O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi
Yüklə 36,63 Kb.
|
|
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TAEKVONDO VA SPORT FAOLIYATI FAKULTETI KURS ISHI Fan : “ Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” Mavzu: Egiluvchanlik qobiliyatini tarbiyalash Mutaxasislik: Taekvondo WTF Rahbar:
Bajardi: № Buxterov Ilhom
Toshkent -2022yil Mundarija: Kirish. I-bob. Jismoniy sifatlarning umumiy tasnifi 1.1. Jismoniy sifatlar tushunchasi 1.2 Jismoniy sifatlrni rivojlantirishning aahmiyati II-bob. Egiluvchanlik qobiliyati va uni rivojlantirish 2.1. Egiluvchanlik tushunchasi 2.2.Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi mashqlar Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. Kirish. Mamlakatimiz kelajagi uchun sog’lom avlodni tarbiyalash hamda voyaga etkazishda jismoniy tarbiya va sportni ahamiyati juda katta. Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda bolalar cporti bilan birga xotin –qizlar cportiga ham juda katta ahamiyat qaratilmoqda. Mamlakatimizda cog’lom farzatlarni voyaga keltirib, ularni cog’lom, barkamol tarbiyalashda ayollarni o’rni juda katta. Shu boisdan ham xotin – qizlar cportiga berilayotgan etibor va yaratilayotgan shart sharoitlarni barcha cheka-cheka qishloqlar miqyosida ko’rishimiz mumkin. Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab kelajagimiz egalari bo`lgan yosh avlodni tarbiyalashga aloxida ahamiyat qaratildi. Shu boisdan ham xukumatimiz raxbariyati tomonidan jismoniy tarbiya va sport soxasida e`tibor yanada kuchaytirildi. Mustaqil davlatlar ichida birinchi bo`lib, “Jismoniy tarbiya va sport to`g’risida”gi qonun, “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta`sis etilishi va “O`zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to`g’risida”gi Farmon bugungi kunda Respublikamiz raxbariyati tomonidan yosh avlodni jismonan etuk insonlar bo`lib o`sib-ulg’ayishlari uchun yaratilayotgan shart-sharoitlarini yorqin ifodasidir. So`ngi yillarda jismoniy tarbiya va sport yoshlar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to`g’risida”gi Farmonida “Bolalarni jismoniy va ma`naviy tarbiyalashni zamonaviy shakl va uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko`nikmalarini singdirishning sport soxasida iqtidorli bolalarni ixtisoslashtirilgan sport maktablari va markazlaridagi mashg’ulotlarga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ularni tadbiq qilishga ko`maklashish” lozimligi aloxida takidlanadi. O`tgan oxirgi 10 yil davomida Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan 1113 ta bolalar sporti ob`ekti, jumladan, 252 ta yangi sport kompleksi, 861 sport zali barpo etilgani, bularning 84 foizi qishloq joylarida qurilganini ta`kidlash lozim. Bundan tashqari, faoliyat ko`rsatayotgan 262 ta sport inshooti rekonstruktsiya qilindi va kapital ta`mirlandi. Bu maqsadlar uchun 570 milliard so`mdan ortiq mablag’ yo`naltirildi. Birgina o`tgan yilda 92 ta bolalar sporti ob`ekti va 16 ta suzish havzasi qurildi va rekonstruktsiya qilindi. Bugungi kunda umumta`lim maktablarining soni 9600 tani tashkil etadigan bo`lsa, ularning 81 foizi yangidan qurilgan va rekonstruktsiya qilingan sport zallariga ega. 1549 ta kollej va litseylar zamonaviy jihozlangan sport zallari bilan 100 foiz ta`minlangan. Ayni vaqtda sport ob`ektlaridan to`la va samarali foydalanish unib-o`sib kelayotgan farzandlarimiz, ayniqsa, qizlarimizning sportga bo`lgan qiziqish va intilishini orttirish yo`lida muhim o`rin tutadi. Hozirgi paytda yangidan bunyod etilgan bolalar sporti ob`ektlarida faoliyat ko`rsatayotgan 57,5 mingdan ortiq sport sektsiyalarida 1 million 800 ming nafardan ziyod bola sport bilan Shug’ullanayotgani va buning natijasida har qaysi sport inshootining kundalik o`rtacha bandlik darajasi 9,2 soatga etgani, hech Shubhasiz, faoliyatimizning eng muhim samarasi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo`lamiz. I-bob. Jismoniy sifatlarning umumiy tasnifi Jismoniy sifatlar tushunchasi Tarixan mavjud bo`lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo`g’inlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor va h.