O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi turon zarmed universiteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TURON ZARMED UNIVERSITETI

«ISH YURITISH VA XODIMLARNI BOSHQARISH»
FANIDAN
MUSTAQIL ISH


Mavzu: Hujjatlarni tayyorlashdagi asosiy talablar referat

Bajardi: 4-26 IQTS-22 guruh talabasi Abbosova Shaxnoza Tekshirdi: Ravshanova G.R.

Hujjatlarni tayyorlash va ularga qo’yiladigan talablar
Reja:
1.Korxona xodimlari uchun eng muhim hujjatlar tarkibi
2.Hujjatlarni tayyorlash va ularning bosqichlari.
3.Boshqarish faoliyatida qo’llaniladigan hujjatlarning asosiy turlari
4.Hujjatlar formulyarining tarkibi va zaruriy qism va (rekvizit) lari haqida tushuncha.
5. Hujjatlarga quyiladigan talablar

Tayanch iboralar: Hujjat matni, bosmadan chiqarish, hujjatni bezatish madaniyati, garant, konsultant plyus, me’yoriy hujjatlar, buxgalteriya hujjatlari, kartoteka, ekranga chiqarish, ma’lumot bazalari.
1. Korxonaga xodimlar uchun eng muhim hujjatlar tarkibi Mehnat munosabatlarini belgilovchi yoki ularg a ta’sir ko’rsatuvchi hujjatlarning qo’yidagi tarkibi mavjud Daraja Hujjat nomi Respublika O’zR Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, mehnat kodeksi, O’zR Prezidentining Farmonlari va Qarorlari, Xukumat Qarorlari, mehnat va ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini aks ettiruvchi boshqa hujjatlar, mehnatni muxofaza qilish to’g’risidagi qonun xujjdatlari, O’zR mehnat va aholini ijtimoiy muxofaza qilish vazirligining tavsiyalari, mehnat daftarchalarini yuritish tartibi to’g’risidagi yo’riqnoma, O’zR mehnat va aholini ijtimoiy muxofaza qilish vazirligining Davlat mehnat xuquqiy inspektsiyasi to’g’risidagi nizom. Tarmoq Vazirliklar va idoralarning ta’rif munosabatalari, tarmoq me’yorlari va qoidalari, tavsiyalari, metodik materiallari, farmoyish tusidagi hujjatlari. Korporativ Ustav, jamoa shartnomasi (keliShu vi) , Xodimlar to’g’risida nizom, Ichki mehnat tartibi qoidalari, shtat jadvali, tashkiliy tuzilish, mehnat jamoasi va mulkdorlarning qarorlari, tashkiliyfarmoyish tusidagi hujjatlar. Bo’linma Bo’linma to’g’risidagi nizom, shtatlar jadvali va bo’linma tuzilishi, me’yorlar, normativlar. Ish joyi Lavozim yo’riqnomasi, mehnat shartnomasi, mehnat mazmunining taxlil kartasi, ish joyini attestatsiyadan o’tkazish 10 kartasi Korxona xodimlari uchun eng muhim bo’lgan hujjatlar tarkibi qo’yidagilardan iborat: “Ichki tartib qoidalari”: umumiy qoidalar, xodimlarni ishga qabul qilish, boshqa ishga o’tkazish va mehnat shartnomasini tugatilishi, xodimlarning asosiy majburiyatlari, ish vaqti va undan foydalanish, ishdagi muvaffaqiyatlar uchun rag’batlantirish, mehnat intizomi bo’zilganligi uchun jazo choralari, ob’ekt ichki rejimi, ishni tashkil etish. “Xodimlar to’g’risida nizom”: umumiy qoidalar, ishga qabul qilish, xodimlarning hamda ish beruvchining huquqlari va majburiyatlari, ish vaqti va dam olish vaqti, ta’til vaqti, xizmat safariga yuborish, ish haqi, ijtimoiy sug’o’rta vaa kompensatsiyalar, rag’batlashtirish va intizomiy jazo choralari, mehnat nizolarini ko’rib chiqish. Bu hujjat jamoa shartnomasida tuzilmagan tashkilotlarda ayniqsa zarur. “Tarkibiy bo’linma to’g’risida nizom”: umumiy qoidalar, asosiy vazifalar, tuzilish, fnuktsiyalar, xuquqlar, javobgarlik, boshqa bo’linmalar bilan o’zaro munosabatlar, aloqalar, ishlarni tashkil etish. “Lavozim yo’riqnomasi”: umumiy qoidalar, majburiyatlar, xuquqlar, javobgarlik, lavozim bo’yicha aloqalar. Lavozim yo’riqnomasida bo’linma doirasidagi mehnat taksimoti va kooperatsiyasi mustahkamlab qo’yiladi hamda reglamentlanadi. Lavozim yo’riqnomasining vazifasi bo’linma zimmasiga yuklangan funktsiyalar bajarilishi