O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

Operatsiyalar jarayoni: 
1. Biznes-jarayonlar operatsiyalari. 
2. Moliyaviy hisobot va axborotlarni ochish. 
3. Moliyaviy hisobotni baholash. 
4. Yozuvlarni tartibga solish, yozuvlarni yopish. 
Shubhali qarzlar, pensiya majburiyatlari, ekologik majburiyatlar, shuningdek, kafolatli 
zaxiralar bo’yicha rezervlarni ishlab chiqishdagi buxgalteriyaning baholari rahbariyat tomonidan 
sinchiklab ko’rib chiqilishi shart. Bu baholar avval aniq baholashda muvaffaqiyatli bo’lgan asosiy 
jarayonlar va ma’lumotlarga asoslangan bo’lishi lozim. Boshqaruv organlari ma’lumotlar 
aniqligiga, baholar ishonchliligini va baholashning asosiy modeli joriy iqtisodiy sharoitni aks 
ettirishi hamda avval ham oqilona baholar bilan ta’minlanganligiga etarlicha ishonchni ta’minlash 
uchun jarayon atrofida bo’lmog’i (uni yaxshi bilmog’i) zarur. 

---

 
To’g’rilash, yopish va boshqa tipik bo’lmagan yozuvlarni nazorat qilish quyidagilarni o’z 
ichiga oladi: 
-
Hamma yozuvlarni hujjatlashtirilgan holda saqlash; 
-
Foydalanuvchi (yoki auditor)ga operatsiyalarning yuz berishidan tugagunga qadar yoki 
aksinchasiga kuzatib borish imkonini beruvchi hujjatlar va yozuvlarni o’z ichiga oluvchi yaxshi 
ishlab chiqilgan operatsiyalar izidan asosiy illyustratsiyalangan materiallarga tayanish. 
-
Moliyaviy direktor yoki nazoratchining sharhi. 
Operatsiyalarni boshqarishning avtomatlashtirilgan va qo’l bilan ishlatiladigan vositalari. 
Operatsiyalarni boshqarish vositalari nazoratning qo’l bilan bajariladigan operatsiyalari, 
avtomatlashtirilgan va ularning birikmalaridan iborat nazorat operatsiyalarini o’z ichiga oladi. 
Takliflarni boshqarishning avtomatlashtirilgan faoliyatiga misol tarzida Internetga kiritilganlarni 
o’rganish uchun avtomatlashtirilgan kelishuvni va tekshiruvlar tahririni keltirish mumkin. Agar 
ma’lumotlar mos kelmasa yoki noto’g’ri formatda kiritilgan bo’lsa, qarama-qarshi aloqa, zarur 
tuzatishlar bajariladigan tarzda ko’rsatiladi. Ayrim holatlarda qarama-qarshi aloqa va tuzatishlar 
avtomatik tarzda ro’y beradi. Boshqa holatlarda esa qo’lda va avtomatik tarzda tuzatish quyidagi 
tarzda ishtirok etadi: tizim avtomatik tarzda ma’lumotlar berishdagi xatoni topadi, lekin 
ma’lumotni qo’lda berish kerak bo’ladi. Operatsiyalar nazorati avtomatik yoki qo’lda boshqarish 
bo’lsa ham ma’lumotlarni kiritish, ishlov berish va chiqarish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi. 
Kiritishni boshqarish vositasi mualliflik operatsiyalari to’g’riligi va to’liqligiga, faqat 
mualliflik operatsiyalarigina kiritilishi mumkinligiga ishonch hosil qilish uchun ishlab chiqilgan. 
Kirishni boshqarish vositasining ikkita umumiy turi kiritishni tekshirishga testlar va o’zini-o’zi 