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o`lchovga ega, uning ko`rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko`rsatkichlari deb ataladi va ko`rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o`tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o`tirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o`rtoqning kuch sifati rivojlangan deb baholanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa a`zolarining to`qimalari, hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo`lmay, ma`naviy-ruhiy fazilatlariga ham bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini tarbiyalash ma`naviy-ruhiy fazilatlarni tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo`nalishiga vosita bo`lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo`lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masalasini ko`ndalang qo`yadi. Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e`tiqodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraflama ma`naviy etuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini tarbiyalash hozirgi kungaCha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o`zagini tashkil etadi. Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni mohiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko`zga yaqqol tashlanib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va hokazolarning) barchasini o`zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma`lum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo`ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko`makchi harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, sport o`yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi deb hisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham tarbiyalashda asosiy vositadir. Og’ir atletikaChilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazilat sanaladi. “Siltab ko`tarish (rivok)”ni ko`p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egilivchanlik ham ko`makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvohimiz. Umuman, chaqqonlikni rivojlantirish uchun ko`proq o`yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o`yinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o`zgaruvchan o`yin sharoitiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo`ljalga to`g’ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to`xtamga kelish, uni his qilish va o`z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy zaruriy Amaliy harakat malakalarni shakllantiradi. Velosiped, harakatli o`yinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb ataladigan vazifani hal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to`pni ilib olish, raqibni aldab o`tish, shtangani ko`tarish va hokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladigan harakatlarning uyg’unligiga bo`lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasini tarbiyalaydi. Xulosa qilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko`zga yakkol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va xokazolarning) barchasini o`zaro o`zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni takazo qiladi. Lekin sportning ma`lum bir turida muayyan fazilat kuchlirok shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo`ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish (rkvok)ni ko`p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlik ham kumakchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chaqqon lnkni rivojlantirish uchun ko`prok uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchn darajali emas. Chakkonlikni rivojlantirish esa tez o`zgaruvchan uyin sharoitiga moslasha bilishni, ko`zatuvchanlikni, muljalga to`g`ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to`g`ri tuxtamga kelish, uni xis qilish va o`z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy-zaruriy amaliy harakat malakalarni shakllantiradi. Velosiped, harakatli uyinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish uchun biz, odatda akrobatika, gimnastika, ogir atletika, ko`rash, eshkak zshish, o`rta masofaga yugurish, regbi, kulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga to`g`ri kelmoqda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan to`g`ri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir. Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun o`rta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta so`zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so`zish, velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish" mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi. Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish va xokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladngan harakatlarning uygunligiga bo`lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat vazifasiga mos bo`lsa, harakat yetarli darajada aniq bo`ladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir. Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bo`lgan barcha harakatlarni ikki guruxga ajratamiz. 1. Nisbatan stereotip harakatlar. 2. Nosteriotip harakatlar. Engil atletika yulkasida, tyokiz joyda yugurishlar, uloktirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga kiritiladi. Stereotip harakatlardagi aniqlik, kishi bu harakat larni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni tezxnikasini o`zlashtirganligiga bog`liq. Agar inson o`zi uchun yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o`zlashtirib olishiga ko`ra vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chaqqonlikka ham baxo beriladi. Bu ta`rifimizdan ko`rinib turibdiki, chaqqonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga (kriteriyga) ega bo`lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Har bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chakkonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chaqqon bo`lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko`rsata olmaslik mumkin. Chakkonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi gavdaning nisbatan kam harakatda bo`lgani xolda, qo`llar bilan moxirona harakat qilishda kul chaqqonligini namoyon bo`lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakorlik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va bosh kalarda) ko`zga tashlanadi. Har qanday harakat qanchalar yangi bo`lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi. Sxematik tarzida har qanday individ yangidan-yangi harakatlarning barchasini oldindan o`zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o`zlashti radi va mustaxkamlangan, goyat ko`p elementar koordinatsnyaviy bo`lakcha larning yiginini to`zadi. Kishida harakatlar koordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat kunikmalari zamini qanchalik ko`p bo`lsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o`zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo`ladi. Chakkonlikning namoyonlik darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog`liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo`lsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o`zlashtirish, yangilash imkoniyatlari shunchalik yuqori bo`ladi. Sport bilan endigina shug`ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (kinesteziya) ko`rsatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o`qitish) jarayoni yulga qo`yiladi. Bosh kacha qilib aytsak, shug`ullanayotganlarda o`z harakatlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik yaxshi bo`lsa, yangi harakatlarni ular shunchalik tez o`zlashtiradilar. 1.2 Jismoniy sifatlrni rivojlantirishning ahamiyati Jismoniy mashq bilan muntazam shug`ullanish natijasida muskulda ko`ndalang kesimni ortishi ishchi gifertrofiya deb Yuritiladi. Muskullari gipertrofiyalangan kishilarda muskul to`qimasining massasi ortib boradi. Bunday sportchilarda gavda muskullari gavda vaznining 50 foizini tashkil etishi mumkin. Jismoniy ish ta`sirida Yuzaga keladigan, gipertrofiya ikkiga ajraladi; sarkoplazmatik va miofibriyali gipertrofiya, sarkoplazmatik gipertrofiya asosan muskul protoplazmasining ortishi hisobiga sodir bo`lib, bunda muskul kuchining ortishi kuzatilmaydi. Sakroplazmatik gipertrofiyada muskulning yo`g`onlashishi, muskul qisqarishida ishtirok etmaydigan oqsillar, glikogen, azotsiz moddalar, adenozinuchfasfat, kreatinfasfat, mioglabin kabi moddallarning ortishi hisobiga bo`ladi. Miofibrinli ishchi gipertrofiyada, muskulning qisqarishini ta`minlaydigan qismi maofibriyalarning soni va xajmini ortishi hisobiga bo`ladi. Gipertrofiyaning bu turi muskulda maksimal kuchning ortishiga olib keladi, muskulning absalYut kuchi ham ancha ko`payadi. Biroq shuni eslatish kerakki, muskul kuchi hammadan ham irsiy faktorga ko`proq bog`liq bo`ladi, lekin nasl orqali berilgan bu imkoniyatni rivojlantirish mashq bilan shug`ullanishda ro`yobga chiqadi. Muskul faoliyatining izometrik sharoitlari deganda, muskul uzunligi o`zgarmasdan turib, uning kuchi Yuzaga chiqishi tushiniladi. «Izometrik» so`zi «uzunligi doimiy» deganidir. Muskul kuchini rivojlantirishning izometrik usuli, ya`ni izometrik mashqlarni qo`llash sportda muskul kuchini rivojlantirish bo`yicha