichki strukturaga egaligi bilan tavsiflanadi: u 
mulk tashkiliy shakllariga bog‘liq holda toifalashgan guruhlardan iborat ekanligi; qo‘shimcha 
kapital o‘lchami va sohasi; kasbiy faoliyatining (oliy darajali menejerlar, siyosatchilar, 
46
История НКО в США Блог посольства США в Москве http://embassy-voices.livejournal.com/19048.html. 
47
Филантроп [юнон. philanthropes] – филантропия билан шуғулланувчи, хайр-эҳсон қилувчи шахс. 
48
Санович С. Исследования гражданского общества и НКО в Европе и США (краткий об зор).Материал подготовлен специально для 
информационно-аналитического портала "Socpolitika.ru"// http://www. socpolitika. ru/rus/ngo/foreign_experience/document4692_print.shtml. 

---

49 
boshqaruvchilar) turi; turmush tarzining xususiyatlari; siyosiy maqsadi va yo‘nalishi; etnik, 
hududiy, demgrafik va boshqa belgilari. 
Postindustrial mamlakatlar yuqori sinfi sotsial tarkibidagi o‘zgarishlar quyidagilar bilan 
birga sodir bo‘lmoqda: 
-yirik mulkdorlarning jamiyatda tutgan o‘rni yanada mustahkamlashmoqla; 
-bir tomondan, yollanma xodim, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish vositalari egasi 
sifatida faoliyat yuritayotgan oliy darajali xodimlar va menejerlar roliningjiddiy ravishda o‘sib 
borishi; 
-yuqori sinf vakillarining katta siyosatda faolligini o‘sib borayotganligi, ularning siyosiy 
maqsadlar uchun moliyaviy xarajatlarini oshib borishi. 
Bu sinfning miqdorini faqat taxminan chamalab aytish mumkin: bu ko‘rsatkich iqtisodiy 
faol aholining taxminan 3-4 foizini tashkil etadi. 
Mashhur tarixchi Arnold Toyinbining fikricha, zamonaviy sivilizatsiya – bu o‘rta sinf 
sivilizatsiyasi. Rivojlangan mamlakatlar jamiyati strukturasida o‘rta sinfning hissasi 60-70 foizni 
tashkil etadi. Turli ilmiy maktablar o‘rta sinfni sotsial birlik sifatida ajratib ko‘rsatish uchun turli 
mezonlardan foydalanadi. Ko‘pincha maqomning o‘zini o‘zi baholashi va daromad mezon 
sifatida qo‘llaniladi. G‘arb jamiyatlarining uchdan ikki qismi o‘rta sinfga yaqin daromad oladi, 
kambag‘allar va boylar unchalik ko‘p emas, deb hisoblashlar keng tarqaldi. YAna aksariyat 
tahlilchilar hozirgi o‘rta sinf ishlab chiqarish vositalariga mayda mulkiy egalik qiluvchilardan 
iborat degan fikrni bildiradi.Bu kabi mayda ishbilarmonlar – “eski o‘rta sinf” deb ataluvchi 
AQSH fermerlari va Buyuk Britaniya savdo-sotiq korchalonlari 10-15 foizni tashkil etadi. 
Rivojlangan mamlakatlardagi “yangi o‘rta sinf” yoki “menejerlar va mutaxassislar sinfi” deb 
ataluvchi sotsial birlik 20-25 foizni tashkil etib, ularning aksariyat qismi oliy ma’lumotli 
mutaxassislar, aqliy mehnat xodimlari, erkin kasblar vakillaridan iboratdir. Agar asosiy mezon 
mehnatning turi sifatida qo‘llanilsa, u holda o‘rta sinfga “oq yoqaliklar”, ya’ni oliy ma’lumotga 
ega bo‘lmagan (“pastki o‘rta sinf”) xodimlar ham mansub bo‘ladi. SHuningdek, o‘rta qatlamlarni 
bozor munosabatlari va mehnat turidan kelib chiqib aniqlashdan tashqari madaniy va qadriyatli 
yo‘nalganligi asosida aniqlash usuli ham keng qo‘llaniladi (3.4.-rasm g‘arbiy Evropadagi 
umumiy holatni ifrdalaydi).
O‘rta qatlamlar jamiyatning farovon yashashi uchun zarur bo‘lgan barcha ehtiyojlarni 
qondiradi: ishchi o‘rinlari, iste’mol mollari, tibiiy yordam, ilmiy kashfiyotlar va boshq. 
Jamiyatshunos olimlarning fikricha, o‘rta qatlamlar – sinflar-muholiflar o‘zaro ixtiloflarini 
yumshatuvchi omil sifatida ham namoyon bo‘ladi. Sotsial-iqtisodiy nuqtai nazardan qaraganda, 
o‘rta sinfga turli kasblar mehnati ichidagi, shahar bilan qishloq turmush tarlaridagi o‘zaro 
ziddiyatlarni kamaytirish tamoyili xosdir. Oila munosabatlarida o‘rta sinf jamiyatning ayollar va 
erkaklar uchun teng imkoniyatlar yaratishida, an’anaviy oilalar qadriyatlarini yoyuvchi omil 
sfatida namoyon bo‘ladi. Siyosiy jihatdan o‘rta qatlamlar an’analar, me’yorlar, bilimlarni 
tashuvchi, yuksak fuqarolik va mustaqil shaxslikni namoyish qiluvchi markazga oid (sentrik) 
harakatlarning ijtimoiy tayanchi hisoblanadi.
49
Rivojlangan mamlakatlar jamiyatlari sotsial strukturasida o‘rta qatlamning asosiy o‘rinni 
egallashi, pastki qatlamlar o‘rtasida onda-sonda ijtimoiy-siyosiy tanglikning o‘sishiga 
qaramasdan, jamiyatni barqaror ravishda yashashi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Bu kabi 
tangliklar ko‘pchilikning (o‘rta sinfning) betaraf vaziyatda turishi natijasi o‘laroq yumshatiladi. 
Eng muhimi – bu