Foydali bosim.
Nasos ish g`ildiragidan amalda olinadigan bosim amaliy deyiladi va H
a
bilan
belgilanadi.
Amaliy bosimning nazariy bosimga nisbati foydali ish koeffisientini beradi.
H
a
r
H
H
Gidravlik FIK 0,8 bilan 0,95 o`rtasida o`zgaradi.
g
c
u
H
H
r
H
r
a
2
2
2
cos
yoki
g
c
u
c
u
H
r
a
1
1
1
2
2
2
cos
cos
Eslatma. Bosim tenglamalariga ish g`ildirakdagi kuraklar soni kirmaydi.
Haqiqatda olganimizda kuraklar soniga qarab, ular orasidagi kanal turlicha
bo`ladi. Bu holda esa bosimga taqsir qilmay qolmaydi. Yuqoridagi tenglamamiz ku-
raklar ko`p holati uchun olingan, chunki u kanallarda oqaetgan suyuqlikning barcha
zarralari bir xil troektoriya bo`yicha harakat qilgan holi uchun o`rinlidir.
Kuraklar soni, odatda, 6 tadan 12 gacha bo`ladi. Yo`naltiruvchi apparat ku-
raklarning soni ish g`ildiragi kuraklarning soniga teng bo`lmaydi.
Nasosda energiyaning yo`qotilishi.
Nasosning foydali ish koeffisienti.
Nasosga berilgan energiya nasosdan olingan energiyaga nisbatan ko`p bo`lib,
ularning farqi energiyaning yo`qotilishini ko`rsatadi.
Nasosda energiya yo`qotish uch xil yo`qotishdan tarkib topadi:
Mexanik yo`qotish; 2) Hajmiy yo`qotish ; 3) Gidravlik yo`qotish ;
Mexanik yo`qotish valga berilgan energiya bilan ish g`ildiragi kuraklarining
suyuqlikga bergan energiyasining farqini bildiradi.
Mexanik yo`qotishning asosiy turlari podshipnik va salnikda ishqalanish kuchini
yengish uchun sarf bo`lgan yo`qotishdan iborat.
Hajmiy yo`qotish nasos so`raetgan suyuqlikka sarflangan energiya bilan na-
sosdan chiqaetgan suyuqlik energiyasining farqini bildiradi.
Nasosning hajmiy yo`qotishi chiqarilaetgan suyuqlik miqdorining so`rilaetgan
suyuqlik miqdoriga nisbatini ko`rsatuvchi hajmiy FIK bilan baholanadi.
Ya'ni .
сур
чик
A
Q
Q
Gidravlik yo`qotish bu so`rish va haydash trubalarida barcha qarshiliklarni
yengishga, nasos kuraklarining chekligi g`ildirak va kanallarda va boshqalarda sarf
bo`lgan energiyani bildiradi.
U quydagicha aniqlanadi, nasosga kirish oldidan o`rnatilgan vakuummetr ko`rsatgan
bosim R
vak
va chiqishda o`rnatilgan manometr ko`rsatgan bosim R
manom
orqali
uyidagicha aniqlanadi.
Z
Рманом
Pвак
H
1
Bosimlar farqi
1
2
2
2
)
(
)
cos
(
H
H
Z
P
P
g
c
u
H
маном
вак
Gidravlik yo`qotish gidravlik FIK yordamida baholanadi.
H
H
H
H
H
H
H
H
Nasoslarda energiyaning umumiy yo`qotilishi foydali ish koeffisienti yerdamida
hisoblanishi mumkin. Umumiy
Г
Х
М
Markazdan qochma nasoslarning xarakteristikalari .
Nasos ish ko`rsatgichlarining qiymatlari o`rtasidagi o`zaro bog`liklik, odatda
grafiklar bilan ifodalanadi. Bu grafiklar nasoslarning xarakteristikalari deb yuritiladi.
Ya'ni
)
(
);
(
);
(
3
2
1
Q
f
Q
f
N
Q
f
H
Amaliyotda seriyalab chiqariladigan gorizantal markazdan qochirma va ba'zan
kichik o`qiy nasoslar uchun to`rt xil ish xarakteristikalaridan foydalaniladi. Bu xarak-
teristikalar ish g`ildiraklarining diametri o`zgarmagan holda o`zgarmas aylanishlar so-
niga nisbatan qurilgan bo`ladi;
1. Bosim xarakteristikasi ўzgarmas n va D
2
da bosimning suyuqlik uzatilishiga
bog`liqligini ifodalaydi.
