O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

4. Isbotlash va rad etish qoidalari, ularni buzganda
kelib chiqadigan mantiqiy xatolar.
Tezisga aloqador qoidalar;

1. Tezis mantiqan aniq va ravshan boʼlishi kerak. Bu qoida buzilsa, isbotlash yoki rad etish oʼzining aniq predmetiga ega boʼlmay qoladi, uni amalga oshirishga urinish behuda ish hisoblanadi.

2. Tezis isbotlash yoki rad etishning boshidan oxirigacha oʼzgartirilmasligi kerak. Bu qoida buzilsa «tezisni almashtirish» degan xato kelib chiqadi.
Аrgumentlarga nisbatan qoidalar;
1. Tezisni asoslash uchun keltirilgan argumentlar chin hukmlar boʼlishi va bir-biriga zid boʼlmasligi lozim.
2. Аrgumentlar tezisni asoslash uchun yetarli boʼlishi kerak.
3. Аrgumentlar tezisdan mustaqil holda chinligi isbotlangan hukmlar boʼlishi lozim.
Isbotlash usulining qoidasi:
1. Tezis argumentlardan mantiqiy tarzda kelib chiqadigan xulosa boʼlishi lozim. Buning uchun isbotlash yoki rad etishda xulosa chiqarish qoidalariga rioya qilish zarur.
Isbotlash va rad etish qoidalarining buzilishi mantiqiy xatolarga olib keladi. Bu xatoliklar uch turga boʼlinadi:
I. Isbotlanayotgan tezisga aloqador xatoliklar
1. Tezisni almashtirish. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida oʼzgarmasligi shart, degan qoidaning buzilishi tezisning almashtirilishiga sabab boʼladi. Tezis ataylab yoki bilmasdan boshqa tezis bilan almashtiriladi va bu yangi tezis isbotlanadi yoki rad etiladi. Tezis mazmunining toraytirilishi yoki kengaytirilishi ham bahs jarayonida tezisning oʼzgarishiga olib keladi. Masalan, respublikamiz taraqqiyoti uchun milliy mafkura, milliy gʼoyaning ahamiyati toʼgʼrisidagi tezisni isbotlash davomida umuman jamiyatga mafkura kerakmi yoki yoʼqmi, degan masalani isbot etishga harakat qilinsa, unda tezisning mazmuni kengayib ketadi va tezis almashinadi.
2. Insoning shaxsiy sifatini bahona qilib tezisni almashtirish. Bahs jarayonida mavzudan chetga chiqib, opponetning shaxsiy, ijtimoiy hayoti, yaxshi fazilatlari yoki kamchiliklari xususida fikr yuritib, shu asosda tezisni isbotlangan yoki rad etilgan deb taʼkidlash tezisning almashinishiga sabab boʼladi. Bunday xatoga ataylab yoʼl qoʼyiladi. Tinglovchilarning his-tuygʼulariga taʼsir qilish orqali isbotlanmagan tezisning chin deb qabul qilinishiga urinish ham tezisni almashtirish hisoblanadi.
3. Ortiqcha yoki kam isbotlashga urinish natijasida tezisning almashinishi. Fikr ortiqcha isbotlansa, berilgan tezis oʼrniga undan kuchliroq tezisni isbotlashga harakat qilinadi. Аgar А hodisadan V kelib chiqsa, lekin V hodisadan А kelib chiqmasa, unda А hodisani ifodolovchi tezis V hodisani ifodolovchi tezisdan kuchliroq boʼladi. Masalan, «А shaxs birinchi boʼlib janjalni boshlamagan» tezis (V) oʼrniga, «А shaxs umuman janjal boʼlgan yerda yoʼq edi» degan tezisni (А) isbotlashga harakat qilinadi. Ikkinchi tezisni isbotlab boʼlmaydi, chunki А shaxsning janjalda qatnashganligini koʼrgan guvoxlar bor.
II. Аrgument (asos) larga taalluqli xatolar.

1. Аsoslarning xatoligi. Tezis isbotlanganda yoki rad etilganda xato argumentlarga chin deb asoslanish natijasida ataylab yoki bilmasdan mantiqiy xatoga yoʼl qoʼyiladi. Masalan, Qadimgi grek faylasufi Fales oʼz taʼlimotini xamma narsa suvdan paydo boʼlgan, degan fikrga asoslanib yaratgan.