uchun shaxsiy javobgarlikni ta’minlashdan, har bir ish joyi uchun huquqlar, majburiyatlar va javobgarlik muvozanatini o’rnatishdan iboratdir. Xodimlar bo’limida yuritiladigan xodimlarga oid hujjatlar qo’yidagilardan iborat:  Shaxsiy tarkib bo’yicha buyruqlar (ishga qabul qilish, boshqa lavozimga o’tkazish va mehnat shartnomasini tugatish, xizmat safariga yuborish, kadrlarni rag’batlantirish va intizomiy jazoga tortish, attestatsiyadan o’tkazish, tanlovlar natijalari, komissiyalarning tavsiyalarini, tavsifnomalari va shaxsiy tarkibini tasdiqlash, ustamalar belgilash, ta’tillar berish to’g’risidagi va boshqa buyruqlar);  Tashkilot, korxonaning shtatlar jadvali;  Mehnat daftarchalari; 11  Xodimlarning shaxsiy yig’ma jildlari;  Kadrlar bilan olib borilayotgan ishlarning ahvoli va bu ishlar tekshirilgani to’g’risidagi ma’ruzalar, ma’lumotlar, jamlama ma’lumotlar, ma’lumotnomalar;  Xodimlarga bo’lgan extiyoj to’g’risidagi, xodimlarni qisqartirish (bo’shatish) haqidagi buyurtmanomalar, ma’lumotlar, yozishmalar;  Shaxsiy tarkib bo’yicha buyruqlarga doir arizalar, tushuntirish xatlari va boshqalar;  Mehnat shartnomalari (kontraktlar);  Xodimlarning shaxsiy kartochkalari (T-2 shakl);  Mavjud bo’sh lavozimlar to’g’risidagi ma’lumotlar;  Bo’sh lavozimlarga qo’yish, lavozimga saylash bo’yicha tanlov komissiyalarning majlis bayonlari;  Chet elga xizmat safariga yuborilgan mutaxassislarning safar yig’ma jildlari (so’rovnomalar, tavsifnomalar, tarjimai hollar, xizmat safariga yuborish to’g’risidagi buyruqlarning nusxalari);  Shaxsiy stavkalar, maoshlar, ustamalar belgilash bo’yicha hujjatlar (taqdimnomalar, iltimosnomalar, so’rovnomalar, dalolatnomalar);  Ta’tillar berish jadvallari;  Attestatsiya va malaka komissiyalarining majlis bayonlari, qarorlari;  Attestatsiya va malaka komissiyalari a’zolarining ro’yxatlari;  Yangi kasb xodimlarini tayyorlash, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash to’g’risidagi ma’ruzalar, bildirgilar, ma’lumotnomalar, jadvallar, o’quv-metodik qo’llanmalar, jamlama ma’lumotlar;  Davlat va idora mukofotlari, unvonlar, mukofotlar berish uchun taqdim etish to’g’risidagi hujjatlar (taqdimnomalar, iltimosnomalar, tavsifnomalar, ob’ektiv ma’lumotnomalar, shrovnomalar, mukofotlash varaqalari, qarorlardan ko’chirmalar va boshqalar);  Quyidagilar hisobini yuritish daftarlar(jurnallari), kartochkalari; a) xodimlarni ishga qabul qilish, boshqa lavozimga o’tkazish, mehnat shartnomasini tugatish to’g’risidagi buyruqlar; 12 b) xizmat safariga yuborilgan xodimlar; v) harbiy xizmatga majbur shaxslar; g) shaxsiy yig’majildlar, shaxsiy kartochkalar, mehnat shartnomalari(kontraktlari) va keliShu vlari; d) mehnat daftarchalari; e) mehnat haqi, ish staji, ish joyi thg’risidama’lumotnomalar berish; j) xizmat safari guvohnomalari berish; z) ta’tillar. 2. Hujjatlarni tayyorlash va ularning bosqichlari Hujjatlarni tayyorlash odatda kompyuterda olib boriladi. Hozirgi kunda kompyuter har joydan yozuv mashinkasini siqib chiqarib hujjatlarni tizim va tahrirlashning asosiy vositasi bo’lib qoladi. shu ning natijasida hujjat matnini tayyorlashda ancha yirik hajmdagi ma’lumotlarni aniqlash va urganish; tuzish va kelishtirish jaryonida hujjatlarni ko’p marotaba qayta bosmadan chiqarishni bartaraf etish, hujjatning ust qismini bezatish madaniyatini yanada yaxshilash imkonini beradi. Har bir hujjatni tayyorlash 3 bosqichda olib boriladi: 1) hujjat ma.tnini tuzish; 2) hujjatni kelishtirish; 3) hujjatni rasmiylashtirish. Hujjat tayyorlashning 1 -bosqichi qonunga asoslangan bo’lib, shu ningdeq shu kabi savollarni yechish tartibini belgilovchi avvalgi me’yoriy-uslubiy hujjatlarni o’rganishdir. Hujjat