O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt kimyо-tеxnologiyаsi instituti

1.KIRISh. ORGANIK KIMYО LABARATORIYАSIDA IShLASh QOIDALARI. ASBOB VA USKUNALAR

:

• 
  Mashg’ulot o’tilgan sana (oy, kun), ishning tartib nomeri
  
• 
  Mashg’ulotning mavzusi va tartib raqami.
  
• 
  Tajribalarning bajarishning qisqacha bayoni.
  
• 
  Tajriba o’tkaziladigan jihozlarning sxemasi.
  
• 
  Tajribalarda kuzatilgan o’zgarishlar.
  

• 
  Reaksiya tenglamalari va reaksiya mexanizmlari.
  
• 
  Xulosa.
  
• 
  Mavzuga tegishli mashqlarning yechimlari va savollarning javoblari.
  
• 
  Laboratoriya mashg’ulotida nazariy va amaliy bilimlarni o’zlashtirganligi haqidagi o’qituvchining xulosasi va imzosi.
  

«Organik kimyo» laboratoriyasida talaba o‘zi va atrofidagilarning xavfsizligini ta'minlash maqsadida quyidagi umumiy qoidalarga rioya qilishi zarur:

• 
  Laboratoriyada ishlovchilar texnika xavfsizligi jihozlari va aptechka joylashgan joyni aniq bilishlari kerak.
  
• 
  Laboratoriyada talaba bir o‘zi ishlashi ruxsat etilmaydi.
  
• 
  Har bir talaba texnika xavfsizligiga rioya qilishi va ish joyida tozalikni, tartib va osoyishtalikni saqlashi lozim.
  
• 
  Laboratoriyada ovqatlanish va chekish qat'iyan man etiladi.
  
• 
  Tajribani boshlashdan oldin har bir talaba tajriba uchun ishlatiladigan va hosil bo‘ladigan moddalarning xossalari bilan tanishib, sintezni toza idishlarda diqqat va e'tibor bilan bajarishlari lozim.
  
• 
  Laboratoriyada sintezni qarovsiz qoldirib, chiqib ketish qat'iyan man etiladi.
  
• 
  Laboratoriyada ishlaganda shoshilish va xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik tajribada xatolikka yo‘l qo‘yishga va ko‘ngilsiz hodisalarga olib keladi.
  
• 
  Ishni tugatgandan so‘ng talaba albatta suv va gaz jo‘mraklarini berkitishi, elektr asboblarni o‘chirish va nihoyat ish joyini tartibga keltirishi zarur.
  

Oz miqdordagi moddalar bilan ishlash baxtsiz hodisalarni oldini olishga qaramasdan har bir laboratoriyada ishlovchi, texnika xavfsizligi qoidalarini bilishi va unga to‘la amal qilishi lozim:

• 
  Barcha laboratoriya ishlarida ehtiyot choralarini ko‘rib, diqqat e'tibor bilan, uslubiy ko‘rsatmaga amal qilib, moddalarning xossalari bilan to‘liq tanishgandan so‘ng ish boshlashi lozim.
  
• 
  Termometr bilan ishlashda alohida extiyotkorlik talab etiladi. Termometr sinib qolsa hech narsaga tegmasdan darhol o‘qituvchiga yoki navbatchi laborantga xabar berish lozim, aks holda simob to‘kilib va tarqalib ketishi va laboratoriyadagilarni zaharlashi mumkin.
  
• 
  Simobli asbob (termometr yoki monometr) sinsa, uni tezda maxsus usullar yordamida yig‘ib oling va simob to‘kilgan joyga oltingugurt kukuni sepib uni neytrallang (o‘ldiring).
  
• 
  Natriy metali bilan ishlashda u saqlanadigan erituvchi (kerosin) tubidan pinset yordamida olinib, filtr qog‘oz orasida erituvchidan tozalanadi, tezda o‘tkir skalpel bilan kerakli miqdorini kesib olib, ortiqchasini esa qaytadan erituvchiga qo‘shib qo‘yilishi zarur. Natriy metali qoldiqlari tashlab yuborilmaydi, pereparatorga topshiriladi.
  
• 
  Brom bilan bajariladigan tajribalar albatta mo‘rili shkafda o‘tkazilish kerak, chunki u zaharli va terini kuydiradi.
  
