O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim Vazirligi Urganch Davlat Universiteti

Boshlang’ich sinflarda mehnat tahlimining mazmuni
Mehnat tahlimining mazmuni va uning tashkil etilishi. Mehnat tahlimi dasturida o’quvchilar mehnat darslarida egallashi lozim bo’lgan ilmiytexnik bilimlarining, mehnat ko’nkmalarini va malakalarini hajmi hamda mazmuni belgilab boriladi. Dasturda jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida yoshlarga mehnat tahlimi berish, ularni tarbiyalash sohasida qo’yilgan maqsad va vazifalar o’z ifodasini topadi. Mehnat tahlimi dasturi o’quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. Mehnat tahlimi o’qituvchisi o’zining kundalik faoliyatida bu dasturga amal qiladi va uning bajarilishi majburiy hisoblanadi. SHu bilan bir qatorda o’qituvchi o’quv dasturiga mahalliy sharoitni hisobga olib mahlum o’zgarishlar kiritishi mumkin. Bu boradi bir qancha talablar hisobga olinishi lozim. Dasturning mazmuni didaktik printsiplarga to’la – to’kis javob berishi, ilmiy va mafkuraviy jihatdan puxta bo’lishi, murakkabligi ortib borishi hisobga olingan holda va mehnat tahlimining tanlangan didaktik tizimiga muvofiq ravishda, muayyan izchillikda bayon qilinishi turmush tajribasi bilan bog’langan bo’lishi kerak. Unda mehnat o’rinlari politexnik xususiyatlariga ega bo’lishi, ularning tavsiya qilinadigan ro’yxatiesa ijtimoiy ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lishi lozim. Mehnat malaka va ko’nikmalari bilan qurollantirish. O’quvchilarni tarbiyalash va ularni bo’lajak amaliy faoliyatga tayyorlashda mehnat malakalari va ko’nikmalari katta rolg’ o’ynaydi. Qo’yi sinf o’quvchilariga mehnat tahlimini berish vazifalaridan biri ularda bir qator mehnat malakalari va ko’nikmalarini shakllantirishdir. Mehnat malakalari va ko’nikmalari natijasi bo’lib qolmay balki, o’quvchilarni mehnat faoliyatiga, ijtimoiy foydali ishlab chiqarish mehnatini bajarishga jalb qilish sharti hamdir. Ko’nikma – bu kishining bilim va tajriba asosida egallangan, mahlum harakatni ongli bajarishga bo’lgan qobiliyatdir. Masalan: kartonni kesa bilish ko’nikmasi, qaychini to’g’ri ushlay bilish, harakatni aniq muvofiqlashtirish, yo’nalish, kuch va bosimning tengligini saqlash, qomatni muvofiq keluvchi tarzda tutish degan mahnoni anglatadi. Bu o’rinda ustalik bilan harakat qilib, mahlum ishning suhrati va aniqligiga rioya qilish kerak. Aks holda ish qo’pol chiqishi mumkin. Berilayotganini o’zlashtirish – bu o’zgalar tajribasini natijalarini o’z tajribasini natijalari bilan qiyoslashdir. Mehnat harakatlarining mukammallashuvi sintetik bosqichda maxsus mashqlar tahsirida yuzaga keladi. O’rganuvchining ongli ayrim harakatga birlashtirish jarayoniga yo’llangan bo’ladi. Malaka - bu faoliyatning mashq qilishlar jarayonida yetilgan, mujassamlashgan tajribadir. Bu tez va aniq bajarish, mashq qilish tufayli tarkib topgan ko’nikma yoki bu mahlum miqdordagi mashq va usullar bajarilganda ko’nikmadan sakrab o’tish degan mahnoni anglatadi. SHunung uchun mazkur ko’nikma agarda malakani yuzaga keltirishni nazardatutgan mashq va usullar to’g’ri tuzilgan bo’lsa u to’g’ri malakaga aylanishi mumkin. Biroq malakaning takommillashuv darajasi o’qitishning turli bosqichlarida turlichadir. Uning strukturasi ham o’zgaruvchandir. Mashqlar jarayonida o’quvchilar bajarilayotgan harakatlar murakkablashib borgan sari, asta-sekin oddiy malakalarning murakkab malakalarga birlashuvi sodirbo’ladi. Mehnat malaka va ko’nikmalarini shakllantirish qo’ydagicha asosiy bosqichlardan tarkib topadi:
a) boshlang’ich tushuncha.
b) mehnat harakatlarini sinov uchun bajarish.
v) ish harakatlari.
g) yakun chiqarish.