2. Quvvat egrichizig`i - nasos valida sarflangan quvvatning suyuqlik uzatilishiga
bog`liqligi.
3. FIK egri chizig`i -FIK ning suyuqlik uzatilishiga bog`liqligi.
N - const
H
N
O
H,
м
N, квт
Q, м
3
/с
0
4. Suyuqlikning yo`l qo`yiladigan so`rib olish balandlaklari egri chizif`i.
Odatda, xarakteristika nasosni (tajribada) sinash yerdamida tuziladi. Buning
uchun nasosning aylanish sonini o`zgartirmasdan, haydash trubasiga (napor) o`rnatil-
gan berkitkichni (zadvijka) so`rish yo`li bilan bosimni o`zgartirsak, uning ishlash tarti-
bi ham o`zgaradi. Natijada N (quvvat) va
(FIK) ham o`zgaradi.
Xarakteristikani tuzish uchun sinashni berkitgich (zadvijka) to`liq yopilgan holatdan
boshlab, ochib boramiz va bosim, quvvat (N) va FIK (
) ning sarf (Q) bo`yicha
o`zgarishini rasmda ko`rsatilgan grafiklar tuzamiz.
кўрсатилган графиклар тузамиз.
Rasm. 5. Markazdan
qochma nasoslarning
tajribiy ish xarakteris-
tikasi.
Grafikdan ko`rinib turibdiki berkitgich yopiq xolatida (Q=0) nasos ma'lum bos-
im hosil qiladi va u berkitkichning ochilishi bilan kamayib boradi (boshlanishda bosim
biroz ortib borib, maksimumga etishi va so`ngra kamayib ketishi mumkin). Quvvat
(N) esa ortib boradi va chiziqli ortishga yaqin bo`ladi. Sarfning katta qiymatlarida bu
ortish biroz susayishi mumkin. FIK (
) grafigi noldan boshlanadi va sarfning ma'lum
bir midorida maksimumga ega bo`ladi.
Nasosning shu aylanish soniga eng yaxshi ishlashi FIK grafigining maksimum
miqdoriga to`g`ri keladi.
Markazdan qochirma nasosda berkitgich (zadvijka) berk turganda ya'ni suyuqlik
uzilishi to`xtatilganda quvvat chizig`i minumum bo`ladi. Suyuqlik uzatilishi ko`payti-
rilgan sari quvvat (N) ham asta - sekin orta boradi.
Nasoslarning ishini rostlash suyuqlik uzatilishini drossellab o`zgartirish yuli bi-
lan, ya'ni bosim truboprovodiga o`rnatiladigan berkitkichning (zadvijka) ochilishini
o`zgartirib rostlash mumkin; berkitkich (zadvijka), odatdi, nasosning suv bosimi
patrubkasining orkasida o`rnatilgan bo`ladi. Zadvijka berkitilishi bilan suv uzatilishi
kamaygan xolda bosim xam isrof bo`ladi va bunda nasosning to`la bosimi kamayadi,
bu esa mutlaqo tejamsizllika keladi. Lyokin nasoslar ishini rostlashning bu usuli amal-
da kichik va o`rta markazdan qochma nasoslarni rostlashda oson bo`lgandligi tufayli ,
keng ko`laniladi.
Nasosning ishini uning aylanishlari sonini (aylanish chastotasini) o`zgartirish
yo`li bilan rostlash ko`prok foydali bo`ladi .Nasosning ishini yangi aylanish soniga
aylantirib, qayta hisoblashga quydagi formulalardan foydalaniladi.
2
1
3
2
1
2
2
1
2
2
1
2
1
2
1
)
(
;
;
)
(
;
N
N
n
n
H
H
n
n
Q
Q
n
n
Masalan nasosning quyidagi parametrlari berilgan bo`lsin.
кВТ
N
M
H
мин
айл
n
Q
26
;
20
/
1500
;
8
.
0
;
10
1
1
1
1
1
, l/s
Bu nasosni minutiga (1000) marta aylanadigan elektrodvigateliga bevosita
ulab, uyidagi yangi parametrlari hosil kilamiz: suyoqlik uzatish
7
.
