O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

10.23 - rasm. Asinxron motor toklari va oqim ilashishlari vektor diagrammasi 

---

303 
10.8. Nazorat uchun savollar. 
1.
Elektr yuritma boshqaruvi va himoyasi tizimida qo‘llaniladigan kontaktli 
elektrik apparatlarning asosiy turlarini sanab bering. 
2.
Avtomatik o‘chirgichlar tarkibiga qanday uzgichlar kiradi? 
3.
Magnitli yurgizgichlar yordamida «nol» himoyasi qanday amalga oshiriladi? 
4.
Elektrmagnitli vaqt relesida vaqtning tutib turilishi qanday amalga 
oshiriladi? 
5.
Proporsional va proporsional – integral rostlagichlar qanday uzatish 
funksiyasiga ega? 
6.
Mikroprotsessor qanday vazifalarni bajaradi? 
7.
Mikroprotsesssorli qurilmalarni dasturlashning asosiy usullarini ayting. 
8.
Past kuchlanishli komplektli boshqaruv qurilmalarining asosiy turlarini 
sanab bering. 
9.
Komplektli boshqaruv qurilmalari himoya qobiqlari tasnifini keltiring. 
11. ELEKTR YURITMALARNING ENERGETIK TAVSIFLARI. 
11.1. Elektr yuritmaning energetik ko‘rsatkichlari. 
Elektr yuritma xissasiga barcha ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 2/3 
qismi to‘g‘ri keladi. Shuning uchun bu elektr energiyani qanday ishlatish katta 
texnik va iqtisodiy ahamiyatga ega. 
Barcha elektr yuritmalar (avtotransportlardan tashqari) sanoat tarmog‘idagi 
50Gs chastotaga ega bo‘lgan tok manbasida ta’minlanadi. Elektr yuritmalar 
tarmoqdan aktiv quvvatni oladilar. Bu aktiv quvvat ishchi mashinaning foydali 
ishni bajarish uchun hamda mashina elektrmexanik qismlaridagi barcha isroflarni 
qoplash uchun sarflanadi. 
Elektr energiyasidan foydalanishni taxlil qilar ekanmiz, texnologik jarayonning 
energetik samaradorligi va elektr yuritmaning samaradorligini farqlay bilishimiz 
kerak. Texnologik jarayonning energetik samaradorligi elektr yuritma va ishchi 
mashinaning birgalikda ishlashiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr yuritmaning 

---

304 
samaradorligi esa uning foydali ish koeffitsienti bilan aniqlanadi. Umumiy 
tuzilmaning foydali ish koeffitsienti tuzilma chiqish quvvatining kirish quvvatiga 
nisbati bilan aniqlanadi: 
, 
(11.1) 
Bu yerda 
= 
- berilgan qurilmadagi yo‘qotish. Elektr yuritmaning 
kuch qismi elektrmotorli, uzatuvchi va o‘zgartiruvchi qurilmalardan iborat. 
Shuning uchun elektr yuritmaning to‘liq foydali ish koeffitsienti bu qurilmalar 
foydali ish koeffitsientlari ko‘paytmasiga teng bo‘ladi: 
η = η
dv.
 ·η
red.
 ·η
o‘zg
 
Elektrmotorning foydali ish koeffitsienti motor validagi mexanik quvvatning 
stator chulg‘amlarida iste’mol qilinadigan quvvatga nisbati bilan aniqlanadi: 
η
dv.
 = 
. 
0,1 – 15,0 kWt quvvatga ega bo‘lgan asinxron motorning foydali ish koeffitsienti 
0,8 – 0,9 ni tashkil qiladi. 
Quvvat ortishi bilan foydali ish koeffitsienti ham oshib boradi. Yuqori 
tezlikli, katta, quvvati 1000 kWt dan oshiq bo‘lgan o‘zgaruvchan tok motorlarida 
foydali ish koeffitsienti 0,97 gacha bo‘lishi mumkin. 
Elektr motorlarning foydali ish koeffitsienti asosan motor validagi 
yuklamaga bog‘liq bo‘ladi. Bunday bog‘liqlikni taxlil qilish uchun isrof 
larni 
doimiy K va o‘zgaruvchan V turlarga ajiratish usulidan foydalaniladi. 
 = K+V 
(11.2) 
Tezlik bo‘yicha rostlanmaydigan motorlar uchun doimiy isroflar quyidagilardan 
iborat bo‘ladi: 
- po‘latdagi isroflar, 
- mexanik isroflar (o‘zini shamollatish), 
- qo‘shimcha isroflar. 

---

305 
O‘zgaruvchan isroflar mashina chulg‘amidagi tok kvadratiga bog‘liq bo‘lib, 
quyidagilarlardan tashkil topadi: 
- o‘zgarmas tok mashinalari uchun 
V = I
2
ya
R
ya
 
- asinxron motorlar uchun rotor va statordagi isroflar yig‘indisi 
V =3I
2
1
r
1
 + 3I
2
2
r
2
 
Rotor zanjiridagi isroflar (6.8) ga asosan motor validagi momentga va 
sirpanishga proporsional bo‘ladi 
3I
2
2
r
2
 = M·ω
0
s. 
Stator chulg‘amidagi yo‘qotishlarni rotordagi isroflarga nisbati taxminan 
r
1
/r
2
nisbatda bo‘ladi deb aytishimiz mumkin.
Unda asinxron motorlar uchun o‘zgaruvchan isroflar quyidagicha bo‘ladi: 
V = M·ω
0
s (1+ r
1
/ r
2
)
(11.3)