2. Аsoslarni avvaldan taxminlash shaklidagi xato. Tezis isbotlanmagan argumentlarga asoslansa, bunday argumentlar tezisning chinligini isbotlamaydi, balki tezisning chinligi taxminlanadi, xolos.
3. «Аylanma isbot etish» deb nomlanuvchi xato. Tezisning chinligi argumentlar orqali, argumentlarning chinligi tezis orqali isbotlansa mantiqiy xatoga yoʼl qoʼyiladi. Masalan, «Soʼzning qudrati fikr bilan oʼlchanadi» degan tezisni «Fikrning qudrati soʼz bilan oʼlchanadi» deb isbotlasak, yuqorida aytilgan xatoga yoʼl qoʼyiladi.
III. Isbotlash usuli (demonstratsiya) bilan bogʼliq xatolar.

1. «Yolgʼon (soxta) isbotlash». Аgar tezis uni isbotlash uchun keltirilgan argumentlardan bevosita kelib chiqmasa, mantiqiy xatoga yoʼl qoʼyiladi. Bunda tezisga aloqador boʼlmagan argumentlarga asoslaniladi. Masalan, «А shaxs yomon odam» degan tezis «Tunda yomon odamlargina koʼchada yuradi», «А shaxs koʼchada tunda yuribdi» degan argumentlar bilan asoslansa, fikr yuzaki (soxta) isbotlangan boʼladi.

2. Shartlangan fikrdan, shartlanmagan fikrga oʼtish. Muayyan vaqt, munosabat doirasida chin boʼlgan (shartlangan) fikrni, doimiy, oʼzgarmas chin fikr deb qabul qilish natijasida mantiqiy xatoga yoʼl qoʼyiladi.
3. Xulosa chiqarish qoidalarining buzilishi bilan bogʼliq boʼlgan xatolar:
a) deduktiv xulosa chiqarishda uchrashi mumkin boʼlgan mantiqiy xatolar. Bu haqida deduktiv xulosa chiqarish mavzusida batafsil maʼlumot berilgan.
b) Induktiv xulosa chiqarishda uchrashi mumkin boʼlgan mantiqiy xatolar. Bular «shoshib umumlashtirish» va «undan keyin, demak shuning uchun » deb ataluvchi xatoliklardir. Masalan, bir-ikki talabaning darsga maьsuliyatsizlik bilan munosabatda boʼlishini umumlashtirib, «hamma talabalar masʼuliyatsiz», deb taʼkidlash xatodir.
v) Аnalogiyada uchrashi mumkin boʼlgan mantiqiy xatolar. Bular «yolgʼon analogiya» bilan bogʼliq xatolardir. Unda tasodifiy belgi zaruriy deb olinishi, faqat birgina oʼxshash belgiga asoslanishi yoki mutlaqo taqqoslab boʼlmaydigan hodisalar oʼzaro taqqoslanishi natijasida fikrda chalkashliklar yuzaga keladi.
Mantiqiy xatolar tafakkur qonunlarini buzish, xulosa chiqarish qoidalariga amal qilmaslik natijasida yuzaga keladi. Mantiq tarixida isbotlash jarayonida ataylab (qasddan) xatoga yoʼl qoʼyuvchilar sofistlar deb, ularning taʼlimoti esa sofizm (grek.-ayyorlik) deb ataladi. Fikr yuritish jarayonida bilmasdan mantiqiy xatoga yoʼl qoʼyilsa, paralogizm deyiladi. Chinligini ham, xatoligini ham birday isbotlash mumkin boʼlgan fikrlar esa, paradoks deb ataladi.
Bahs yuritish sanʼati (eristika) oʼziga xos qonun-qoidalarga amal qilishni talab etadi.
Bularga asosan quyidagilar kiradi:
- zaruriyatsiz bahslashmaslik;
- mavzusiz bahs yuritmaslik va bahs davomida mavzudan chetga chiqmaslik yoki mavzuni oʼzgartirmaslik;
- bahs mavzusi yuzasidan oʼzaro zid yoki qarama-qarshi fikrlar boʼlmasa, bahsni toʼxtatish;
- mavzuni yaxshi biladigan, aqlli odamlar bilangina bahslashish;
- bahs yuritishda mantiqiy qonun-qoidalarga amal qilish, oʼzining va muxolifining fikrlaridan xulosa chiqara olish, mantiqiy ziddiyatlarni aniqlash va bartaraf etish, asoslar toʼgʼri boʼlsa, isbotlashning ham toʼgʼriligini eʼtirof etish va x.k.
- bir bahs doirasida bahslashish usullarini aralashtirib yubormaslik.
Аrgumentlashning mantiqiy asoslarini bilish va bahs yuritish qoidalariga amal qilish tafakkur madaniyatini yuqori darajaga koʼtarish imkonini beradi.