66
1500
1000
100
1
2
1
2
n
n
Q
Q
Nasosning bosimi
89
.
8
)
1500
1000
(
20
)
(
2
2
1
2
1
2
n
n
H
H
FIK -
8
.
0
2
1
Nasos validagi quvvat
kBT
n
n
N
N
5
.
7
)
1500
1000
(
26
)
(
2
3
1
2
1
2
Markazdan qochirma nasosni uch fazali o`zgaruvchan tokda ishlay-
digan elektrdvigateli bilan harakatga keltirishda va nasos ishining rejimini
o`zgartirish zarur bo`lgan hollarda ish g`ildiragini kesib (yo`nib)-uning di-
ametri kichraytiriladi. Bunda elektrdvigatelining nasosga bevosita ulannish
salangan bo`lishi kerak.
Nasos ishining ko`rsatgichlari ish g`ildiragining yangi (yo`nalgandan
keyingi) diametri uchun quyidagi formulalar yordamida kayta hisoblab
chiqiladi:
2
1
2
1
2
2
1
1
2
)
(
;
H
H
D
D
Q
Q
D
D
Bu yerda Q
1
va H
1
-tashqi diametri D
2
ga teng bo`lgan ish g`ildiragi yunalganga
qadar nasosning suyuqlik uzatishi va bosimi.
Shuni hisobga olish kerakki, ish g`ildiragi diametrini nominal diametriga nis-
batan 15 foizgacha kichraytirish mumkin. Bunda ko`pincha g`ildirakning kurakchalari
va kamdan kam kurakchalar va disklar kesiladi (yo`niladi). Nasos validagi quvvatni
kamaytirish yoki nasosni ish rejimini uzoq muddatga o`zgartirish zarur bo`lgan hol-
larda asosan shu usulini qo`llash maqsadga muvofiq bo`ladi.
Amaliyotda ko`pincha nasos stansiyasi (ustanovkasi) ning suyuqlik uzatishini
kupaytirish zarur bo`ladi. Shu maqsadda ikkita va undan ortiq nasos o`rnatilib ular bit-
ta umumiy bosim truboprovodiga tutashtiriladi. Bunday tutashtirilish paralel
tutashtirish deyiladi. Bunda o`zgarmas bosimda nasoslar uzatayotgan suyuqlik bir
biriga qo`shilib ketadi.
Suyuqlikni mavjud bitta nasos ko`tarib beraoladigan hollarda odatda ikkita na-
sos ketma-ket tutashtiriladi. Bunda pastda o`rnatilgan nasos suyuqlikni suyuqlik
manbaidan olinib; ikkinchi nasosga o`rnatilgan nasosning so`rish imkoniyati yaxshi
bo`lgani ma'qul.
Odatda, parallel tutashtirish uchun xam, ketma-ket tutashtirish uchun ham bir
xil tipdagi nasoslar olinadi.
3-MA`RUZA.
MA`RUZAGA OID MAVZULAR
1. Nasos bilan ta'minlangan trubalarning hisobi.
2. Nasos ishchi nuqtasini aniqlash.
3. Nasos kurilmasi sxemasi asosida chegaraviy surish.
4. Nasoslarni parallel va ketma-ket ulash.
5. Nasos kavitasiyasi.
MA`RUZAGA OID TAYaNCh SO`ZLAR
Nasos ishchi nuqtasi, truba xarakteristikasi, optimal foydali ish koeffisienti,
manometr, vakkumetr.
MA`RUZAGA OID SAVOLLAR.
1. Gidravlik hisob nima?
2. Optimal foydali ish koeffisienti aysi nutada yotadi?
3. Manometr nima?
4. Vakkuumetr nima?
5. Ishchi nuqta qanday quriladi?
Ishlatilgan adabiyotlar.
1.
K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar". O`qituvchi
1996 y.
2.
T.M.Bashta. S.S.Rudnev. B.B.Nekrasov. "Gidravlika, gidromashini i gidro-
provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g.
3.
A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-
versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g.
4.
A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.
5.
Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y.
Nasos bilan ta'minlangan trubalarning hisobi.