keng ommaviy tus olishi bilan birga, hatto jarohatlangandan keyin klinikada normal funktsiyani tiklashda ham kuchli vosita sifatida qo`llaniladi. Muskullarning izometrik rejimdagi ishida harakatning faqat qo`llanayotgan mashqqa tegishli yo`nalishi bo`yicha kuch ortishi kuzatiladi. Bu rejimda mashq qilish orqali erishilgan kuch dinamik tusdagi ishda deyarli bilinmaydi. Izometrik mashqlar bilan shug`ullanishning afzalligi shundaki, ayrim muskul guruhlariga shiddatli mahalliy ta`sir berish imkoniyati vujudga keladi, mahalliy statik kuchlanishlarda sport tehnikasi asosiy elementlarining kinestetik sezgilari eng ko`p Yuzaga keladi, bu hol quvvatning sifatlarini oshirib shu bilan bir qatorda uning ayrim ko`rsatkichlarini takomillashtiradi. Statik mashqlarni bajarishda mashq oldidan chuqur nafas olish va mashq vaqtida nafasni bir necha soniya ushlash, mashqning tugash qismida sekin nafas chiqarish kabi mashg`ulotlar nafasning eng yaxshi texnikasi bo`ladi. Izometrik mashqlarni qo`llashda Xettinger (1966 yil) maksimal kuchning 50-40 % i optimal bo`lishini aniqlangan. Maksimal kuchning 20-30% esa, kuchning mutloqo o`zgartirmagan odatdagi og`irliklar (masalan, shtanga) bilan dinamik rejimdagi mashqlarni bajarishda butun harakat davomida qarshilik doimiy ravishda bo`ladi. Kuchning rivojlantirish bo`yicha odatdagi dinamik ishlarning usullari muskul apparatiga har tomondan ta`sir ko`rsatadi, kuch sifatlari va texnik ustalikning asosiy elementlarini birgalikda takomillashtiradi. Muskullarning engiladigan va yon beradigan rejimlardagi ishlarining bir-biriga qo`shilishi ancha katta amplitudali harakatlarni bajarish imkonini beradi, bu kuch sifatlarining Yuzaga chiqishi va rivojlanishi uchun ijobiy omil bo`ladi. Jismoniy sifatlardan biri bo`lgan tezkorlik – harakatning bajarilish vaqti bilan ifodalanib, u Yuqori tezlikda bajariladigan jismoniy mashqlar ijro etilganda rivojlanadi. Masalan: tsiklik dinamik ishlarni bajarishda qisqa masofalar: 100-200 m ga Yugurish, 25-50 m ga suzish, 200 m ga velosiped poygasi kabilar, tezlik va kuch bilan bajariladigan uloqtirish, uzunlikka va balandlikka sakrash, boks, qilichbozlik, sport o`yinlari kabi sport turlari bilan shug`ullanish tezkorlik sifatini rivojlantiradi. Harakatning bajarilish tezligi fiziologik nuqtai-nazardan asosan quyidagi omillarga bog`liq bo`ladi: -Harakat apparatida qo`zg`aluvchanligi – ya`ni latent (yashirin reaktsiya) davrga -Muskullarning qisqarish va bo`shashish vaqtiga Muayan harkatda ishtirok etadigan asab muskul to`qimasining labilligi (funktsional harakatchanligiga). To`qimalarning qo`zg`aluvchanligi ularning reobazasi va xronaksiyasi bilan o`lchanadi. Sportchining harakat tezligini baholashda bu ko`rsatkichlar muhim ahamiyatga ega. Biroq tezkorlik sifatini aniqlashda hozirgi paytda reaktsiya vaqtini aniqlash keng tarqalgan. Buning uchun mahsus apparatlar (masalan: miorefleksometr, IPR) qo`llaniladi. Tezkorlikning rivojlanishi ayniqsa sprinterlar va tezlik – kuch bilan bajariladigan mashqlarni ijro etuvchi sportchilar uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: qisqa masofaga Yugiruvchi sportchi har bir soniya 10 m atrofida masofani bosib o`tishi kerak. Hozirgi dalillarga ko`ra, sprinter 100 m, masofani 9,8 soniyada o`tishga erishadi. Bunday tezlikni amalga oshirishda harakat sportchi harakat reaktsiyasining latent davri muhim rol o`ynaydi, chunki sportchi startdan qanchalik tez otilib chiqsa, harakatni qanchalik tez boshlasa masofani shunchalik tez bosib o`tadi. TSiklik harakaterli dinamik ishlarni tezlik bilan bajarilishida antogonist muskullarning asab markazlarida qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining o`rin almashish tezligi ham zarur ahamiyatga ega. Masalan: oyoqni bukuvchi va yig`uvchi muskullarni ketma-ket tezlik bilan ishlashi, ishlayotgan muskullarning ishini boshqarayotgan asab markazdagi jarayonlarning (qo`zg`alish va tormozlanish) o`rin almashinish vaqti bilan belgilanadi. Bu jarayon qanchalik tez o`tsa, muskullarning qisqarishi va bo`shashishi shuncha qisqa vaqtda sodir bo`ladi, harakat tezligi shunchalik Yuqori bo`ladi. Harakatning Yuqori tezlik bilan bajarilishida asab – muskul harakat birliklarining turi harakatni koordinatsiya qilinishi, muskullarda energiyaning hosil bo`lishi tezligi kabi omillar ham muhim rol o`ynaydi. Harakat bajarilishida tez qo`zg`aluvchan yoki sekin qo`zg`aluvchan harakat