O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar
Yüklə 8,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.
Siyosiy modernizatsiya mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishning etakchi manbai sifatida Mamlakatimizning siyosiy taraqqiyot strategiyasida demokratik mezonlar asosida izchillik bilan modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirib borish muhim o‘rin egallaydi. Demokratik fuqarolik jamiyatini bosqichma-bosqich shakllantirishdan iborat ulug‘vor maqsadlar yurtimiz siyosiy-ijtimoiy hayotining barcha jabhalarini modernizatsiya qilishning etakchi maqsadi hisoblanadi. Jamiyatimizda yangilanishlar va modernizatsiya jarayonlarining konseptual asoslari Davlatimiz rahbari I.A.Karimovning asarlarida har tomonlama chuqur asoslab berildi. Ularda mamlakatimizni izchil modernizatsiya qilishning manbalari, yondashuvlari maqsadlari va vazifalari chuqur ilmiy zaminlarda belgilab berilgandir. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi – bu demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‘lidan og‘ishmay, izchil va qat’iyat bilan borishdir. 143 Даль Р. О демократии. – М.: Аспект-Пресс, 2000. –С. 163. 144 Ильин М.В. Идеальная модель политической модернизации и пределы ее применимости. –М.: 2000. –С. 146. 135 Mamlakatimizni rivojlantirish strategiyasi haqida gapirganda, shuni alohida ta’kidlashni istardimki, “boshqariladigan iqtisod” yoki “boshqariladigan demokratiya” deb atalmish modellar bizga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. Albatta, biz, avvalgidek, davlat va jamiyatni isloh etish hamda modernizatsiya qilishda “O‘zbek modeli”ning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan bosqichma-bosqichlik tamoyiliga bundan buyon ham qat’iy amal qilamiz” 145 . Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy modernizatsiya jarayonlari o‘z mohiyatiga ko‘ra tamomila yurtimizda xalqimiz uchun ozod va obod erkin va farovon hayotni yaratishning kafolatli yo‘nalishi bo‘lgan, zamonaviy fuqarolik jamiyatini qaror toptirishga qaratildi. Barcha turdagi islohotlar mazmunan yangilanish va zamonaviylashtirish siyosatining manfaatlariga moslashtirildi. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, vatanimiz mustaqilligini yanada mustahkamlash, jamiyatimiz hayotining barcha sohalarini demokratlashtirish va yangilash modernizatsiya jarayonlarining asosiy o‘zagini tashkil etdi. Siyosiy modernizatsiya jarayonlarining dastlabki birinchi bosqichida mamlakatimizda davlat boshqaruvi tizimini zamonaviy demokratiya talablari asosida isloh qilish va uning samarali ishlashini yanada kuchaytirish borasidagi muhim siyosiy huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu jarayonlar doirasida jamiyatimizda demokratlashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish uchun institutsional asoslarni takomillashtirish, tashkil topgan siyosiy tuzilmalar faoliyatini shunga mos mazmun mohiyat bilan to‘ldirish masalalariga etakchi ahamiyat qaratildi. Eski ma’muriy buyruqbozlik tizimiga barham berildi. Hokimiyatlarning taqsimlanishi asosida milliy davlatchilik negizi qurildi. Bunda davlat modernizatsiya jarayonlarining bosh tashabbuskori rolini bajarib keldi. Bu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Davlatimiz rahbari I.A.Karimov tomonidan 2005 yilning yanvar oyida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzada mamlakatimizda modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirishning eng muhim strategik yo‘nalishlari har tomonlama mukammal darajada ko‘rsatib berildi. Xususan, mazkur ma’ruzada jamiyatimizda siyosiy modernizatsiyani tashkil qilish, shu asosda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning siyosiy, institutsional, huquqiy asoslarini yangilash va hayotga joriy qilishning nazariy hamda amaliy asoslari batafsil ravishda bayon qilib berildi. Ushbu g‘oyalar Birinchi Prezidentimiz tomonidan asoslangan beshta strategik yo‘nalishda o‘zining ifodasini topdi. Jumladan, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasidagi eng muhim vazifa bu qonunchilik hokimiyati bo‘lmish mamlakat Parlamentining roli va ta’sirini kuchaytirish, hokimiyatining qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o‘rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishishdan iborat. Birinchi Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan mazkur ulug‘vor g‘oyalar asosida mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishning etakchi siyosiy asosi bo‘lgan 145 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005. –Б. 34. 