O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vazirligi
Yüklə 246,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
etilish chizmasi.
Har bir endokrinli funktsiya – dinamik, murakkab tashkil bo`lgan tizim hisoblanib, qator o`zaro uzviy va o`zaro nozik muvozanatlashgan komponentlardan tashkil topgan (tizimosti). Har bir endokrinli funktsiyaning fiziologik jihatdan strukturasi quyidagilarni o`ziga qamrab olgan: 1) bezda gormonlarning (yoki progormonlar) sintezi va sekretsiyasi; 2) bezlar funktsiyalarini maxsus va o`zini–o`zi boshqarish jarayonlari; 3) sekretsiya qilinayotgan gormonlarning qonga maxsus Spetsifik boshqarish tizimi va gormonlar mahsulotini o’z- o’zidan boshqarilishi. Gormonlar biosintezi (progormonlar) Endokrin tizim
S p et si fi k tr an sp o rt o q si ll i g ar m o n la r L im fa
Q on
Spetsifik gormonal retseptorlar va metabolizm fermentlari Gormonlar metabolizmining spetsifik fermentli tizimlari Jigar,buyraklar, ichaklar va boshq. Gormonal metabolitlar ekskritsiyasi
transport qilinishi; 4) gormonlar metabolizmining maxsus fermentlarini periferiyaga hamda ularning ekskretsiya qilinishi; 5) gormonlarning javob beruvchi (reaktsiya qiluvchi) to`qimalar bilan maxsus o`zaro ta`sir qilishi. Barcha, yuqoridagi komponentlarni birlashishi maxsus gormonalli signalni yuzaga kelish, uzatilish, qabul qilish, tezlashtirish, amalga oshirish va tamom bo`lish kabi cheklovlarni ta`minlovchi o`zaro mos holdagi endokrinli funktsiyalarni tashkil etadi. Ushbu funktsional tizimning har qanday bir zvenosida yuzaga keluvchi o`zgarish, tizimni yaxlitligicha ishini o`zgartiradi (V.V.Menshikov, 1970). Turli endokrinli funktsiyalar orasidagi o`zaro bog`liqlikni, har qanday zvenosi darajasida amalga oshirilishi mumkin. 1. Har bir endokrin funktsiyaning markaziy zvenosi bo`lib, gormonlar biosintezi (biogenezi) bajariladigan unga xos bo`lgan endokrin bez hisoblanadi. Gormonning spetsifik strukturasi shakllanadi va sintezlangan gormonni qonga sekretsiyasi amalga oshiriladi. 2. Har qanday boshqaruvchi apparat singari endokrinli bezlar organizmning ichki va tashqi muhit o`zgarishlariga o`zining funktsional o`zgartirishi bilan javob berish orqali, juda sezuvchanlik bilan reaktsiya qiladi. Spontan ravishda ayrim bazal miqdordagi gormonlarni qonga sintez va sekretsiya qilib, bezlar maxsus tashqi stimullarga javob tarzida o`z funktsiyasini tezlashtirib (giperfunktsiya, gormonlarni gipersekretsiyasi) yoki uni susaytirib (gipofunktsiya, gormonlarni giposekretsiyasi) reaktsiya qiladi. Bezlarning holatini o`zgarishi har bir bezga hos bo`lgan maxsus boshqarish va o`z-o`zini boshqarish mehanizmlari yordamida amalga oshiriladi. Ayrim hollarda bezlar funktsiyasini to`g`ridan-to`g`ri boshqarish gipotalamus-gipofiz tizimi bilan bajariladi. Holbuki, masalan, kortikosteroidlar biosintezi va ularning sekretsiyasi spetsifik ravishda gipofizning AKTG gormoni bilan nazorat qilinadi va uning sekretsiyasi gipotalamusning kortikoliberinlarining nazorati ostida bo`ladi. Boshqarishning huddi shunday tizimi gonadlar (lyuliberin va folliberin LG va FSG –jinsiy gormonlar) qalqonsimon (tiroliberin –TTG –tireoid gormonlar) kabi bezlarda ham mavjud. Boshqa hollarda bezlarning bevosita spetsifik stimullanilishi ham gormonlar
yordamida bajariladi, y`ani
buyrakusti bezidan