birliklarining nisbati harakat tezligiga ma`lum miqdorda ta`sir ko`rsatadi. Agar bajariladigan harakatda tez qo`zg`aluvchan harakat birliklari qanchalik ko`p bo`lsa harakat tezligi shunchalik Yuqori bo`ladi. Yuqori tezlikda bajariladigan mashqlar bilan shug`ullanish natijasida tez qo`zg`aluvchan va sekin qo`zg`aluvchan harakat birliklarining nisbati o`zgaradi. Harakat koordinatsiyasining harakat tezligi uchun ahamiyat haqida shuni aytish kerakki, muskul tolalari va muskul guruhlari o`rtasidagi funktsional bog`lanishlar, ularning kelishib ishlashining Yuqori darajada takomillashishi harakat tezligining ancha Yuqori bo`lishini ta`minlaydi. Ma`lumki qisqa masofalarga Yugirish, suzish kabi mashqlar anaerob shaklda bajariladi. Bunday mashqlarni bajarish uchun zarur bo`lgan energiya asosan ATF va KrF ning parchalanishi hisobiga bo`ladi. Shuning uchun bu moddalarning miqdori qancha ko`p bo`lsa ishning quvvati shunchalik Yuqori bo`ladi. Tezkorlik ko`p jihatidan irsiyatga bog`liq deb hisoblanadi. Ba`zi mualliflar keltirgan dalillarga ko`ra tezlikning Yuzaga chiqishida, uning 80-90 % irsiyat omillariga tegishli deb ko`rsatiladi. Tezkorlik qobiliyatning oddiy va to`plam shaklda namoyon bo`lish turlari mavjud. Oddiy shaklda – oddiy va murakkab harakat reaktsiyalarining latent (yashirin) davri, maksimal tezlikdagi yakka harakat muddati oddiy harakatlarning maksimal soni kiradi. Tezlikni Yuzaga chiqaruvchi kompleks shakl – startda shiddatli tezlanish qobiliyati, harakatni Yuqori tezlik bilan bajarish, kurashda siltanish va uloqtirish, gimnastikada sakrash, boksda zarba berish va shunga o`xshashlardan iborat, Turlicha namoyon bo`lgan tezlik rezervlari har xil hajmda safarbar etiladi. Mashq qilish natijasida tezkorlik sifatlarining takomillashishi, harakat apparatida muskullar va boylam apparatlari elastikligining ortishi, ularning cho`ziluvchanligi, bo`shashish qobiliyatining kuchayishiga o`xshash o`zgarishlar bilan ifodalanadi. Harakat texnikasining sifati ko`tariladi, anaerob yo`l bilan energiya beradigan manbaalarning tez safarbar etilishi va qayta tiklanishining biokimyoviy mexanizmlar imkoniyati ortib boradi. Harakat tezligi muskullardagi energiya to`plamlari (adenazintrifosfat va kreatinfosfat) xamda ularning ximyaviy quvvatining safarbar etilish tezligiga ayniqsa ko`proq bog`liq bo`ladi. Shunday qilib harakat tezligi tezlik-kuch bilan bajariladigan jismoniy mashqlar quvvati, harakat apparatining funktsional morfologik va biokimyoviy xususiyatlari bilan belgilanadi. Yuqori quvvatda bajariladigan asosiy jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanilganda bu xususiyatlar takomillashadi va harakat tezligining ortishiga sabab bo`ladi. Tezlik va kuch bilan bajariladigan harakatlarda maksimal quvvatning Yuzaga kelishi, rivojlantirilgan kuch va tezlik natijasida sodir bo`ladi. Ishning quvvati qanchalik Yuqori bo`lsa sportchi snaryadni yoki o`z gavdasini shunchalik katta tezlik bilan siljitadi. Harakatlarda rivojlanadigan kuch va tezlikning o`zaro munosabati og`irligi ortib boradigan snaryadlar bilan o`tkazilgan tajribalarda tekshirilgan. energiya bilan ta`minlanish mexanizmi bo`yicha tezlik va kuch bilan bajariladigan mashqlar anaerob quvvat va anaerob sig`imni ta`riflaydi. Anaerob mexanizm quvvatining rivojlanishiga bog`liq bo`lgan haqiqiy mashqlarga qisqa masofalarga Yugirib o`tish va sakrash kiradi. Bunday quvvatdagi ishalr AUF va Kfning anaerob yo`l bilan sarflanishdagi energiya hisobiga ta`minlanadi. Shuning uchun, anaerob mexanizm quvvati bu moddalarning muskullardagi to`plami va ularning parchalanishi hamda qayta sintezlanish tezligi bilan belgilanadi. Sportchining vaqt birligi ichida erishgan mexanik quvvat anaerob quvvat ko`rsatkichi bo`lib, tezlik va kuch bilan bajarilgan ishda muskulga berilgan hamma energiya hajmi hisoblanadi. Jismoniy sifatlar o`rtasida chaqqonlik alohida o`rin egallaydi. U boshqa jismoniy qobiliyatlarning harakat malakalari bilan qattiq bog`langan bo`lib, juda murakkab mehanizmga ega. Chaqqonlik – bu Yuzaga kelgan harakat vazifasini to`g`ri, tez maqsadga muvofiq holda va topqirlik bilan hal etish qobiliyatidir. Chaqqonlik sifatinin rivojlanishi kuch va tezlikning rivojlanishi bilan yaqin aloqada bo`ladi, chunki har qanday harakatning chaqqonlik bilan bajarishda sportchining tezkorligi, kuchining darajasi muhim rol’ o`ynaydi. Shu bilan birga chaqqonlik sifatining fiziologik