tekshirish raqamlari hisoblanadi. Tekshirishga kirish testlari ko’proq tahrir qiluvchi testlar sifatida 
eslanadi, chunki ular kiritilayotgan ma’lumotlarni ehtimoliy xatolar uchun tadqiq etadigan va tahrir 
qiladigan nazorat testlaridir. Ma’lumotlarni tekshirish testlari bitimlarni tajribali xodim qo’lda 
ishlab, ishni o’tgan haftada hech kim 70 soatdan ortiq ishlamaganini bilgani kabi ko’rib chiqishga 
mo’ljallangan. Agar Internetga kiritilgan element talab qilinadigan mezonlarga javob bermasa 
foydalanuvchi bu haqda xabardor qilinadi (oladi) va tuzatish amalga oshiriladi yoki bitimni ishlov 
berilgunga qadar ko’rib chiqish lozimligi yoki yo’qligi haqida qaror qabul qilinadi. Tekshiriluvchi 
raqamlarning o’zi identifikatsiya raqami bilan bogliq almashib (chalkashib) ketish xatoligiga 
tekshirish uchun ishlab chiqilgan tekshiruvga kirish testi hisoblanadi. Raqamlarning o’zini o’zi 
nazorat qilishi qo’shimcha raqamlarni yoki sonli identifikator qo’shiladigan (yoki qo’yiladi) bir 
necha raqamni hisoblab chiqish yo’li bilan amal qiladi. Algoritmlar xatolarning tarqalgan turini 
aniqlash uchun mo’ljallangan. Har gal identifikator tizimga kiritilganda, o’zini-o’zi nazorat qilish 
tizimi identifikator to’g’rimi-yo’qmiligini aniqlash uchun raqamlarni qayta sanaydi.
Boshqaruvning ishlov beruvchi vositalari ishlov berish uchun to’g’ri dasturdan 
foydalanilayotgani, hamma operatsiyalarga ishlov berilgani va operatsiyalar tegishli fayllarni 
yangilashi haqida ishonchli kafolat berishi uchun ishlab chiqilgan. Masalan, maoshlar hisob-
kitobining ishlov berilgan operatsiyalari maoshlarni hisob-kitob qilish kitobi ostida (bo’yicha) 
yangilanishi kerak.
Chiqish signalini tartibga solish (boshqarish) hamma ma’lumotlarga to’liq ishlov berilgani 
va ularning chiqarilishi faqat mualliflik – oluvchilarga tarqatilishiga etarlicha ishonch hosil qilishni 
ta’minlash uchun mo’ljallangan. Boshqaruvning tipik vositasi nazorat summalarini kelishish, 
chiqish va protseduralarni taqsimlash jadvali (grafigi) hamda chiquvchi sharhlarni o’z ichiga oladi. 
Kritik jihatdan muhim ma’lumotlar uchun foydalanuvchi batafsil tahlilni bajarishi va chiqariladigan 
ma’lumotlarni eng muhim jarayonlar to’liqligini aniqlash uchun kiritish bilan kelishishi mumkin. 
Tashkilot, shuningdek, xususiy hayot daxlsizligini va yozuvlar saqlanishini himoya qilish uchun 
siyosat ishlab chiqishi zarur. 
Boshqaruvning boshqa muhim operatsiyalari. Boshqaruvning boshqa muhim operatsiyalari 
majburiyatlarni bo’laklash (ajratish) va aktivlar ustidan jismoniy nazoratni o’z ichiga oladi. 
Majburiyatlarni bo’laklash (ajratish) boshqaruv faoliyatidagi muhim yo’nalish bo’lib, inson yolg’on 
ishlatishi va uni yashirishi mumkin bo’lgani kabi riskilardan himoyalanishga mo’ljallangan.
Majburiyatlarning to’g’ri ajratilishi xech bo’lmaganda ikki xodim shunday ishtirok etishi 

