­O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

Mavzuning maqsadi va vazifasi: Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiyotning real sektorini kreditlash tijorat banklarining muhim daromad manbaiga aylangan. Milliy iqtisodiyot taraqqiyotini ta`minlashga mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, ularga mikromoliyaviy xizmatlar ko`rsatish, xo`jalik yurituvchi subyektlarga bank kreditlari berish amaliyotini takomillashtirish orqali erishish mumkin.Tijorat banklari faoliyat natijalari va banklar tamonidan iqtisodiyotning real sektoriga yo`naltirilgan hajmi ularga belgilanadigan baho darajasiga bog`liq. Shu jihatdan, bugungi kunda bank amaliyotida muhim o`rin kasb etadigan kredit bahosi haqida mavzuni yoritishga harakat qilib ko`ramiz. Mavzu doirasida kredit bahosi, uning paydo bo`lishiga ta`sir etuvchi nazariy va ilmiy asoslar, iqtisodchilar tamonidan uni talqin etilishi, kredit bahosiga ta`sir etuvchi omillar klassifikatsiyasi, kredit bahosi mexanizmining tahlili va uni yanada rivojlantirish strategiyalarini ko`rib chiqamiz.
1.KREDITNING MOHIYATI, ZARURLIGI VA VAZIFALARI
Jamiyat faoliyatining o’ta muhim jihati – bu ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta’minlaydi. Ishlab chiqarishning bu omillar bilan bir tekisda ta’minlanishi muammodir.
Bu muammo o’z yechimini kredit orqali topadi. Kredit tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish jarayonining ajralmas bir qismi bo’lib, tovar ishlab chiqarish kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi.
Kreditning vujudga kelishining nafaqat ichki iste’mol uchun tovar ishlab chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik jihatdan mustaqil, bir-biriga mulkdor sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisodiy munosabatlarga kirishishga tayyor tovar egalari faoliyat ko’rsatayotgan muomala doirasidan qidirish kerak. Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli kredit munosabatlari paydo bo’lishining iqtisodiy asosidir. Kredit orqali jamiyatimi zda qo’yidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin:

• 
  birinchidan, fondlar aylanishi jarayonida chetga chiqib, bo’sh qolgan mablag’larning harakatsiz turib qolishining oldini olinadi.
  
• 
  ikkinchidan, takror ishlab chiqarishni keng doirada uzluksiz davom ettirishga imkoniyat yaratiladi.
  

Kredit – foizda qaytarish sharti bilan vaqtincha foydalanish uchun pul yoki material mablag’lari berish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimi.
Kreditlar O’zbekiston Respublikasi qonunlari va normativ aktlari bilan man etilmagan maqsadlar uchun barcha egalik va xo’jalik mulki shaklidagi jismoniy va yuridik shaxslarga belgilangan tamoyillar asosida qisqa va uzoq muddatga ajratiladi. Kredit munosabatlarining mazmun va mohiyatini tushunish uchun uning zaruriy elementlari – kreditning obyekti va subyektini tushunib olish zarur. (1- chizmaga qaralsin.)
1-chizma.
Kredit munosabatlarining zaruriy elementlari²

Respubltkamizning ko'zga ko'ringan olimlaridan biri Sh. Abdullayeva o'zining «Pul, kredit va banklar»³ nomli kitobidan kredit munosabatlarida subyektlari ikki xii bo'lishini ko'rsatib o'tadi:
Kredit munosabatlarida subyektlar ikki xil bo’ladi.
1. Qarz beruvchi.
2. Qarz oluvchi. Kredit subyektlari har xil.
Bular yuridik va jismoniy shaxslar, bank, korxona, firma, davlat, turli toifa aholi bo’lishi mumkin. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qator vazifalarni bajaradi:
Taqsimlash. Bo’sh pul mablag’larini qaytarish sharti bilan qarzga berish orqali kapitalni turli tarmoqlar, korxonalar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashni amalga oshiradi va ishlab chiqarish resurslarining ko’chib yurishini ta’minlaydi.

1. 
   Emissiya. Kredit asosida va unga bog’lik xolda pul belgilari, pulga tenglashtirilgan naqd pulsiz to’lov vositalari, turli qimmatbaho qog’ozlar emissiya qilinadi, xo’jalik oborotiga kiritiladi.
   
2. 
   Nazorat qilish. Kredit operasiyalarini bajarish jarayonida iqtisodiy faoliyat, moliyaviy ahvol nazorat qilinadi.
   
3. 
   Bo’sh pul mablag’larini harakatdagi, oborotdagi kapitalga aylantirish.
   
4. 
   Rag’batlantirish. U yoki bu maqsad uchun qarz berish, qarzni undirish orqali tejamkorlik, iqtisodiy o’sish rag’batlantiriladi.
   
5. 
   Kredit resurslaridan korxona qo’yidagi hollarda foydalanishi mumkin:
   

1) Korxona kreditni xarajatlarning biron turini amalga oshirish uchun, masalan, xom-ashyo, materiallar sotib olish, tugallanmagan ishlab chiqarish yoki jo’natilgan tovarlar uchun olishi mumkin.
2) Korxona aylanma fondlarning doiraviy aylanishining barcha bosqichlarida kreditni jalb qilishi mumkin.
3) Korxonani kompleks kreditlashtirish zarur bo’lganda amalga oshiriladi. Kreditning harakat bosqichlari
B_k - O_kz - I_k ….. V_r ….. Q_k - F_ks
B_k – Kreditning berilishi;
O_kz – Kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi;
I_k - Kreditning ishlatilishi;
V_r – Qarz oluvchi xo’jaligida olingan qiymatning aylanishi tugallanishini resurslarning aylanishidan chiqarilishi;
Q_k – Kreditni qaytarish;
F_ks- Kreditning qaytib kelishi, foiz bilan⁴.
Xulosa qilib aytganda, korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritishida ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash, korxonaning asosiy va aylanma fondlarining doiraviy aylanishining to’xtab qolishiga yo’l qo’ymaslik, korxonalarni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash, korxonalar tomonidan tovar mahsulotini sotganda sotilgan tovar uchun to’lov summasini olish obyektiv va subyektiv sabablar tufayli kechiktirilgan holda kreditning zarurligi kelib chiqadi.
Ammo, kredit berish uning zarurligi bilan kifoyalanib qolmasdan, uning maqsadli ishlatilishi shart-sharoitlari bilan ham belgilanadi. Shunday qilib, kredit munosabatlarini rivojlantirishda banklar kredit uchun xarakterli muhim shartlar va qonunlarga asoslangan holda kreditlash jarayonini amalga oshirishlari zarur.