tayyorlashning bu bosqichi murakabligi va qonunchilikka doir ma’lumotlarni izlash bo’yicha murakkab ishlar o’tkazish zarurligi tufayli ko’pincha qoldirilib kelingan. Hozirgi paytga kelib o’zida turli xil qonunchilik va me’yoriy-uslubiy hujjatlarni saqlovchi ko’p sonli yuridik va qonunchilik ma’lumot banklarning mavjudligi hujjatlar tayyorlash sifatini yanada oshirishga sharoit yaratdi. Arzon ma’lumot banklari kompakt diskdagi mavzuyi tanlangan hujjatlar ko’rinishiga ega bo’lishi mumkin. "Garant", "Konsultant plyus" kabi tizimlar yangi me’yoriy hujjatlar bilan davriy ravishda (har hafta, har kuni) to’ldirilishini yoki internet orqali eng yangi ma’lumotlarga ega bo’lishni nazarda tutadi. Bular ichida davlat qonunchiligi, viloyatlar qonunchiligi, mavzusi tanlangan ma’lumotlar - boj qonunchiligi, bank qonunchiligi, uy-joy qonunchiligi, soliq to’lash va buxgalteriya hisoboti va boshqalar bo’lishi mumkin. 13 Bunday tizimlar berilgan mavzuga doir hujjatlarni tez tanlab olish, o’zaro bog’lik me’yoriy hujjatlarni ko’rib chiqish, kerak bo’lsa - tanlangan materialni bosib chiqarish imkonini beradi. Hujjat tayyorlashning 2 - bosqichi aynan shu savol va shu nga o’xshash savollar bo’yicha avvalgi hujjatlarni va ularning yechimlarini o’rganadi. Hujjatlarni tanlash hajmi tayyorlanayotgan hujjatning to’g’riligi, o’ziga zid bo’lmasligi va hajmini belgilab beradi. YAqin-yaqingacha, korxona hujjatlarini qayd qilish. an’anaviy tizimlarda kerakli hujjatlarni topish ancha mushkul bo’lgan edi. Hujjatlarni mavzu bo’yicha tanlash predmet mavzusi kartoteka bilan chegaralanib, katta mehnat sarflash orqali xam yetarli va kerakli hujjatlar hajmi bo’lmagan. Hujjatlar va avtomatlashgan qidiruv o’rtasida o’rnatilgan kompyuterlashgan qayd qilish tizimigina berilgan savol bo’yicha deyarli barcha kerakli hujjatlarni topish, hujjatlarni to’la matni saqlangan tizimida esa - kerakli barcha ma’lumotlarni o’sha zahotiyoq ekranga chiqarish imkonini beradi. Hujjat tayyorlashning 3-bosqichi muayyan vaziyat bo’yicha ma’lumotlar yig’ishdan iborat bo’lib, bu bosqichda ham yig’ilgan ma’lumot bazalari ham korxona, firma va tashkilotda yaratilgan ma’lumot bazalarini ishlatish mumkin. Ma’lumot yigishning keng tarqalgan usullaridan biri- Internetdagi qidiruv jarayonidir.Masalan ishlab chiqaruvchining mahsulot texnik tavsifi haqligi ma’lumotni olishi, turli mol yetkazib beruvchilarning mahsulot va xizmatlarga qo’ygan narxlarini taqqoslash, manzillar. telefonlar va jalvallar to’g’risida xabardor bo’lish. Shu tartibdagi tayyorlov ishlari o’tkazilgandan keyingina shaxsiy hujjatni sifatli tayyorlash mumkin. Har qanday tashkilot o’z nizomida belgilangan vazifalarni doimiy va qayta bajarib kelganligi sababli hujjatlar tuzishni talab qiluvchi holatlar ham takrorlanadi, ya’ni bir turda bo’ladi. Bunday hujjatlarning shakli va matnini o ldindan sinchkovlik bilan ishlab chiqish. ularni kompyuter xotirasiga trafaret matnlar va shablonlar ko’rinishida kiritib, ma’lum bir vaziyatlarni hujjatlashtirishda qo’llash mumkin. Ba’zi hujjatlar barcha tashkilotlar uchun umumiy hisoblanadi. Ularning shakli tegishli idoralar tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Masalan, buxgalteriya hujjatlari unifikatsiyalashgan shakllar albomida Davlat statistika qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan va boshqalar. 3. Boshqarish faoliyatida qo’llaniladigan hujjatlarning asosiy turlari Ma’lumki, har qanday hujjat muayyan axborotni u yoki bu tarzda ifodalash uchun xizmat qiladi. HujjatShu noslikda ish yuritishdagi hujjatlar qo’yidagicha 14 tasniflanadi: 1. Boshqaruv axborotining sifatiga ko’ra • kirim; • chiqim. 