O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti

Ma’no tushunchasining tahlili. Tushunish inson faoliyatining ma’nolarini tushunish va ma’no hosil qilish tarzida kelishi mumkin. Tushunish boshqa odamning «ma’nolar olami»ga kirib borish, uning fikrlari va o‘y-kechinmalarini tushunib etish va ularni talqin qilish bilan bog‘liq. Tushunish – ma’noni qidirish demak, zero, faqat ma’noli narsanigina tushunish mumkin. Mazkur jarayon o‘zaro aloqa, muloqot va dialog sharoitlarida sodir bo‘ladi. Tushunishni o‘z-o‘zini tushunishdan ajratish mumkin emas. U til stixiyasida sodir bo‘ladi.
Ma’no tushunish muammosini hal qilishda muhim ahamiyatga ega. Ma’no – tildagi iboralar (so‘zlar, gaplar va sh.k.) mazmunining sinonimigina emas, balki murakkab, ko‘p qirrali hodisa. M. Xaydeggerning fikricha, ma’no birinchidan, har qanday qilmish, xulq-atvor, amal «nimaga» va «nima uchun» sodir etilganini nazarda tutishi kerak. Ikkinchidan, ma’no yo‘nalishga ega, ya’ni u nimaningdir pirovard maqsadi (hayot mazmuni, tarix mazmuni va h.k.)¹.
Ma’no hosil qilish jarayonlari ob’ektiv tarzda an’analar, rasm-rusumlar, urf-odatlar va ramzlar sohasida sodir bo‘ladi va tilda ifoda etiladi. Gadamerning ta’biri bilan aytganda, u bizda, bizning hozirgi dunyomizda zohir. Madaniy merosning uzluksizligini ta’minlovchi an’ana qamrovli ma’no universumiga reallik baxsh etadi.
Tushunishning ishtirokisiz muomalani davom ettirish, harakatlarni muvofiqlashtirish, anglanilgan xatti-harakatni amalga oshirish va ta’sir o‘tkazishning imkoni yo‘q. Tushunish keng ko‘lamdagi fanlar (psixologiya, filologiya, filosofiya, sotsiologiya, tarix) tomonidan tadqiq etiladi. Tushunish muammosi bilan maxsus shug‘ullanadigan germenevtika fani mavjud.
Tushunishning o‘ziga xos alohida xususiyati shundan iboratki, inson o‘zi tahlil qilayotgan narsa va hodisalarning ichki murakkab aloqalari, bog‘lanishlarini aniq sezadi. Oldin mexanik ravishda o‘zlashtirilgan, hatto ma’nosi anglanilmagan ma’lumotlar, sababiy bog‘liqliklar tushunish tufayli mantiqan muayyan tartibga, bir xil mantiqiy tizimga keltirilishi mumkin. Masalan, matematik nazariyani dalillash, formulalarni, tabiatshunoslik bilimlarini tushunish xuddi shu tariqa kechadi.
Inson hodisalarning mohiyatini va o‘zaro bog‘liqliklarini mantiqiy vositalarsiz aniq his qila oladi. Bunda hodisa individning maqsadi bilan uyg‘unlashib ketadi, uning maqsadga muvofiq aks etishini ta’minlaydi. Jumladan, boshqa kishining xulqini, uning fikri va harakat motivini tushuna oladi. Ijtimoiy madaniyat, tarixiy voqealar, obidalar, yozma yodgorliklar mohiyatini individ xuddi shu asnoda tushunib etadi. Hayvonlar tabiati, hodisalar to‘g‘risidagi taassurotlar bilan hozirgisining o‘zaro o‘xshashligini tez tushunish imkonini beradi.
Matnni «ma’naviy madaniyatning moddiylashtirilgan ifodasi» deb tushunishdan kelib chiqib, matnlarda ob’ektivlashgan sub’ektiv ma’nolarni predmetlashtirish, «ular orqali odamlarning ovozlarini eshitish» va ular yordamida o‘tgan zamonlar, boshqa madaniyatlarning «ruhi»ga kirib borish ijtimoiy-gumanitar bilimning muhim metodologik muammosidir.
Xullas, birinchidan, har qanday matn – uni har xil tushunish va talqin qilishlar manbai. Muallifning matnni tushunishi – mana shunday tushunishlarning biri. Asar bir paytning o‘zida bir nechta ma’noga ega bo‘ladi. Uning ramziyligi ham ana shundadir. Zotan, ramz obraz emas, balki ma’nolar to‘plamidir. Shuning uchun ham matnni tushunish unga asar (matn, san’at asari va sh.k.) muallifi, shuningdek talqin qiluvchi joylagan ma’nolar bilangina cheklanishi mumkin emas. M.M.Baxtin ta’biri bilan aytganda, tushunish yaxshiroq bo‘lishi mumkin va lozim, u matnni to‘ldiradi, faol ijodiy xususiyat kasb etadi. Ammo matnni tushunish uni talqin qilishning muayyan tarixiy sharoitlariga bog‘liqligi uni sof psixologik va sub’ektiv jarayonga aylantirmaydi.
Ikkinchidan, serma’nolilik birdan va darhol namoyon bo‘lmaydi, chunki ma’nolar yashirin, potensial mavjud bo‘lishi va faqat kelgusi davrlarda rivojlanish uchun qulay sharoitlarda o‘zini namoyon etishi mumkin.
Uchinchidan, tarixiy rivojlanish jarayonida matnning ma’nosi o‘zgaradi. Har bir davr – ayniqsa, buyuk asarlarda – yangi nimadir kashf etiladi. Yangicha tushunish eski ma’noni bekor qiladi, unga qayta baho beradi.
To‘rtinchidan, matnni tushunish – tayyor natija emas, balki dialektik jarayon, turli madaniy dunyolar dialogi, «o‘zining – o‘zganing» (Baxtin) ma’nolari to‘qnashuvi natijasi, matnlar, shaxslar va madaniyatlar dialogi.
Beshinchidan, o‘zga madaniyatga oid matnni tushunish – hozirgi madaniyatimizda tug‘ilayotgan savollarga javoblar topish demak.
Madaniyat – tayyor narsalar yoki qadriyatlar to‘plami emas, balki ularni o‘zlashtirish, ulardan foydalanish, insonning hayoti va ijodiy faoliyati jarayonlarida ishtirok etish bilan bog‘liq faol jarayon. O‘z navbatida, ijtimoiy-madaniy voqelikni bilish mazkur tayyor mahsulotlar dunyosini bevosita aks ettirishdan ham ko‘ra ko‘proq ularning orqasida turgan narsalarni, ya’ni inson ma’nolari va mazmunlari dunyosini aks ettirishni nazarda tutadi.
Ijtimoiy bilish matnli xususiyatga ega bo‘lgani tufayli ijtimoiy fanlarda semiotika muammosi alohida o‘rin egallaydi.