aldosteronning biosintezi va sekretsiya qilinishi, angiotenzin gormoni bilan me`daosti bezidan insulinni sekretsiyasi esa – glyukagon maxsus stimullanadi. Bu vaqtda bezlarning funktsiyalari albatta gormonlar yordamida maxsus boshqarilmasligi ham mumkin. Ko`pchilik holatlarda neyromediatorlar glyukoza, aminokislotalar, ionlar kabi turli gormonal bo`lmagan metabolitlarni endokrin funktsiyalari uchun boshqaruvchi stimullar bo`lishi mumkin. M.M.Zavadovskiyning (1941) aniqlashicha, ichki sekretsiya bezlarining bevosita boshqarilish omillari bilan birga, ularning o`z- o`zini boshqarish mehanizmlari muhim rol o`ynaydi. Boshqaruvchi stimul o`zaro mos holda bezlarning funktsiyalarini modullashtirib, ularning qonga sekretsiya qilinuvchi gormonlarni darajalarini nazorat qiladi, ya`ni ularning o`zgarishi o`z navbatida yuboriladigan stimullar tezligiga boshqaruvchanlik ta`sir ko`rsatadi. Shunday qilib, qayta bog`lanish mehanizmi amalga oshiriladi. Ayrim hollarda funktsional tizimni o`z-o`zidan faollashuvini ta`minlab-ijobiy bo`lsa, boshqa hollarda uning holatini mutadillashishini ta`min etib-salbiy bo`ladi. 3. Qonga tushgan gormonlar, u bilan to`qima va organlarga transport qilinadi. Bu paytda faqatgina gormonning uncha katta bo`lmagan qismi erkin holda suvning eritmasi shaklida aylanadi. Kattagina qismi esa qon tarkibida plazma oqsillari va shaklli elementlar bilan qayta tiklanish qobiliyatiga ega bo`lgan komplekslar shaklida bo`ladi. Bunday komplekslarni tashkil qiluvchi komponentlari bir-biri bilan nekovalentli bog`lar bilan bog`langan. U yoki bu gormonlarni maxsus biriktirib oluvchi plazmaning transport oqsillari muhim ahamiyatga ega. Maxsus biriktirib transport qiladigan oqsillarga- transkortin, tanlab biriktirib oluvchi-kortikosteroidlar va progestinlar, tireoid gormonlar bilan kompleks hosil qiluvchi-tiroksin biriktiruvchi globulin va hakoza. Ushbu oqsillar bilan komplekslar hosil qilgan gormonlar qon yo`llarida jamlanadi va shu bilan vaqtinchalik biologik ta`sir ko`rsatish va metabolik o`zgarishlar doirasidan chiqadi. Bizning nazarimizda, gormonlarning plazmaning maxsus oqsillari bilan komplekslar hosil qilishi–gormonlar konsentratsiyasida og`ishlarni buferlanish va qon oqishda ularning zahiralarini hosil bo`lish mehanizmidir. 4. Qonning transport oqsillari bilan birikmagan gormonlar hujayralar va to`qimalarga kirish imkoniga ega bo`ladi. To`qimalarda parallel ravishda ikki jarayon kechadi:gormonal samaralarning amalga oshishi va gormonlarning metabolik inaktivatsiyasi-katabolizmi. Metabolik inaktivatsiya jarayoni jigarda, ingichka ichaklarda va buyraklarda juda jadal kechadi va gormonal gomeostazni ta`min etishda muhim ahamiyatga ega. Agar gormonlarning sekretsiya tezligini jiddiy darajada to`qimalarga kelayotgan miqdori aniqlasa, katabolizm va ekskretsiya qilinish tezligini esa uni organizmdan chiqarilishi aniqlaydi. Shunday qilib, gormonal katabolizm periferik to`qimalardagi fermentlar tizimi har bir gormonlar guruhi uchun gormonal katabolizmni amalga oshirib, organizmdagi gormonlar faolligini boshqarishning muhim mehanizmi hisoblanadi, ikkinchi tomondan maxsus katabolik jarayonlar, qondagi faol gormonlar konsentratsiyasiga bevosita ta`sir ko`rsatib teskari bog`lanish mehanizmi orqali bezlardan uning ajralish tezligini nazorat qiladi. Periferiyada gormonlarni metabolik o`zgarishi ayrim hollarda ularni faqatgina inaktivatsiyaga uchratmasdan, balki uni faollashtiradi ham. Bunday