mehanizmi boshqa jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) mexanizmidan ancha murakkab bo`lib, ma`lum oddiy reaktsiyaning borish tezligi bilan emas, balki bir qancha asab markazlarining o`tish tezligi bilan bog`liqdir. Qisqacha qilib aytganda, chaqqonlik – ma`lum muskul guruhlarini ishga tushirish bilan bir vaqtda, ularning o`rnini almashtirish va faoliyatining maqsadga muvofiq yo`naltirishni iloji boricha tezlik bilan amalga oshirish demakdir. Shunday qilingandagina sportchi berilagan vazifani raqibidan oldinroq hal etadi. Chaqqonlikning rivojlanishida kishining tug`ma xususiyatlari bilan bir vaqtda individial hayotda ortirgan tajribalari, ishning bajarish sharoitlari va Yuzaga keladigan vaziyatlar ma`lum ahamiyatga ega. Chaqqonlikni talab etadigan jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanishda markaziy asab sistemasi, ayniqsa, uning Yuqori bo`lishi bosh miya yarimsharlari po`stlog`idagi neytronlarining qo`zg`aluvchanligi, ulardagi asab jarayonlari dinamikasining xususiyatlari, qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining o`rin olishish tezligi, muskullardagi energiya hosil bo`lish jarayonlari, fermentlar aktivligi kabi qator fiziologik asos bo`ladi. Chaqqonlikning Yuzaga chiqishida topqirlik asosiy omillardan biridir. Buning uchun yana topqirlik omilining darajasi ko`p jihatdan sportchining tajribasiga bog`liq bo`lishi, ya`ni ekstrapolyatsiya hodisasi tufayli to`satdan Yuzaga kelgan vaziyatga javob berishi uchun sportchining boshdan kechirgan tajribalari muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, Yuqorida ko`rsatilganidek chaqqonlikning rivojlanishida to`satdan Yuzaga keladigan vaziyatlar va ularning omillari ham muhim rol o`ynaydi. Harakat vazifasini hal etishda sodir bo`ladigan bunday xolatlar chaqonlikning fiziologik mehanizmlarini takomillashtiradi. Biroq shuni aytish kerakki chaqqonlik mehanizmi rivojlanishida boshqa jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ko`ra ko`p vaqt kerak bo`ladi. Chunki chaqqonlik organizmning individual hayotida ortirgan malakalariga nisbatan irsiyat omillariga ko`proq bog`liq bo`lsa kerak. Shuning uchun sportda tanlov o`tkazilayotganida ko`rsatilgan fikrga amal qilinsa foydadan holi bo`lmaydi. Chaqqonlik sifati ham boshqa jismoniy sifatlar singari kishining yoshiga bog`liq bo`ladi. Ma`lumki organizmning jismonan rivojlanishi eng Yuqori darajaga etganida uning fiziologik sistemalari morfologik va funktsional jihatdan to`liq shakllanadi va ushbu sifat o`zgarishi shahsning hayot faoliyatida o`z aksini topadi. Kishining kuchi tezkorligi, ortadi. Harakatlarni boshqarishi takomillashadi. Organizmdagi bu o`zgarishlar chaqqonlik sifatida ham ifodalanadi. Kishining yoshi ulg`ayishi bilan chaqqonlik sifati ham pasaya boradi. Chaqqonlikning Yuzaga chiqishida sensor sistemalar funktsiyasining ahamiyati. Sport faoliyatida ayniqsa vaziyatga bog`liq sport turlari bo`yicha o`tkaziladigan musobaqalarda sportchining chaqqon harakat qilishi mana shu sensorlarga bog`liq bo`ladi. II-bob. Egiluvchanlik qobiliyati va uni rivojlantirish 2.1. Egiluvchanlik tushunchasi Egiluvchanlik deganda tayanch-harakat apparatining morfo-funksional xususiyatlari tushunilib, bu xususiyatlar shu apparat qismlarining harakatchanligini belgilaydi. Harakatlarning maksimal amplitudasi egiluvchanlikning o`lchovi bo`lib xizmat qiladi. Amplituda esa, odatda, burchak o`lchovlarida yoki chiziqli o`lchovlarda ifodalanadi. Egiluvchanlik mushak va to`qimalarning qayishqoqligiga bog`liq. Mushaklarning elastiklik xususiyatlari ko`p darajada markaziy asab tizimining ta’sirida o`zgarishi mumkin. Egiluvchanlikning namoyon bo`lishi muhitning haroratiga bog`liq: haroratning ortishi bilan egiluvchanlik ham orta boradi. Sutka vaqti boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda egiluvchanlikka ko`proq ta’sir qiladi. Masalan, ertalabki soatlarda egiluvchanlik ancha kamaygan bo`ladi. Mashg`ulot o`tkazayotganda egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kunning vaqti) ta’sirida o`zgarishini e’tiborga olish kerak. egiluvchanlikning yomonlashuviga olib boradigan noqulay sharoitlarni badan qizdirish yordamida bartaraf qilish mumkin. egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli ravishda o`zgaradi, jumladan, faol egiluvchanlik ko`rsatkichlari kamayadi, sust egiluvchanlik ko`rsatkichlari esa ortib boradi. Faol egiluvchanlik mushak kuchi