Biz yuqorida trubalarni xisoblashda uning xarakteristikasini tuzish yoki qarshi-
likni yengish uchun sarf bo`ladigan energiyani hisoblash zarur bo`lishini ko`rgan edik
Sarflanadigan energiya trubaning uzunligi va diametri, qarshilik koeffisienti, mahalliy
qarshiliklar va boshqalarga bog`lik. Bu sarfni yengish uchun qancha bosim kerakligini
hisoblash yo`li bilan suv tuldirilgan idishni qancha balandlikka ko`tarish zarurligini
yoki berilgan bosim yordamida qancha sarf olish mumkinligini hisoblash yo`llari bi-
lan tanishdik. Trubalardagi energiya sarfini engish va tegishli sarf olish uchun nasos-
lardan iam foydalanish mumkin. Bunda albatta nasosning bosimi kerakli bosimdan
kichik bўlmasligi kerak. Shuning uchun trubopravodda tegishli sarfni olish uchun
yetarli bosimni hosil qilib bera oladigan nasosni tanlash nasosli trubalar hisobining
asosoni tashkil qiladi, buni amalga oshirish uchun bir grafikni o`ziga nasosning va tru-
baning bosim xarakteristikalarni bir xil masshtabda chizamiz.
Rasm 6 . Nasosning ishchi nuqtasini aniqlashga doir
Rasmda 1 chiziq nasos xarakteristikasi 2 chiziq esa truboprovod xarakteristika-
si va 3 chiziq nasos FIK grafigidir.
Nasos xarakteristikasi bilan truboprovod xarakteristikalarining kesishgan nuq-
tasi A nasosning ishchi xarakteristikasi deb yuritiladi. Berilgan trubada tegishli sarfni
olish uchun shunday nasos tanlab olish kerakki ularni xarakteristikalari shu sarf qiy-
mati atrofida kesishgan.
Kurakli nasoslarda kavitatsiya chegaraviy so`rilish balandligi.
Nasos kanalining botiq tomonida bosim ortib, qavariq tomonida kamayishi hi-
sobiga uyurmali harakat vujudga keladi. Ish g`ildiragining ba'zi qismlarida, asosan ki-
rish qismida, absolyut bosim - suyuqlikning tuyingan bug`lari bosimdan kamayib ke-
tishi mumkin, shu sababli kavitatsiya hosil bo`ladi Natijada suyuqlik oqimida pufak-
chalar hosil bo`ladi,ular ish g`ildiragidan chikishga yaqinlashgan sari, bosim ortgani
sababli, ya'ni erib ketadi. natijada pufakchalar egallagan bo`shliq birdan yopilishidan
kichik gidravlik zarba hosil bo`ladi. Pufakchalarning yopilishidan hosil bo`lgan zarba
nasosning ish g`ildiragi va nasos korpusiga katta zarar yetkazadi.
Yuqorida aytilganlarga, kavitasiya hodisasining paydo bo`lishiga nasosning ki-
rish qismida va ish - g`ildiragiga bosimning kamayib ketishiga sababdir. Nasosning
Н, М
Q, л/соат
А
I
II
III
H
T
Н
н
Н
1
2
3
kirish qismida bosimning kamayishi ikki sababga ko`ra sodir bo`lishi mumkin; ayla-
nish sonining ortishi, so`rilish balandligining ortishi.
`
Aylanish sonining ortishi markazdan qochma kuchning ortishiga sabab bulgani
uchun ish g`ildiragi o`ida (ish g`ildiragi kanaliga kirishda) bosimning kamayib ke-
tishiga olib keladi .
So`rilish balandligining ortishi nasosga kirishda bosimning kamayishi orqali
ta'sir qilib, so`rilish balandligi ma'lum chegaradan o`tganda so`rilishning to`xtashiga
olib keladi. Ana shu chegara qiymat chegaraviy so`rilish balandligi deb yuritiladi.