1.Ko’rsatilayotgan harakat maqsadga muvofiq, barcha munosabatlarda ham namunali bo’lishi.
2.Ko’rsatish namunaning ongli idrok etilishiga yordam berish kerak. O’qituvchi o’quvchining ehtiborini harakatning eng asosiy ahamiyatli tomoniga yo’llashi, boshqa harakatni emas, aynan shu harakatning maqsadga muvofiqligini asoslash, ularning loyihalash ongli egallanishiga erishish lozim. SHunung uchun ko’rsatish doimo qisqa tushuntirish bilan birga boradi.
3.Ko’rsatish harakat namunasining o’quvchilar tomonidan faol idrok etilishini tahminlash kerak. Faollik tafakkur faoliyatida hamda ko’rsatilayotgan narsani idrok etishda ish hajmi miqdorining ko’payishida ifodalanadi.
4.Ko’rsatilayotgan harakat barcha detallari bilan har bir o’quvchiga yaxshi ko’rinishi kerak.
Mehnat malakalari va ko’nikmalarini shakllantirish jarayonidagi mashqlar. Mehnat malakalari va ko’nikmalarini shakllantirishga mo’ljallangan mashqlar faqat vaqtga ko’ra taqsimlanganda hamda mahlum tizim asosida o’tkazilgandagina ijobiy natija beradi.
Mashqlar tizimi qo’yidagi asosiy talablarni o’z ichiga oladi:
1.Mashqlarning materiali qiyinlikning oshib borishini nazarda tutgan holda joylashtirish lozim.
2.Keyingi materialning hammasi to’liq tarzda oldingi materialga asoslanishi lozim.
3.Mustaqillik darajasi ortib borilishi kerak.
Mehnat malakasining muvaffaqiyatli bo’lishi bir qator shartlarga bog’lik. O’quvchi o’z faoliyatini mustaqil rejalashtirmas ekan, uning malakasi hech qaon to’liq bo’lmaydi. Nazoratning yo’qligi ko’pincha xato va nuqsonlarning mashqlar jarayonida ortib yuorishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida yetilmagan harakat va usllarning shakllanishiga sabab bo’ladi. 1 – sinf dasturining mazmuni.Boshlang’ich sinf o’qituvchisi mehnat tahlimi buyicha ishlarni amalga oshirayotganda o’quvchilar u yoki bu ishni bajarish natijasida qanday ko’nikma, bilim va malakalarni egallashlarini aniq bilish kerak. Ana shunday holda o’qituvchi sinf uchun shu vaqtda zarur bo’lgan materiallarni tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu o’rinda muhimi o’quvchilar mazkur materiallarni tayyorlash jarayonida dastur nazarda tutgan bilim va malakalarni egallab olishlaridan iborat.
Birinchi sinfdagi ish turlari qo’yidagilardan iborat.
1. Qog’oz va karton bilan ishlash.
2. Gazlama bilan ishlash.
3. Turli materiallar bilan ishlash.
4. Texnik modellashtirish.
5. Qishloq ho’jaligi mehnati.
2 – sinf dasturining mazmuni. Boshlang’ich sinf mehnat tahlimi darslaridagi tahlim-tarbiyaviy vazifalar umumtahlim maktablaridagi mehnat tahlimining umumiy vazifalaridan kelib chiqib, quyidagi mashg’ulot turlari jarayonida amalga oshiriladi.
1. Qog’oz va karton bilan ishlash.
2. Gazlama bilan ishlash.
3. Turli materiallar bilan ishlash.
4. Texnik modellashtirish.
5. Qishloq ho’jaligi mehnati.
Har bir o’quv yilida va barcha sinflarda ish turlari shu tartibda olib boriladi. Birinchidan o’quvchilar mahlum nazariy bilimlarga ega bo’ladilar, ularning fanlararo texnologik xususiyatlarini, ularning hayotda qo’llanilishi bilan tanishadilar. Ikkinchidan materiallarga ishlov berishda eng oddiy usullardan boshlab murakkab usullargacha amaliy o’rganadilar.