O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

2-bob. DEMOGRAFIK JARAYONLARNI O'RGANISH
MANBAIARI
2.1. Aholi ro'yxatlari va uni o'tkazish tamoyillari
Demografik jarayonlarni o'rganishda aholiga doir nashr etilgan raqamli ma'lumotlar, ilmiy manbalar, maxsus tadqiqot natija-laridan, ya'ni demografik ma'lumotlardan foydalaniladi. Demo­grafik ma'lumotlar birlamchi va ikkilamchi tavsifga ega.
Birlamchi ma'lumotlar — demografik jarayonlar haqida to'p-langan dastlabki statistik ma'lumotlar, jadvallar va maxsus ko'rsat-kichlar. Ikkilamchi ma'lumotlar — bu birlamchi ma'lumotlar asosida olib borilgan ilmiy tahlil va hisob-kitoblardir'.
Aholi haqidagi axborot tizimi barcha aholini qamrab oluvchi ikkita asosiy manbadan iborat bo'lib, bular aholi ro'yxatlari va tabiiy harakatning joriy qayd etilishini, shuningdek tanlama tad­qiqot, aholi registrlari kabi qo'shimcha manbalami o'z ichiga oladi.
Aholi ro'yxatlari va aholini joriy qayd etishdan olinadigan ma'lumotlarsiz demografik koeffitsientlarni hisoblab boimaydi. Aytish joizki, bu koeffitsientning sur'ati joriy qayd etish bo'lsa, maxraji aholi ro'yxati yoki uning asosida olingan hisob-kitoblar bo'ladi.
Aholi ro'yxati — aholi haqidagi muhim axborot manbalaridan biri bo'lib, aholi soni va uning harakati haqidagi ma'lumotlarni yig'ish. qayta ishlash va tahlil qilish jarayonidir. BMT ta'rifiga ko'ra. aholi ro'yxati — bu ma'lum vaqtda mamlakatda yoki uning cheklangan bir qismida yashovchi jami aholi haqidagi demografik, iqtisodiy va ijtimoiy ma'lumotlarni yig'ish, umumlashtirish, tahlil qilish va nashr etish jarayonidir².
' EypiieBa MP. HeMorpacpua acocjiapH. - TouiKeHT, 2001. - 16 6. ² Ochobh /ieMorpatfmH: y'ie6Hoe noco6ne / 11 H Kocob, A.E.EepeHiieeBa. - 2-e H3R, non. h nepepa6. - M.: HHOPA-M, 2010. - C. 29.
Aholini dastlabki ro'yxatga olish qadimgi Gretsiya, Vavilon. Mesopotamiya, Rim, Xitoy, Yaponiya va Misrda o'tkazilgan. Lekin, bu aholi ro'yxatlarining maqsadi aholidan soliq yig'ish. ya'ni boj olish hamda harbiy maqsad uchun aholi sonini aniqlash bo'Igan. Shuning uchun ham bu aholi ro'yxatlarida faqat erkaklar ro'yxatga olingan. Chunki, u paytlarda erkaklarning iqtisodiy o'rni yuqori bo'Igan, soliq to'lashda faqat erkaklar, ya'ni oila boshliqlari ishtirok etgan.
Eng qadimgi aholi ro'yxati eramizdan oldingi VT asrda (510 yilda) Rimda imperator Servi Tull davrida o'tkazilgan. Mazkur aholi ro'yxatida oila boshliqlari o'zi, oila a'zolari va mol-mulklari haqida ma'lumot bergan.
Aholi ro'yxati nafaqat aholi soni va uning demografik jihatlari (aholining yosh-jinsiy tarkibi, oilalar tarkibi), balki uning ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlari, ya'ni aholining ma'lumotlilik darajasi, ish bilan bandligi, yashash uchun mablag' topish manbalariga doir ma'lumotlarni ham beradi. Aholi ro'yxati dasturiga hozirgi zamonda davlat boshqaruvi uchun muhim bo'Igan savollami ham kiritish mumkin. Masalan, ish bilan bandlik va ishsizlik, aholining turmush sharoitlari, nogironlik va boshqalar.
Aholini ro'yxatga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  ro'yxatga olish orasidagi davrda aholida yuz bergan o'zga-rishlar haqidagi axborotga ega bo'lish hamda shu asosda hududlar bo'yicha aholi soni va tarkibiga baho berish;
  
• 
  istiqboldagi hisob-kitoblar uchun zamin tayyorlash;
  
• 
  mamlakat aholisining lahzali holatiga ega bo'lish.
  

Aholi ro'yxati natijalaridan nafaqat aholi soni va tarkibining istiqboldagi baholari va prognozlarini tuzishda, balki ro'yxatga olish davrlari o'rtasidagi aholi soniga doirhisob-kitoblarni amalga oshirishda ham foydalaniladi.
Aholini ro'yxatga olish davrida barcha ma'Iumotlar ma'lum vaqt, ya'ni ro'yxatga olishning aniq vaqti uchun jamlanadi. Bu aniq bir kun, soat bo'lib, barcha jamlangan axborotni taqqoslash uchun shu vaqtga nisbatan olinadi. Shu vaqtga qadar o'lganlar va undan keyin tug'ilganlar ro'yxatda qayd etilmaydi, ro'yxat
varaqasiga kiritilmaydi hamda aholi ro'yxatiga qo'shilmaydi. Shu sababdan ko'pchilik hollarda aholi ro'yxatini bir zumda tayyor bo'ladigan fotosurat bilan taqqoslaydilar. Odatda, aholini ro'yxatdan o"tkazish uchun aholi nisbatan kam harakatlanadigan mavsum tanlanadi, ya'ni mehnat ta'tili, o'quvchilarning ta'tili, bayram kunlaridan tashqari vaqt olinadi.