2. Faoliyat turiga ko’ra • ma’muriy va umumiy savollar bo’yicha; • moliyaviy-hisob jarayonlari; • ta’minot va savdo bo’yicha; • personal xodimlar bo’yicha. 3. Mazmuniga ko’ra; • sodda hujjatlar; • murakkab hujjatlar. 4. Yaratilish davriga ko’ra • ichki hujjatlar; • tashqi hujjatlar. 5. Belgisiga ko’ra • qoralama; • asl nusxa; • nusxa; • erkin nusxa: • ko’chirma; ikkinchi nusxa. 6. Mazmun bayonining shakliga ko’ra • Shaxsiy hujjatlar; • qolipli hujjatlar; •namunalihujjatlar 7. Hujjatlar tegishlilik jihatiga ko’ra • xizmat yoki rasmiy hujjatlar; • xususiy hujjatlar. 8.Bajarilish muddatiga ko’ra • shoshilinch hujjatlar; • noshoshilinch hujjatlar. 9. Ma’muriy-boshqaruv faoliyatida xizmat mavqeiga ko’ra • tashkiliy hujjatlar; • farmoyish hujjatlari; • ma’lumotsimon axborot hujjatlari; • xizmat yozishmalari. 15 Ichki hujjatlar. Ayni muassasaning o’zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan hujjatlardir. Tashqi hujjatlar. Muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladigan hujjatlardir. Sodda hujjatlar - muayyan bir masalani o’z ichiga oladi. Murakkab hujjatlar - ikki yoki undan ortiq masalani o’z ichiga oladi. Matnning o’ziga xosligi, betakrorligi, hamisha ham bir andozada bo’lmasligi xususiy hujjatlarning asosiy belgilaridir. Bunday hujjatlarda ham muayyan doimiy tarkib mavjud bo’lsada, bevosita mazmun bayoni bir qadar erkin bo’ladi. Namunaviy hujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan bog’lik, bir-biriga o’xshash va ko’p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o’z ichiga oladi. Qolipli hujjatlar odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish qogozlariga yoziladi, bunday hujjatlarda ikki turli axborotlar aks etadi. yangi, o’zgarmas va o’zgaruvchi axborotlar. shu ning uchun bu turdagi hujjatlarga nisbatan ko’pincha "yozmoq" emas, balki "to’ldirmoq" so’zi ishlatiladi. shu o’rinda aytish kerakki, hujjatlarning qolipli turlarini kengaytirish ish yuritishni takomillashtirishdagi istiqbolli yo’llaridan biridir. Chunki bunday qilish hujjat matnlarini bir xillikka olib kelish va hujjat tayyorlash uchun ketadigan vaqt hamda mehnatni anchagina tejash imkoniyatini beradi. Qolipli hujjatlarga ish haqi yoki yashash joyi haqidagi ma’lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safarlari guvohnomalari va boshqa ko’plab hujjatlarni kiritish mumkin. Xizmat hujjatlari tayyorlanishiga ko’ra muassasa yoki mansabdor shaxslarga tegishli bo’lsa, shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yozilib ularning xizmat faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish bilan bog’lik masalalarga tegishli bo’ladi. Asl pusxa har qanday hujjatning asli, birinchi rasmiy nusxasidir. Asl nusxaning aynan qayta ko’chirilgan shakli nusxa deb yuritiladi, odatda nusxaning o’ng tomonidagi Yuqoridagi burchagiga “nusxa”- degan belgi qo’yiladi. Hujjatchilikda shu ningdek, aynan va erkin nusxalar ham farqlanadi. Aynan asl nusxaning barcha xususiyatlarini hujjat zaruriy qismlarining joylashishi mavjud shakliy belgilar matndagi bosma, yozma harf shakllari va shu kabilarni aniq va to’lik aks ettiradi. Erkin nusxada esa hujjatdagi axborot to’laligicha ifodalansada, bu nusxa tashqi xususiyatlari jihatidan bevosita muvofiq kelmaydi, ya’ni erkin nusxada asl nusxadagi muhr o’rniga "muhr" deb, imzo o’rniga "imzo" deb, gerb o’rniga "gerb" deb yozib quyiladi. Ba’zan muayyan hujjatga to’lasiga emas, balki uning bir qismiga extiyoj tugiladi. Bunday xollarda hujjatdan nusxa emas, balki 16 ko’chirma olinadi. Asl nusxa yo’qolgan xollarda hujjatning ikkinchi nusxasi beriladi, ikkinchi nusxa asl nusxa bilan bir xil xuquqiy kuchga egadir. Tashkiliy hujjatlar mazmunan