136 qonunchilik hokimiyati parlamentining huquqiy-institutsional asoslari va faoliyat tartibini yanada liberallashtirish jarayonlari sobitqadamlik bilan amalga oshirila boshlandi. Ma’lumki, mamlakatimizda parlament islohotlarining dastlabki bosqichlari uch davrni o‘z ichiga oladi. Birichi davr: 1991-1994 yillar, ikkinchi davr: 1995-2004 yillar va uchinchi davr: 2005 yildan hozirgi paytgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrlar davomida amalga oshirilgan parlament islohotlari yurtimizda ro‘y berayotgan siyosiy modernizatsiya jarayonlarining etakchi yo‘nalishini tashkil qildi. Birinchi davr bo‘lgan 1991-1994 yillar davomida Oliy Kengash davlat boshqaruvining mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan adolatli demokratik jamiyat qurishning huquqiy negizi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi. Parlament yosh davlatning suverenitetini mustahkamlashga qaratilgan “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi to‘g‘risida”gi, O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida”gi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi va boshqa bir qator qonunlarni qabul qildi. Ikkinchi davr bo‘lgan 1995-2004 yillar davomida Oliy kengash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasining bir palatali parlamenti – Oliy majlis shakllantirildi, Birinchi chaqiriq (1995- 1999 yillar) Oliy Majlis tarkibida O‘zbekiston Xalq-demokratik partiyasidan ko‘rsatilgan 69 nafar, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasidan 47, “Vatan taraqqiyoti” partiyasidan 14 va “Milliy tiklanish” demokratik partiyasidan ko‘rsatilgan 7 nafar deputat bo‘lib, deputatlarning qolgan qismini hokimiyat vakillik organlaridan ko‘rsatilgan shaxslar tashkil etdi. Uchinchi davrda: Milliy parlamentarizm rivoj topishining uchinchi davri Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining 2005 yil 28 yanvardagi qo‘shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki palatali Oliy Majlis deputatlari va senatorlari amalda o‘z ishlariga kirishdilar. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi mamlakatni isloh etish va modernizatsiya qilishning davlatimiz boshlig‘i tomonidan olg‘a surilgan ustuvor yo‘nalishlari hamda aniq maqsadli vazifalari asosida ishlab chiqilgan – 2005-2009 yillarga mo‘ljallangan qonunchilik faoliyati dasturini qabul qildi. Ikki palatali parlament tashkil etilgach, O‘zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi hokimiyat o‘z taraqqiyotida yangi pog‘onaga ko‘tarildi. Eng asosiysi, garchi qonunchilik jarayoni ancha murakkablashgan bo‘lsa-da, qabul qilingan qonunlarning sifati sezilarli darajada oshdi. Qonunlarni qabul qilishda siyosiy partiyalarning roli kuchaydi. Qonun loyihalarini partiyalarning fraksiyalarida oldindan ko‘rib chiqish, Qonunchilik palatasi yalpi majlislarida huquqiy hujjatlar loyihalarini muhokama qilishda ularning fikrlarini albatta eshitish amaliyoti shakllandi 146 . Bu davr mobaynida demokratik parlamentarizm madaniyatini bundan buyon ham rivojlantirish uchun sharoitlar yaratildi, professional deputatlar, parlamentda xizmat qiluvchi 146 Назаров Қ. Жумаев Р. Жўраев С. ва бошқалар. Ўзбекистонда сиёсий ислоҳотлар жараёни. –Т.: Академия, 2011. –Б. 74- 79. 137 yuksak malakali xodimlar etishib chiqdi, qonun ijodkorligi deputatlar ishining bosh yo‘nalishiga aylandi 147 . Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy modernizatsiya jarayonlarida Birinchi Prezidentimiz tomonidan asoslab berilgan davlat qurilishi va boshqaruvini erkinlashtirish g‘oyasi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu g‘oya zaminida amalga oshirilgan siyosiy-ijtimoiy islohotlar natijasida demokratiya va fuqarolik jamiyati institutlari rivojining fundamental asoslari mustahkamlanib bordi. Xususan, fuqarolik jamiyatini shakllanishining muhim kafolati va manbai bo‘lgan, boshqaruv tizimida demokratik davlatlar tajribasi sanalgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari o‘rtasida barqaror muvozanat, bir-birining faoliyati ustidan nazorat qilish va o‘zaro chegaralab turishni ta’minlovchi mexnizmlar shakllantirildi. Ushbu mexanizmlar mamlakatimiz Konstitutsiyasi va qonunlarida mustahkamlab borildi. Mazkur jarayonlar doirasida parlament islohotlarini chuqurlashtirishga etakchi e’tibor qaratildi. Ta’kidlash joizki, aynan mana shu yo‘nalishdagi islohotlar mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy modernizatsiyaning etakchi mohiyatini tashkil qildi. SHu bois ham, O‘zbekistonda ikki palatali parlamentni shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarni jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirish siyosatining mantiqiy davomi va demokratik taraqqiyotning yangi bosqichi sifatida baholash maqsadga muvofiqdir. SHu o‘rinda tabiiy savol tug‘iladi. Nima uchun parlament islohotlari mamlakatimizda siyosiy islohotlarning asosiy bo‘g‘iniga aylandi? Birinchidan, parlamentning qonunchilik vazifasi shaxs, jamiyat va davlat faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga solish imkonini beradi. Ikkinchidan, parlament davlat hokimiyati institutlari tizimida saylab qo‘yiladigan asosiy vakillik organi sanaladi. Bu esa uning fuqarolar uchun ochiq va demokratik tabiatini belgilab beradi. Uchinchidan, parlament o‘zining ta’siri, vakolatlari nuqtai nazaridan hokimiyat shoxobchalari orasida muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda demokratik fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan modernizatsiyalashuv jarayonlarining nazariy va amaliy asoslari rivojida Davlatimiz rahbari I.A.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining 2007 yil 30 avgust kuni bo‘lib o‘tgan, O‘zbekiston mustaqilligining o‘n olti yilligiga bag‘ishlangan qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida ilgari surilgan g‘oyalar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ma’ruzada, mamlakatimizni yangilash va modernizatsiya qilishning muhim bosqichlari, unda erishilgan natijalar chuqur tahlil etilib, kelgusida amalga oshiriladigan taraqqiyot va yangilanish strategiyasining zaminlari ko‘rsatib berildi. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Bugun 16 yil mobaynida boshimizdan kechirgan kunlar, haftalar, oylarni ana shu nuqtai nazardan baholar ekanmiz, qat’iy ishonch bilan aytish mumkinki, o‘tish davri va milliy davlatchilik asoslarini shakllantirish bilan bog‘liq birinchi galdagi islohot va o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan dastlabki bosqich – 1991-2000 yillar mamlakatimiz va xalqimiz hayotida ulkan iz qoldirgan o‘tish davri, tom ma’noda tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan davr bo‘ldi. 2001 yildan 2007 yilgacha bo‘lgan muddatni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqich – faol demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri esa iqtisodiyotimizni 147 Назиров М. Ўзбекистонда парламент институти шаклланиши ва ривожланишининг тарихий босқичлари – муҳим сиёсий жараён сифатида // Шарқ машъали. -2015. -№2. –Б. 10-11. 138 barqaror rivojlantirish, siyosiy hayotimizni, qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy-gumanitar sohalarni izchil isloh qilishni ta’minlashda g‘oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi.” 148 Mamlakatimizning o‘n olti yillik mustaqil taraqqiyot davomida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa sohalarda erishilgan natijalar asosida demokratik va huquqiy davlat hamda fuqarolik jamiyatini eng zamonaviy talablar asosida rivojlantirishning asoslari bunyod etildi. Jamiyatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirishning yangi bosqichini boshlanishi uchun zarur bo‘lgan zaminlar tayyorlandi. Erishilgan ushbu natijalar asosida siyosiy modernizatsiya bo‘yicha avval boshlangan ishlarni izchil davom ettirish jumladan, davlat qurilishi va boshqaruvini liberallashtirish va zamonaviylashtirishning etakchi yo‘nalishi bo‘lgan parlament islohotlarini eng zamonaviy demokratik mezonlarga tayangan holda rivojlantirish imkoniyatlari ochildi. Bunday ulkan samaralar tufayli Respublikamizda amalga oshirilayotgan siyosiy modernizatsiya jarayonlari doirasidagi parlament islohotlarining 2010 yillardan keyingi davrida mamlakatni modernizatsiyalash