hollarda gormonlar
metabolizmini, gormonlar faollashuvini to`qimali o`z-o`zidan boshqarilish shakli deb baholash mumkin. Gormonlar katabolizmi organizmda ularning faol shakllarini saqlanishiga va qonda erkin hamda oqsillar bilan birikkan gormonlar nisbatini o`zgartirish yo`li bilan ta`sir qiladi. Katabolizmni tezlashishi qondagi erkin va birikkan gormonlar orasida o`rnatilgan dinamik muvozanatni avtomatik ravishda erkin shakldagi gormonlarni ortishiga olib keladi va natijada ularni to`qimalarga kiradigan miqdorini ko`paytiradi. Katabolizmni tezlashishini uzoq muddat davom etishi, maxsus transport oqsillarini biosintezini to`xtatishi mumkin va qondagi gormonlarni erkin holdagi biologik faol shakllari miqdorini ko`paytiradi. 5. Gormonlarning murakkab dinamikasining ohirgi biologik mohiyati maxsus boshqaruvchilik samarasini amalga oshishiga olib keluvchi reaktiv to`qimalar bilan uning o`zaro maxsus ta`sir ko`rsatishidir. Shu sababli ushbu jarayon endokrin funktsiyalarni, uning hujayrali taqdim qilinayotgan fiziologik tuzilishining muhim komponentidir. Holbuki, periferiyadagi gormonlar ta`siriga reaktsiya qiluvchi barcha organ va to`qimalarni to`lig`icha endokrinli tizimlar tarkibiga kiritish mumkin emas. Shu bilan birga gormonlarni sezuvchan va nishon to`qimalarning hujayralarida ma`lum organlarni taniy oladigan maxsus apparatlar bor. Muhim hujayra oqsillaridan tashkil topgan bu apparat gormonal tsitoreseptorlar deb nomlanadi. Nishon organlarda kortikosteroidlar, jinsiy, tireoid, insulinli, glyukagon, AKTG va boshqa gormonlarni alohida spetsifik sitoretseptorlari mavjud. Bu gormonlarning
retseptorlari har bir
endokrin funktsiyaning– kortikosteroidli, gonadli, tireoidli, insulinli, glyukagonli to`qima
komponentlari hisoblanadi. Retseptorlarning funktsional, strukturaviy tashkil etilganligi va kontsentrasiyasidan ushbu gormonga to`qimalar reaktsiyasining xususiyatlari va darajasi imkoniyatlari ma`lum darajada bog`liq bo`ladi. Shunday qilib, har bir endokrinli funktsiya, gormonalli signalni kuchi va spetsifikasining hamda hujayralar va to`qimalarning ushbu gormonga sezuvchanligini aniqlovchi turli darajadagi ko`p komponentli o`zaro uzviy bo`lgan jarayonlarning dinamik tizimi bilan taqdim etiladi. Funktsiyalarning har bir darajasida signallarning spetsifikligi mutloq emas, balki u yoki bu darajada nisbiydir. Shu bois, endokrinli tizim– faqatgina ichki sekretsiya bezlari emas, balki endokrinli funktsiyalar tizimidir. Turli endokrinli funktsiyalarning fiziologik tashkillanish mehanizmlarining komponentlarini tahlil qilish hozirgi zamon nazariy endokrinologiyasining bosh vazifalaridan birini tashkil etadi. Hozirgi zamon endokrinologiyasining boshqa muhim jihatlaridan bo`lib, organizmning hayotiy faoliyat jarayonlarini boshqarishdagi turli endokrinli funktsiyalarni o`zaro uzviyligini tadqiq qilish hisoblanadi. Bu muammoni hal etish juda murakkab masaladir, chunki, endokrin funktsiyalarning o`zaro ta`siri turli darajadagi ko`plab dinamik xarakterga ega bo`lgan tashqi va ichki shart-sharoitlarga bog`liqdir.
Yüklə 246,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|