tashkilot, muassasa va korxonalarning xuquqiy maqomi, tarkibiy tarmoqlari va xodimlari, boshqaruv jarayonining borishida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa tashkilotlar bilan aloqalarning xuquqiy tomonlari kabi masalalarini aks ettiradi. Nizomlar, yo’riqnomalar, majlis bayonlari, shartnomalar ana shu nday tashkiliy hujjatlar jumlasiga kiradi. Ma’lumotsimon axborot hujjatlari ancha katta guruxni tashkil qiladi, bunday hujjatlarning ish yuritish jarayonidagi ishtiroki xam juda faol. Bu gurux dalolatnoma, ma’lumotnoma, ariza, tushuntirish xati, hisobot. ishonchnoma, tavsifnoma kabi hujjatlarni o’z ichiga oladi. A R I Z A Ariza ijtimoiy xayotimizda eng ko’p qo’llanadigan rasmiy hujjatlardan biridir. Odatda ariza bir nusxada tuziladi va qulda yoziladi. shu ning uchun arizaning shakli va yozilish tartibiga rioya qilinishi kerak. Arizada quyidagilar qayd etiladi: Ariza taqdim etiladigan tashkilotning nomi va raxbarning ismi, familiyasi. Ariza beruvchining ismi, familiyasi, lavozimi va to’liq adresi. Hujjatning nomi. Asosiy maksadi: iltimos, taklif yoki shikoyat. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar nomi. Ariza yozilgan vaqt (sana, kun, oy, yil) qorozning chap tomonida yoziladi. Imzo esa o’ng tomonda - ismi, familiyasi oldidan quyiladi. Ariza yozish qogozning Yuqori qismidan, chap tomondan bir oz joy qoldirib boshlanadi. Keyin bir-ikki satr tashlanib, ariza yozuvchining ismi, familiyasi ko’rsatiladi. shu ndan keyin pastroqdan bir yo’l qoldirilib, o’rta joydan katta harf bilan ARIZA deb yoziladi va nuqta qo’yilmaydi. Farg’ona shahar Kirguli tumanidagi 67-bolalar bog’chasi mudirasi A. B. Qodirovaga Guli Ra’no quchasi, 17- uyda yashovchi B.Yusupov nomidan A R I Z A O’glim YUsupov Maxmudni shu bog’chaga qabul qilishingizni iltimos qilaman. Ilova: 1. Tuman xalq maorifi bo’limining 2017 yil 7-yo’llanmasi. 2. Maoshi haqidagi ma’lumotnoma. 17 3. Turar joyidan ma’lumotnoma. 4. Tug’ilganlik guvoxnomasidan ko’chirma. 5. Tibbiyot ma’lumotnomasi. 1.01. 2017 y. imzo (B. YUsupov) M A‘ L UM O T N O M A Ma’lumotnoma tashkilot, muassasa, maxalla kabilardagi javobgar shaxslar tomonidan biror kishiga uning turar joyi, oilaviy axvoli, ish joyi, vazifasi, lavozimi kabilarni tasdiqlovchi yozib berilgan rasmiy hujjat hisoblanadi. Ma’lumotnomada quyidagi dalillar qayd etiladi: 1.Hujjatning nomi. 2.Ma’lumotnoma kimga, nima maksadda va qaysi tashkilotga taqdim etish uchun berilgan. 3.Sana. 4.Ma’lumotnomani bergan tashkilot, muassasa, maxalla, o’nga javobgar shaxsning vazifasi. ismi, familiyasi, imzosi. 5.Muxr. M A ’ L U M O T N O M A Bu ma’lumotnoma Xamidov Dilmurod Ortiqovichga uning haqiqatan xam 2002 yilda tugilganligi, 2016 yilda Farg’ona shahar Kirguli tumanidagi Sadriddin Ayniy nomli 34-o’rta maktabning 11 -sinfida o’qiganligi, o’rta maktabdan Iqtisodiyot qasb-xunar kollejiga ketganligi va buni Kirguli tumani harbiy komissariatiga taqdim etish uchun tasdiqlanib berildi. Maktab direktori Imzo N.Usmonova Kotiba Imzo A.Qosimova Sana muxr ISHONCHNO M A Ba’zi vaqtlarda o’zingizga tegishli bo’lgan pul yoki asbob-uskuna, jixozlaringizni o’z vaqtida olish imkoniyatingiz bo’lmay qoladi. Bunday xollarda usha pul yoki kimmatbaxo narsalaringizni borib olish uchun o’zingizga yaqin bo’lgan qavm-qarindoshlaringizdan biriga yoki do’stingizga ishonch bildirib, o’nga 18 hujjat yozib berasiz. Bu hujjat - rasmiy ishonchnoma hisoblanadi: Ishonchnomani yozayotganingizda quyidagilar qayd etiladi: 1.Hujjatning nomi. 2.Ishonchnoma kimga beriladi: ismi, otasining ismi, familiyasi, vazifasi, unvoni, ishlayotgan tashkilotining nomi, adresi. 3.Ishonchnomaning muddati. 