---

kerakki, ularda operatsiyalarga ishlov berish va majburiyatlardan mahrum bo’lish imkoni 
bo’lmsligini talab qiladi. Bu funktsiyalarning bo’linishi kimdir soxta yoki noqonuniy 
operatsiyalarni xal qilib, keyin ularni buxgalteriya hisob vositasida yashirishiga to’sqinlik qiladi. 
Bo’laklarga ajratiladigan hisob va aktivlarni jismoniy saqlash kimingdir majburiyatidan mahrum 
etilgan holda aktivlarni qabul qilish va ularni hisob yozuvlarida soxta yozuvlar yo’li bilan 
qoplashining oldini olishga mo’ljallangan. Shu tarzda xususiy shaxslarning noqonuniy ravishda 
aktivlarni o’zlashtirishning oldi olinadi. 
Bobning boshlanishidagi konteksida kasbiy mulohazalarida etibor bering “Chesapeak 
Petroleum Va Supply, 1nc” da aktivlvrning butligini (saqlanishini ) taminlash uchun ichki 
nazoratning muhimligi, misol uchun majburiyatlarning bo’lib berilishi bo’lmagan joyda insonga 
aktivlarni o’zlashtirish imkoni tug’iladi. 
Jismoniy nazorat aktivlarining tasodifiy yoki oldindan ko’zlab, yo’q qilinishi va 
o’g’irlanishidan himoyalash uchun zarur. Boshqaruvning jismoniy elementlariga misollar xavfsizlik 
qulflarini o’z ichiga oladi, bunda pul mablag’lari va boshqa likvidli aktivlarga kirishi cheklash 
uchun omborxona inventarlari va saqlash joylari seyflar va boshqa shunga o’xshashlarga kirish 
chegaralanadi. Qo’shimcha nazorat zaxiralari kabi jismoniy aktivlarni davriy sanoqdan o’tkazish 
hamda ularning hisoblab chiqilgan summalarga mos kelishini aks ettiradi. 
Boshqaruvning profilaktik va detektiv vositalari nazorat bo’yicha mos keluvchi tadbirlarning 
qo’shiluvchi ham profilaktik, ham detektiv nazoratni o’z ichiga oladi. Boshqaruvning profilaktik 
vositalari noto’g’ri arznomalarni kelishining oldini olish uchun ishlab chiqilganyu. Maslan tahrir 
qilingan testlar ayrim mos kelmaydigan operatsiyalar o’tkazilishiga to’sqinlik qilishi mumkin. 
Boshqaruvning profilaktik vositalari eng iqtisodiy samarador hisoblanadi. Boshqaruvning detektiv 
vositasi ishlov berish chog’ida yuz bergan xatolarni aniqlash uchun ishlab chiqilgan. Masalan, 
uzluksiz nazorat metodlari ishlov berish kerak bo’lmagan operatsiyalarni aniqlaydi. 
Texnologiya asosida boshqaruvning umumiy vositalarini tanlash va ishlov berish (COSO 
11-printsip). Deyarli hamma tashkilotlar ishonchli moliyaviy hisobotlarga yordam berish uchun 
axborot texnologiyalarga bog’liq bo’ladi. Nazorat bo’yicha tanlash doirasida rahbariyat 
avtomatlashtirilgan nazorat harakatlari va boshqaruvnig umumiy kompyuter vositalari qay darajada 
nazorat bo’yicha tadbirlar qo’shilmasining qismi hisoblanishini aniqlashi zarur. Avtomatlashtirilgan 
boshqaruv vositasini qo’llash uchun tashkilotda kompyuter bilan boshqarishning samarali umumiy 
vositasi bo’lishi lozim (bazan boshqaruvning umumiy vositasi axborot texnologiyasi deb ham 
ataladi). Boshqaruvning umumiy kompyuterli vositasi nazorat borasida keng tarqalgan bo’lib, 
axborot texnologiyalari tuzilishining tizimining foydalanadigan kompyuteriga mo’ljallangan katta 
EHM biz kundalik hayotimizda mobil qurilmalar uchun portativ kompyutergacha tasir qiladi.
Boshqaruvning umumiy kompyuter vositalari texnologik infratuzilma orqali nazorat faoliyatini 
(qo’lda yoki avtomatik) xavfsizlikni boshqarish va texnologiyalarni sotib olish, rivojlanish va 
texnik xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladi.
Texnologik infratuzilma. Texnologik infratuzilma axborot texnologiyalarini samarali 
faoliyat yuritishi uchun qo’llab-quvvatlaydi. U texnologiyalarni birgalikda yuog’lovchi aloqa 
tarmog’ini, hatto elektr quvvatlari ishlari, texnologiyaning oztqlanishi uchun zarur bo’lgan 
hisoblash resurslarini o’z ichiga oladi. Nazorat harakatlari (tasir etilishi) texnologiyani qandaydir 
muammolarda tekshirib ko’rish va zarurat tug’ilganda, holatini tuzatish bo’yicha choralar ko’rish 
uchun zaruryu Boshqaruvning infratuzilmasi bilan bog’liq boshqa yana ikkita tadbiri rezerv 
nusxalash protseduralarini va avriyalarni tiklash rejalarini o’z ichiga oladi.
Xavfsizlikni boshqarish. Xavfsizlikni boshqarish texnologiyalariga kirishni cheklovchi 
nazorat bo’yicha faoliyatni o’z ichiga oladi. Nazoratning ushbu tadbiri mualliflik 
foydalanuvchilarni ularning xizmat majbuiyatlari bilan bog’liq takliflardan cheklovchi siyosatni, 
xodimlar ishlarini o’zgartirsa yoki tashkilotni tark etsa, va doimiy ravishda kirish huquqini talab 
qilsa, ularning kirish imkoniyatlarini almashtirish kabilarini o’z ichiga oladi. Xavfsizlik 
texnologiyasi ustidan nazorat qilish va tashkilotni zarur bo’lmagan va ruxsatsiz kirishlardan 
himoyalash malumotlar va dasturlar yaxlitligini himoya qiladi. 
Xavfsilikni boshqarishda foydalanuvchilarning kirish imkoniyati bilan bog’liq muhim 