va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish vazifalari ustuvorlik qildi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning 2010 yilning 27 yanvarida yangi saylangan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” nomli ma’ruzasida qonun chiqaruvchi hokimiyat faoliyatini demokratik takomillashtirish va rivojlantirish vazifalari, davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida fuqarolik jamiyati institutlarining ishtirokini kengaytirishning dolzarb masalalari bo‘yicha yangi g‘oyalar asoslab berildi. Jumladan, qonunchilik palatasining qonun ijodkorligi borasidagi faoliyatini yanada yuksaltirish, deputatlik so‘rovi va parlament nazorati institutlarini yanada rivojlantirish partiya nashrlarini jonlantirish, parlamentning mamlakat xavfsizligi va barqarorligini ta’minlashdagi ma’sulyatini oshirish masalalariga shuningdek, yurtimizda amalda bo‘lgan siyosiy partiyalarning parlament hayotida va eng muhimi jamiyatimizda amalga oshirilayotgan yangilanishlar va modernizatsiya jarayonlaridagi rolini yanada oshirish bilan bog‘liq masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Barchamizga yaxshi ma’lumki, biz o‘z vaqtida shu borada muhim qarorlar, xususan, “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunni qabul qilgan edik. SHuningdek, siyosiy partiyalarning saylovlarda qatnashib, o‘zining nimalarga qodir ekanini isbotlashga, amalda bu partiyalarni O‘zbekistonda bo‘lib o‘tayotgan chuqur o‘zgarishlarning hal qiluvchi kuchiga aylantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilib, joriy etilganidan ham xabardorsiz. Bo‘lib o‘tgan saylovlardan biz chiqarishimiz kerak bo‘lgan yana bir o‘ta muhim xulosa shundan iboratki, bu saylovlar o‘z vaqtida qabul qilingan ana shu qarorlarning naqadar to‘g‘ri va samarali ekanini ko‘rsatdi” 149 . 148 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. 16-ж. -Т.: Ўзбекистон, 2008. –Б. 5. 149 Каримов И.А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиш сари. 18-ж. –Т.: Ўзбекистон, 2010. –Б. 124-125. 139 Mamlakatimizni modernizatsiya qilish jarayonlarini izchil rivojlantirish hamda uning fuqarolik jamiyatini yuksaltirishga xizmat qiluvchi ta’sirini kuchaytirilishida siyosiy partiyalarining mamlakatimiz siyosiy tizimidagi rolini oshirilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Zero, siyosiy partiyalar o‘z mohiyatiga ko‘ra fuqarolik jamiyatining etakchi institutlaridan biri hisoblanadi. Siyosiy partiyalar fuqarolik jamiyatining siyosiy tizim bilan o‘zaro aloqalarining doimiyligini ta’minlaydi. SHu bois ham Respublikamizda davlat qurilishi va boshqaruvini erkinlashtirish va liberallashtirish vazifalari tizimida zamonaviy ko‘ppartiyaviylik tizimini vujudga keltirish hamda rivojlantirishga katta e’tibor qaratildi. Ma’lumki, O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining qaror topishida 1996 yil 25 dekabrda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi Qonun muhim o‘rin tutdi. Qonun 17 ta moddadan iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarning demokratik qoidalar asosida faoliyat yuritishlari uchun rivojlangan mamlakatlar mezonlari talablariga xos bo‘lgan huquqiy asoslar yaratildi: Qonunning 5-moddasiga binoan, “davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o‘z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi” 150 . Bugungi kunda mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi, “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi va Xalq demokratik partiyasi kabi siyosiy partiyalar jamiyatimiz siyosiy tizimida muhim rol o‘ynagani holda yangilanishlar jarayonida katta hissa qo‘shib, fuqarolik jamiyatini shakllantirilishining bosh omillari bo‘lib xizmat qilmoqdalar. Jamiyatimiz siyosiy sohasini erkinlashtirilishida, siyosiy modernizatsiya jarayonlarini faol amalga oshirilishida Respublikamizda mustahkam qaror topgan ko‘ppartiyaviylik tizimi katta muhim o‘rinni egallamoqda. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida ro‘y berayotgan siyosiy modernizatsiya jarayonlari izchillik bilan taraqqiyotning “O‘zbek modeli” asosiga tayangan holda fuqarolik jamiyatining barqaror zaminlarini shakllantirilishiga xizmat qilmoqda. Yüklə 8,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|