4.Pulning summasi (raqam va so’z bilan yoziladi), narsa, hujjatning aniq nomi, soni... 5.Ishonchnoma yozilgan vaqt (sana) va imzo. 6.Ishonchnomani yozib bergan shaxsning imzosi tashkilot tomonidan tasdiqlanadi. 7.Muxr. ISHONCHNOMA Men, Farg’ona Politexnika institutining “ Menejment” qafedrasi IV kurs talabasi Anvar Axmedov Oltiariq tumanida yashovchi akam Said Qosimxonov (pasporti seriyasi ... №) ga fevral oyi uchun Menga tegishli bo’lgan stipendiyamni olishi uchun ishonch bildiraman. 1.02.2018 y. Imzo (A.Axmsdov) A.Axmedovning imzosini tasdiqlayman. Xodimlar bo’limi boshligi: imzo (ismi, familiyasi) Muxr. Xizmat yozishmalari mazmunan xilma-xil bo’ladi. Ularda muassasa faoliyatining turli masalalari bilan bog’lik, talab, iltimos, taklif, kafolat kabilari aks ettiriladi. 4. Hujjatlar formulyarining tarkibi va zaruriy qism (rekvizit) lari haqida tushuncha Har bir hujjat aloxida unsurlardan iborat bo’lib, ular rekvizit deb yuritiladi. Masalan: hujjat avtori, adresi, imzo, sana va boshqalar. Hujjatda joylashgan rekvizitlar yig’indisi uning formulyarini tashkil etadi. Har qanday hujjatlar turli rekvizitlar yig’indisidan iborat bo’lib, uning qanday hujjat ekanligini aniqlaydi. 19 Masalan: majlis bayoni, dalolatnoma, buyruq bir qancha rekvizitlarga ega. Hujjat turini aniqlovchi formulyar namunali formulyar deyiladi. Hujjatning bir turga keltirish tizimini yaratishda namunali-formulyari hujjatlarni BTQ modeli ishlab chiqarildi. Namunali-formulyar yig’indisi asosiy hujjatlar tarkibiga kiruvchi xamma rekvizitlarni o’z ichiga olishi lozim. Rekvizitning doimiy axboroti uchun bir qancha belgilar yig’indisini hisobga olgan xolda va ularni yozishda qo’llash uchun kerakli maydon ajratiladi. Tashkiliy-farmoyish hujjatlari zaruriy qismlarining quyidagi to’liq ro’yxati belgilangan: 1.Respublika gerbi. 2.Tashkilot yoki korxonaning alomati. 3.Muqofot tasviri. 4.Korxona va tashkilotlarning xos raqami. 5. Vazirlik yoki idoraning nomi. 6.Tashkilot yoki firmaning nomi. 7.Tarkibiy tarmoqning nomi. 8. Aloqa muassasining shartli raami, pochta va telegraf adrssi, teletayp raqami, telefon raqami, banqdagi xi sob-kitob raqami. 9.Hujjat turining nomi. 10.Sana. I 1. SHartli raqam. 12.Kirim hujjatlarning sanasi va shartli raqami xavola. 13.Tuzilgan yoki nashr qilingan joyi. 14.Hujjatdan foydalanishni cheyuyuvchi bedgi. 15.Hujjatni oluvchi. 16.Tasdiqlash ustxati. 17.Munosabat belgisi. 18.Matn sarlavxasi. 19.Nazorat haqida qayd. 20.Matn. 21.Ilova. 22.Imzo. 23.KeliShu v ustxati. 24.Rorzilik belgisi. 25.Muxr. 26.Nusxaningtasdiqlanishi haqidagi qayd. 27.Ijrochining familiyasi vatelefon raqami. 20 28.Hujjatning bajarilganligi va hujjatlar yig’ma jildiga yo’naltirilganligi. 29.Hujjatlardagi ma’lumotlarni mashinkada ko’chirilganligi haqidagi qayd. 30.Hujjatni kelib tushganligi haqidagi qayd. Hujjatning har bir turi mazkur zaruriy qismlarining barchasini o’z ichiga olmaydi. Hujjatning muayyan turiga muvofiq ravishda bu zaruriy qismlarning ayrim bir turkumi xuquqiy talablarni ta’minlash darajasida qo’llanadi. Zaruriy qismlarning joylashishidagi qat’iy qetma-qetlik hujjatning xuquqiy kuchini ta’minlash, hujjatni zudlik bilan ishlash, bajarish, undan osonlik bilan foydalanish uchun muxim. Mazko’r 30 ta zaruriy qismning 10 tasi nisbatan ko’p qo’llanadi, shu ning uchun ularnigng zaruriy qismlar deb xam yuritiladi. Asosiy zaruriy qismlar: hujjatning muallifi, hujjat turining nomi, sarlavxa, hujjatni oluvchi, keliShu v va rozilik belgilari, matn tasdiqlash, imzo, muxr, ilova mavjudligi haqidagi qayd. Hujjatlarning xajmi (format) ni xoshiyaning katta-kichikligi (o’lchovi) ni bo’limlarining joylashishini va hujjat chegaralari (zona)ni namuna-formulyar belgilab beradi. Formulyar-namuna