• 
  Ishqor, kislota va yonuvchan suyuqliklarni rakovinaga to‘kish yaramaydi. Bunday keraksiz suyuqliklarni maxsus idishlarga quyish kerak. Rakovinaga qum, qog‘oz va shunga o‘xshash narsalarni tashlamang.
  
• 
  Moddalarni qizdirishga probirka og‘zi o‘zingizdan va o‘rtoqlaringizdan boshqa tomonga qaratilgan bo‘lishi lozim.
  
• 
  Moddalarning ta'mini tatib ko‘rish qat'iyan man etiladi. Qizdirilayotgan moddalar yoki reaksiya o‘tkazilayotgan idishlarga engashib qaramang.
  
• 
  Talabalar shuni unutmasligi kerakki, tajribalar uchun foydalanilayotgan moddalar kuchli ta'sir etuvchi reagentlardan (konsentrlangan ishqor, kislota, aldegid, alkaloid va boshqalar) shuning uchun laboratoriyada nojo‘ya harakat qilmaslik, ish stolida faqat zarur narsalarni saqlash lozim. Ehtiyotsizlik va yuqorida aytilganlarga amal qilmaslik terini va ko‘zni jarohatlanishga, kiyim-kechakni zararlanishiga olib kelishi mumkin.
  
• 
  Mashg‘ulot tugagach, ishlatilgan moddalarni o‘z joyiga qo‘yish, asboblarni va shisha idishlarni tozalab yuvib, laborantga topshirish kerak.
  

• 
  Kislota ta'sirida kuygan joy avvalo uzoq muddat mo‘l suv bilan, so‘ngra suyultirilgan natriy bikarbonatning 3-% eritmasi bilan yuviladi.
  
• 
  Ishqordan kuygan joy ham avval uzoq muddat suv bilan va keyin sirka yoki limon kislotasining 3% li eritmasi bilan yuviladi.
  
• 
  Teri bromdan kuyganda, terining shu joyini ko‘p miqdordagi spirt bilan, yoki natriy tiosulfatning 15-20% li eritmasi bilan hamda mo‘l suv bilan yuvish lozim, so‘ngra dori surtish kerak.
  
• 
  Ko‘zga kislota va ishqor tomchisi sachrasa ko‘zni avvalo ko‘p suv bilan, keyin sodaning 3% li eritmasi bilan va oxirida bor kislotaning to‘yingan eritmasi bilan yuviladi.
  
• 
  Reaktivlar bilan kishi organizmi og‘iz orqali zaharlansa, ko‘p suv ichishi lozim. Metallarning tuzlari bilan zaharlanganda sutli mahsulotlar ichishi yoki tuxum yutishi kerak.
  
• 
  Kuyish, jaroxatlanish, zaharlanishning hamma xolatlariga birinchi tibbiy yordam berilgandan so‘ng tezda yaqin oradagi tez tibbiy muassasaga murojat qilish lozim.
  
• 
  Fenol bilan kuyganda kuygan joyni glitserin bilan avvalgi tabiiy rangiga kirguncha artish kerak
  
• 
  Gaz moddalar – xlor, fosgen, is gazi, sulfit angidrid va ammiaklar bilan zaharlanganda ko‘z va nafas olish yo‘li shilliq pardalari jarohatlanadi. Bu gazlar bilan zaharlanganda kishini ochiq havoga olib chiqib, sun'iy nafas oldiriladi.
  

Asosiy kimyoviy laboratoriya idishlariga kolbalar, stakanlar, probirkalar, kosachalar, voronkalar, sovitqichlar, deflegmatorlar va boshqa turli xil idishlar kiradi. Kimyoviy idishlar har xil markadagi shishadan tayyorlanadi. Кimyoviy laboratoriyalarida odatda shisha idishlar ko‘p ishlatiladi: Probirkalar, stakanlar, yumaloq va yassi tubli kolbalar, sovutgichlar, aralashtirgichlar va h.k. Shishadan yasalgan idishlar kimyoviy reagentlar va issiqlik ta'siriga chidamli bo‘lib, tiniq, oson yuviladi va ularni termik qayta ishlash mumkin.