---

 
tasavvurlar quyidvgilarni o’z ichiga oladi: 
-
Malumotlarning har qanday elementiga kirish cheklanadi 
-
Malumotlar elementlarini o’zlashtirish yoki olib tashlash (o’chirish) bunin uchun ruxsati 
borlar tomondaina amalga oshiriladi.
-
Kirishning nazorat tizimi malumotlar elementlari uchun ruxsat berilgan yoki man qilingan 
sifatida potentsial foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va tekshirish imkoniga ega. 
-
Xavfsizlik bo’limi tizimni buzishga urinishlarni faol nazorat qilish va malumotlar 
butunligini va ularga kirishga javob beruvchilar haqida vaqti-vaqti bilan (davriy) malumotlar 
tayyorlanishi lozim. 
Foydalanuvchilarning kirishini nazorat qilish uchun metodlarga parollar jismoniy tavsiflar 
asosida identifikatsiya bo’lgan magnit tasma (chiziq)chani karta (ko’pincha parolni qo’shib, talab 
qilinadigan)ni o’z ichiga oladi. Masalan, barmoq izi, ko’z sho’r pardasi skanirlangan (nusxalangan) 
holda. 
Texnologik yutuqlar, rivojlanish va xizmat ko’rsatish. Tashkilot texnikalarni sotib olish, 
rivojlantirish ustidan nazorat bo’yicha faoliyatni tanlashi va rivojlantirishi zarur. Ayrim tashkilotlar, 
boshqa tashkilotlar texnologiyani dasturiy taminlash paketlari yoki autsorsing mexanizmi orqali 
olishi mumkin bo’lgan holda, o’zlarining ichki texnologiyalarini ishlab chiqishlari mumkin. Agar 
tashkilot paketli dasturiy taminlashdan foydalansa ushbu paketlarni tanlash va realizatsiya qilish 
borasida siyosatga ega bo’lmog’i kerak. Agar tashkilot o’z ichki texnoogiyasini ishlab chiqsa va 
saqlasa, u hujjatlarga talablarga nisbatan siyosatga, tasdiqlashlarga talablar, o’zgartirishga 
so’rovnoma, shuningdek, o’zartirish kerakli tarzda qilinganligi yo’qliligini aniqlovchi mos holdagi 
bayonnomalar va testlarga ega bzlishi zarur.
Siyosat va protseduralarda mufassal (COSO 12-printsip). Nazorat operatsiyalarining muhim 
printsipi tashkilotda siyosat bo’lishligi bo’lib, u umumiy chizgilarda nialar kutayotgani va siyosatni 
harakatga keltiruvchi protseduralarni tasvirlab beradi. Masalan, siyosat naqd pul olishi mumkin 
bo’lmagan tegishli xodimlarning bankdagi barcha schyotlarini har oyda tekshirib ko’rishni talab 
qilishi mumkin edi. Protsedura tekshirishning o’zi bo’lardi. Siyosatchilarga og’zaki yoki yozma 
ravishda xabar qilinishi mumkin, lekin har qanday holatda ham ular aniq javobgarlik va hisob 
o’rnatishlari lozim. Keyin, protseduralar jiddiylik bilan, izchil va tegishli hamda vakolatli xodim 
tomonidan o’z vaqtida bajarilishi kerak. 
Ichki 
nazoratchining axborot kommunikatsion komponentlarini tariflang, 
uning 
printsiplarini sanab bering va har bir printsipga misol keltiring. 
COSO komponenti : Axborot va kommunikatsiya. Tashkilot ichki nazoratidagi o’z 
majburiyatlarini bajarish uchun ichki va tashqi omillardan axborotlar olishga ehtiyojmand bo’ladi. 
Kommunikatsiya axborotlarni taminlash, ajratish va olish jarayoni hisoblanadi. Axborot 
tashkilotning ichida uzatiladi va tashkilotning mos keluvchi tashqi tomonlari bilan ikkiyoqlama 
aloqa bo’lishi lozim. Axborot va kommunikatsiyalar ichki nazoratning komponentlari tashkilot 
maqsadigiga erishishi uchun axborotlarni o’z vaqtida identifikatsiyalash, yig’ish va almashish 
jarayonida jarayonlariga taalluqli. U hisoblarni va hisob metodlarini hamda operatsiyalar bo’yicha 
hisobotlar tashkil etish tizimlarini, shuningdek, asosiy strategiyalar, muomala kodeksi va 
strategiyalariga o’xshash asosiy xabarlarni o’z ichiga oladi.
Mos keluvchi axborotlardan foydalanish (COSO 13-printsip). Tashkilot ichki nazoratni 
saqlash va ishonchli moliyaviy hisobdorlikda o’z maqsadlariga erishish uchunmos keluvchi ichki va 
tashqi axborotlarni aniqlashi va olishi kerak. Masalan, tashkilot o’z xodimlaridan o’zlarini 
tashkilotining muomala standartlariga mos kelmaydigan tarzda tuzatishlarini, masalan, jurnalga 
aynan bir xil yordamchi xujjatlarsiz yozuv kiritishini so’rashdimi kabi davriy so’rovnomalar 
o’tkazio’i mumkin.bu tadkikot nazorat muxitini funksiyalanishini xakida axborotlar beradi va 
Boshqaruv ning zarur elementlari tastiklashda foydalanishi mumkin.ichki axborotlarning boshqa 
manbalari xisob tuzishni ichki elektron xatlarni yigilishlar buyurtmalari va xisobdorlik tuzimi uz 
ichiga oladi.
Axborotlarning tashqi maqolalariga misollar sanoatning illmiy tadqiqotga oid xisobotlarini 
shoshilinch yunalishda xabar yuuboruvchilarni uz ichiga oladi. 