funqtsional vazifalar va foydalanish darajasi bilan birlashgan ko’pgina hujjatlar orqali tashkil topadi. Hujjatlarning funqtsional tizimidan eng ko’pi tashkiliy tuzilmaviy tizimlar hisoblanadi. Uning tuzilishi, rasmiylashtiridishi va qayta ishlashi bilan boshqaruv apparatidagi xizmatchilarning barchasi tuqnashadi. Hujjatlarni bir turga keltirishning tashkiliy tuzilmaviy hujjatlar tizimiga kiradigan formulyar-namunasi mavjud. Bundan hujjatlarga quyilgan talablar hujjatlarni va hujjatlar tizimlarini rasmiylashtirishda foydalaniladi. Shu nday qilib, xozirgi sharoitda hujjatlarni rasmiylashtirishga qo’yilgan asosiy talablar XBTKtizimlariga asoslangan. 6.Hujjatlarga quyiladigan talablar Hujjatlar matniga quyiladigan eng muhim talablardan biri xolislikdir. Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalovchi va qayd qiluvchi rasmiy yozma vositalar sifatida axborogni xolis aks ettirmog’i lozim. shu ning uchun hujjatlar tilida so’z va so’z shakllarini qo’llashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish uslubida kichraytirish va erkalash qushimchalarini olgan so’zlar, kutarinki-tantanavor yoki bachkana so’zlar, dag’al so’zlar, tor 21 doiradagi kishilargina tushunadigan so’zlar, o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a, istiola, tashxis kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi usullar ishlatilmaydi. Ularning ishlatilishi hujjatlar matnidagi ifodaning noxolisligiga olib keladi. Hujjat matni aniqlik, ixchamlik, lo’ndalik, mazmuniy to’liqlik kabi talablarga ham javob berishi kerak. Bu talablarga javob bermaydigan hujjat chinakkam hujjat bo’la olmaydi, bunday hujjat ish yuritish jarayoniga xalaqit beradi, uning samaradorligini keskin pasaytiradi. Hujjatlar matnining xolislik, aniqlik, ixchamlik, lundalik mazmuniy to’liqlikdan iborat zaruriy sifatlari hujjatchilik tilining o’ziga xos uslubi, undagi o’ziga xos so’z qo’llash, morfologiya va sintaksis orqali ta’min etiladi. Hujjatlar tilida ot turkumiga oid so’zlar ko’p qo’llaniladi. Hatto fe’l bilan ifodalanuvchi harakat va holatlar ifodasi uchun xam otga yaqin so’z shakllari tanlanadi, ya’ni "harakat nomi" deb ataluvchi so’z shakllari faol ishlatiladi: "...tayyorgarlikning borishi haqida", "...qarorning bajarilishi to’g’risida", "...yordam berish maksadida", "...qabul qilishingizni so’rayman" kabi. Fe’l shakllarining qo’llanilishida xam bir muncha o’ziga xosliklar mavjud. Xususan, majxul nisbatdagi 3-shaxs buyruq-istak maylidagi yoki utgan (yoki xozirgi-kelasi) zamondagi fe’l shakllarining." qo’llanish darajasi anchayin Yuqori: topshirilsin, tasdiqlansin, bajarilsin, bo’shatilsin, tayinlansin; eshitildi, qaror qilindi, ko’rib chiqildi, ko’rsatib o’tildi kabi. Hujjatlardagi gap tuzilishi, odatda, tasniflash, mayda qismlarga ajratishga, qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarining birligiga, umuman, sabab-oqibat va shart-oqibat munosabatlariga asoslanadi. shu ning uchun ham hujjatlarda nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyushiq bo’lakli gaplar ko’p qo’llaniladi. Lekin gap tarkibida odatdagi so’z tartibiga qat’iy rioya qilinadi, badiiy va boshqa asarlarda mumkin bo’lgan g’ayriodatiy so’z tartibi (inversiya) ga yo’l qo’yilmaydi. Hujjatlarning mohiyati va maqsadiga muvofiq ravishda ularda so’roq va undov gaplar deyarli qo’llanilmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Zero, hujjatlarda tilning ikki vazifasi xabar berish na buyurish vazifalari amalga oshadi. Masalan, ma’lumotnomada axborot ifodalanadi, buyruqda buyurish aks etadi, majlis bayonida esa ham axborot ("eshitildi..."), ham buyurish ("Qaror qilindi...") o’z ifodasini topadi. Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. YAkka rahbar nomidan yoziladigan farmoyish hujjatlari (buyruq, farmoyish, ko’rsatma kabilar) birinchi shaxs tilidan bo’ladi. shu ningdeq, ayrim shaxs tomonidan yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati kabi) xam birinchi shaxs, birlik sonda shakllantiriladi. Boshqa hujjatlar esa yo birinchi shaxs ko’plik sonda, yoki uchinchi shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi: "...ga ro’xsat berishingizni 22 so’raymiz", "...deb hisoblaymiz"; " ma’muriyat talab qiladi", " boshqarma so’raydi" kabi. Hujjatlar matnini tuzishda turg’unlashgan. qoliplashgan, yagona doimiy shaklga ega bo’lgan so’z tizimlari, iboralar, muxandislik psixilogiyasining ma’lumotlariga ko’ra, boshqa so’z birikmalariga qaraganda 8-10 marta tez idroq qilinar ekan. Buning ustiga qoliplashgan so’z biriqmalari hujjatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish jarayonlarini anchagina tezlashtirish imkonini beradi. Tabiiyri, har bir hujjat turining mohiyati va maksadi bilan bog’lik ravishda o’ziga xos qoliplashgan sintaktik tuzilmalar shakllana boradi. Masalan, buyruqda qo’yidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo’llanishi mumkin: 1) " so’m maosh bilan... lavozimiga tayinlansin"; 2)"... o’z xoxishiga ko’ra... lavozimidan bo’shatilsin"; 3)"... boshqa ishga o’tganligi munosabati bilan... lavozimidan bo’shatilsin"; 4) "...ga ...dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e’lon qilinsin"; 5) "...ga o’z bo’limida intizomni bo’shashtirib yuborganligi uchun xayfsan e’lon qilinsin" va x. q. Muassasa va korxonalarning hujjatlari ularning faoliyati bilan bog’lik bo’lib, nixoyatda xilma-xildir. Lekin bunday xilma-xillik hujjatni tuzish va rasmiylashtirishga noilmiy yondashish oqibatidir. Turli muassasalarda va hatto bir muassasaning o’zida ham ko’pincha bir xil masalalar yuzasidan turlicha hujjatlar ishlab chiqiladi. Shu ning uchun ham hujjatlarni unifikatsiyalash, ya’ni ularning shakllarini bir turga keltirish muhim axamiyat kasb etadi. Barcha korxonalar uchun hujjatlarning majburiy standart shakllarini joriy etish bilan bu sohani to’laroq unifikatsiyalash mumkin. Xulosa Har bir hujjat alohida unsurlardan iborat bo’lib, ular rekvizit deb yuritiladi. Masalan: hujjat avtori, manzili, imzo, sana va boshqalar. Hujjatda joylashgan rekvizitlar yig’indisi uning formulyarini tashkil etadi. Har qanday hujjatlar turli rekvizitlar yig’indisidan iborat bo’lib, uning qanday hujjat ekanligini aniqlaydi. Masalan: majlis bayoni, dalolatnoma, buyruq bir qancha rekvizitlarga ega. Hujjat turini aniqlovchi formulyar namunali formulyar deyiladi. Hujjatning bir turga keltirish tizimini yaratishda namunali-formulyar hujjatlarni BTK modeli ishlab chiqarildi. Namunali-formulyar yig’indisi asosiy hujjatlar tarkibiga kiruvchi xamma rekvizitlarni o’z ichiga olishi lozim. Rekvizitning doimiy axboroti uchun bir qancha belgilar yig’indisini hisobga olgan xolda va ularni yozishda 23 qo’llash uchun kerakli maydon ajratiladi. Hujjatlar matnining xolislik, aniqlik. ixchamlik, lo’ndalik mazmuniy to’liqlikdan iborat zaruriy sifatlari hujjatchilik tiliniig o’ziga xos uslubi, undagi o’ziga xos so’z qo’llash, morfologiya va sintaksis orqali ta’min etiladi. Savollar 1. Hujjatlarni tayyorlashda qanday axborot vositalaridan foydalaniladi? 2.Hujjatni tayyorlash necha bosqichdan iborat? 3.Hujjat tayyorlashning 2-chi bosqichi nimani o’rganadi? 4.Hujjatning qanday turlari mavjud? 5.Namunali hujjatlar o’z ichiga nimalarni oladi? 6.Tashkiliy hujjatlar qanday masalalarni o’zida aks ettiradi? 7.Hujjat formulyari nima? 8.Hujjatlarni tayyorlashda ularga qanday talablar qo’yiladi?