Nasos qurilmasi sxemasi asosida chegaraviy so`rish balandligini quyidagicha
tushuntirishga harakat qilamiz. Buning-uchun ta'minlovchi idishdagi sathini kesim,
nasosga kirishdagi bo`limni 2-2 deb, belgilab olingan kesimlar uchun Bernulli tengla-
masini tuzamiz. 1-1 kesimda bosim P, tezlik v
1
kesimda bosim P
2
(so`rilishi bosim,
tezlik v
2
(so`rilish tezligi kesimlar orasidagi balandlik h
c
(so`rilish balandligi) deb
quyidagi tenglamani xosil kilamiz,
2
1
2
2
1
1
2
2
h
h
g
v
P
g
v
P
c
c
c
Bundan so`rilish balandligi h
c
-ni topamiz
)
2
(
2
1
2
1
2
1
h
g
v
v
P
P
h
c
c
c
Bu yerda h
1-2
- gidravlik yo`qotishlar yig`indisi
g
v
g
v
d
l
h
c
c
c
2
2
2
2
2
1
Bu yerda l
c
– so`rish trubasining uzunlgi
d
c
– so`rish . trubasining diametri
g
v
c
2
2
-
mahalliy qarshiliklar yig`indisi
Yukoridagi tenglamadan h
c
– so`rilish balandligidan quyidagi xulosaga kela-
miz.
T'aminlovchi idishdagi kesim bosimning ortishi so`rilishi balandliligi (h
c
)
ortib so`rilish bosimi (P
c
) so`rilish tezligi (v
c
) va so`rish trubasidagi qarshilikning
ortishi bilan kamayadi. Agar ta'minlovchi idishdagi bosim P
1
=P
a
bo`lsa, V
1
=0
bo`lsa, (idish ochiq), so`rilish bosimi (P
c
) esa, suyuqlikning tuyingan bug` bosimi-
ga teng. Ya'ni P
c
=P
t
bo`lsa u holda tenglamamiz quyidagicha yoziladi.
)
2
(
2
1
2
h
g
v
P
P
h
c
t
a
c
balandligi 6
8m
Amaliy chegaraviy so`rilish
so`rilish tezligi esa v
c
=1-1.5
bo`ladi.
Rasm. 7
Kavitasiya xarakteristikasi
Q, H, N,
(sarf va bosim quvvat va FIK) koeffisientlarining h
c
so`rilish-ba-
landligiga bog`liqli grafigi nasosning kavitasiya xarakteristikalari deb ataladi.
)
(
);
(
);
(
);
(
4
3
2
1
c
c
c
c
h
f
h
f
N
h
f
H
h
f
Q
Kavitasiya xarakteristikasi maxsus kurilma yordamida tajriba yo`li bilan na-
sos sinaladi va tajribada olingan natijalarga asosan grafik tuziladi.
Tajribada asosan so`rilish bosimini kamaytirib borib yoki so`rilish balandli-
gini oshirib borib tegishli Q, H, N, va
lar o`lchanadi va shularga asosan grafik
tuziladi
Tajribadan maqsad kavitasiya xodisasi bo`lishini oldini olishdir. Kavitasiya
h
c
– so`rilish balandligini chegaralaydi. Kavitasiyadan xolis bo`lish uchun
suyuqlikning nasosga kirish bo`limida so`rish patrubogida naporimiz suyuqlikning
to`yigan bug`i bosimdan katta bo`lishi kerak.
Mana shu bosim farqi kavitasion zapas deyiladi va
кр
кав
h
П
Т
c
c
кав
P
v
P
h
.
2
)
(
Kavitasiya zapasi qaysi kim kavitasiya sodir bo`lishiga kiritik deyiladi.
кр
кав
h
.
Kiritik kavitasiya zapasini S.S. Rudnev formulasi yordamida topish mumkin.
3
4
)
(
10
c
Q
n
h
кр
кав
Bu yerda Q, m
3
/sek, n (ayl/min) C-ning qiymati ishchi g`ildiragi konstruksiyasiga
bog`liq?. Ko`pincha C=800
1000 nasosimiz kavitasiyasiz ishlash uchun ruxsat etilgan
kavitasiya zapasi
кр
кав
h
= (1,2-1,3) xisoblashda ishlatiladi.
Ruxsat etilgan kavitasiya zapasini bila turib ruxsat etilgan so`rish balandligini
рух
кав
h
aniqlashimiz mumkin.
рух
кав
c
T
a
рух
сўр
h
h
P
P
h
Bu yerda P
t
- suyuqlikning tўyingan bug` bosimi
c
h
- so`rish balandligidagi qarshiliklarga yo`qolgan napor.
Dostları ilə paylaş: |