---

Ichki munosabatlar (SOSO 14-printsip)axborotlarni ichki uzatilishi butun tashkilot buyicha 
yuz beradi. Masalan, xamma xodimlar ichki nazoratning majburiyatlarini jiddiy qabul qilish 
zarurligi xaqida ochiq signal olishlari lozim. Bu aloqa yuuqori raxbariyat tomonidan davriy 
byulletenlar dam olish xonadonlariga plakatlar yoki yanada rasmiroq kammunikatsiyalar yordamida 
amalga oshirilishi mumkin ayrim xolatlarda aloqaning maxsus liniyasi xodim kanpaniya faoliyatida 
nimadir mos kelmaydiganligi haqida havotirda bulgan taqdirda, anonim yoki maxfiy xabarlar uchun 
zarur bo’ladi. Bu “xabar beruvchining funktsiyasi”deb atalib,anonim tarzda bulishi mumkin.bundan 
tashqari,ish beruvchi aybni fosh etuvchi xodimlarga qarshi noxush xatti xarakatlarda ishtirok 
etishiga yul quyilmasligi zarur.xabar qiluvchilarning dasturi audit buyicha qumitaga muxim etika va 
moliyavi masalalarni keltirishni o’z ichiga olishi kerak.Amalyotdagi ao’dit “Uilyam va Flora 
Xyuletlarning manaviy buzulishlari haqida hisobot: siyosatining o’z xabarchilaridan parcha “ o’zida 
xabar beruvchilar siyosatiga misol bulib,xizmatchilarning ishtiroki muxumligini taqiqlab xodim 
xabarchi rolida chikishidan qandaydir o’ch olishidan ko’rqish yo’k.
Tashqaridan murojat qilinadi (SOSO 15-printsip). Tashkilotlar tashkilotning tashqi tomoni 
shchu jumladan,aktsinonerlar,ishdagi sheriklar,mijozlar va tartibga soluvchi o’rtoqlar bilan ikki 
yoqlama aloqa qilish zaruriyatiga ega. 
Rahbariyatning tashqi aloqasi ichki nazoratining muhimligi va tashkilotning qimmatliklari 
xaqida xabarlar jo’natishi lozim.