bilan bog`liq. Bo`g`imlar harakatchanligini oshirayotib, go`yoki bo`g`imlarda harakatchanlikning zahiralarini yaratayotgan o`quvchi harakatni kuch va tezlik bilan bajarish imkoniyatiga ega bo`ladi. Egiluvchanlik faol (kishining o`z mushaklari kuchlanishi hisobiga namoyon bo`ladigan) va sust (gavdaning harakatlanayotgan qismiga tashqi kuchlar - og`irlik kuchi, sherikning qarshiligi va shu kabi kuchlar qo`yilishi bilan yuzaga chiqadigan) bo`lishi mumkin. Inson oddiy sharoitlarda anatomik harakatchanlikning faqat nisbatan kichkina qismidan foydalanadi va sust harakatchanlikning doimo ulkan zahirasini asraydi. yengil atletika, gimnastika, suzish mashg`ulotlari vaqtida bo`g`inlarda harakatchanlikni oshirishga oid mashqlar talab qilinadi, anatomik harakatchanlikning faqat 80-95% idan foydalaniladi. 10-14 yoshda aniq maqsadga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish orqali egiluvchanlikni samarali tarbiyalash mumkin. Agar 14 yoshda va undan keyinroq tegishli shart-sharoitlardan foydalanilmagan bo`lsa, bo`g`imlar harakatchanligi katta qiyinchiliklar bilan oshiriladi. 10-14 yoshda bo`g`imlar harakatchanligi katta maktab yoshidagilardan ko`ra qariyb ikki barobar samarali rivojlanadi. Egiluvchanlik gavdaning oldinga, orqaga, yon tomonlarga engashish darajasi bo`yicha aniqlanadi. Gavdaning oldinga egilishi darajasini aniqlash uchun skameykada turib oyoq tizzalarini bukmasdan oldinga imkon qadar chuqur engashish kerak. Skameykaning chetidan to qo`lning uchinchi barmog`i uchigacha bo`lgan masofa o`lchanadi. Bo`g`imlardagi egiluvchanlikning yaxshi ko`rsatkichi 10-16 sm dir. egiluvchanlikni tarbiyalashning barcha jarayonini uch bosqichga bo`lish mumkin: a) “bo`g`im gimnastikasi” bosqichi; b) harakatni ixtisoslashtirib rivojlantirish bosqichi; v) bo`g`inlardagi harakatchanlikni erishilgan darajada saqlash bosqichi. “Bo`g`im gimnastikasi”ning vazifasi nafaqat bo`g`inlardagi harakatchanlikning faol va sust rivojlanish umumiy darajasini oshirish, balki bo`g`imlarning o`zini mustahkamlashdan ham iboratdir. SHuningdek, bog`lam va mushakning mustahkamligini vujudga keltirish, qayishqoqlik xususiyatlarini yaxshilash maqsadida mushak-bog`lam apparati uchun mashqlar beriladi. Ushbu bosqichda barcha bo`g`imlarga “ishlov berish” amalga oshiriladi. egiluvchanlikning rivojlanishi uchun, ayniqsa, 10-14 yoshdagi bolalarning imkoniyatlari keng ekanligini hisobga olib, “bo`g`im gimnastikasi” mashg`ulotini aynan mana shu yosh davrida rejalashtirish maqsadga muvofiqdir. Bo`g`imlardagi harakatchanlikni ixtisoslashtirib rivojlantirish bosqichida sport texnikasini tezroq egallashga ko`maklashuvchi maksimal keng rivojlantirish vazifalari maqsad qilib qo`yiladi va shu asosda natijalar yaxshilanadi. 2.2.Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi mashqlar Emotsionallik ko‘tarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchan-likning namoyon bo‘lishiga ijobiy yoki salbiy taosir ko‘rsatishi amaliyotda isbotlangan. Egiluvchanlik chegaralanadi unda cho‘zila-digan muskullarning qo‘zaluvchanligi muxim axamiyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan muskullarni ximoyalash, saqlash xususiyati mavjud. Cho‘zilayotgan muskullarning egiluv-chanligi ortishi bilan ularning qo‘zaluvchanlik xolati yuqori darajaga ko‘tariladi. Bunda cho‘ziluvchan muskullarning faoliyati maolum darajada pasayadi. Egiluvchanlikni namoyon bo‘lishi tashqi muxit temperatu-rasiga xam boliq. Temperaturaning ortishi bilan egiluvchan-lik ortib boradi. Erta tongdan tungacha bo‘lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchanlikka ko‘p taosir qiladi. Masalan, ertalab egiluvchanlik ancha kamaygan bo‘ladi. Mashulot vaqtida egiluvchanlik turli sharoitlar (xarorat, kunning vaqti) taosirida o‘zgarishini eotiborga olish lozim. Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay xolatlarni, chigal yozish (razminka) mashqlari yordamida muskul-larni qizitish bilan bartaraf etish mumkin. Egiluvchanlik charchash taosirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv egiluvchanlik ko‘rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga qaraganda ancha egiluvchan bo‘ladi, degan fikr unchalar to‘ri emas. Bu fikrni boshqacharoq – bolalarda egiluvchanlikni tarbiyalash kattalarga nisbatan osonroq ko‘chadi, deb tushunsak to‘rirok bo‘ladi. Aktiv egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqa-dor. Lekin kuchni rivojlantiradigan mashqlar bilan shuulla-nish bo‘inlarda xarakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin. Lekin bunday salbiy taosirni yengish mumkin. Egiluvchan-lik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo‘shib olib borish yo‘li bilan egiluvchanlik jismoniy sifa-tini normal tarbiyalanishiga erishish mumkin. Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlikni mumkin qadar meoyoridan ortiq rivojlantirish salbiy oqibatga olib kelishi mumkin. Zaruriy xarakatlarni imkoniyat darajasida erkin bajarilishini taominlaydigan xolatda rivojlantirish, uning meoyori esa xarakat bajariladigan maksimal amplituda-dan ortmasligiga erishish, egiluvchanlik zaxirasini boyitishga olib keladi. Egiluvchanlikdan kelib chiqadigan gipertrofiya, bo‘inlarning anotomik tuzilishi doirasida rivojlanish o‘zini oqlamaydi, chunki u rivojlanishning garmoniyasini buzadi, pedagogik maqsadlarga zid keladigan xolga kelishi mumkin. Umurtqa poonasining tos son va yelka bo‘inlarining xarakat-chanligini tarbiya jarayonidagi axamiyati beqiyosdir. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun maksimal xarakat amplitudasidagi cho‘zish, eshish, buklana olishni oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bo‘linadi. Aktiv xarakatlarda bo‘inlardagi xarakatchanlik shu bo‘indan o‘tadigan muskullarning qisqarishi xisobiga ro‘y beradi, passiv xarakatlarda tashqi kuchlardan foydalaniladi. Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Ular bir fazali va prujinasimon (ketma-ket, ikki-uch marotabalab engashish) mashqlar. Ularga tananing maolum aozolarini yoki uning bir qismini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi xolatini ushlash (fiksiya), qarshiliklarni yengish, oirlikdan foydalanish mashqlari. Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajariladigan, xarakat davomida tanani qimirlatmay ushlash bilan (statik xolatda) bajariladigan mashqlar xam shu guruxga kiradi. Passiv statik mashqlarda gavdaning xolati tashqi kuchlar xisobiga saqlanadi. Bu aktiv egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashqlarga qaraganda samarasizroq, lekin passiv egiluvchanlikni tarbiyalashda yuqori ko‘rsatkichlarga olib keli-shi mumkin. Muskullarning cho‘ziluvchanligi nisbatan kam bo‘ladi. Agar bir xarakatda ularning uzunligini oshrishga xarakat qilinsa, uning natijasi juda past bo‘ladi. Biroq mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqali ular qoldirgan natijalar yiilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo‘ladi. Shuning uchun egiluvchanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan, xar birini bir nechta marta qaytarib bajarish bilan rivojlantiriladi va shunday qilish xam zarur. Seriyadan seriyaga o‘tgan sari xarakat amplitudasi kattalashtirilib boriladi. Xar bir mashulotda cho‘ziluvchanlik mashqlarini oriq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Oriq paydo bo‘lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni xar kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko‘proq bo‘ladi. Agar egiluvchan- likning erishilgan darajasini saqlab turish maqsad qilinsa, kamroq mashq qilish, yaoni mashulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismi oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo‘lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bo‘lguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishilgan xarakatchanlik-ning ortishi Egiluvchanlik - bu sportchining katta amplitudada harakatlarni amalga oshirish qobiliyatidir. Egiluvchanlik bo`g`imlardagi harakatchanlik bilan aniqlanadi. U, o`z navbatida, bir qator omillarga bog`liq: bo`g`im suyakalarining tuzilishi, paylar, mushaklar cho`ziluvchanligi va ularning cho`zilish qobiliyati. Bir nеchta egiluvchanlik turlari mavjud. Faol egiluvchanlik - bu shaxsiy mushak kuchlanishlari hisobiga harakatlarni katta amplitudada bajarish qobiliyatidir. Sust egiluvchanlik - bu tashqi kuchlar: og`irliklar, raqib harakatlari hisobiga harakatlarni katta amplitudada bajarish qobiliyatidir. Sust egiluvchanlik hajmi faol egiluvchanlikning tеgishli ko`rsatkichlaridan yuqori. Dinamik egiluvchanlik - dinamik xususiyatlarga ega mashqlarda namoyon bo`ladigan egiluvchanlikdir. Statik egiluvchanlik - statik egiluvchanlikka ega mashqlarda namoyon bo`ladigan egiluvchanlikdir. Umumiy egiluvchanlik - turli yo`nalishlarda eng yirik bo`g`imlarda katta amplituda bilan harakatlarni bajarish qobiliyatidir. Maxsus egiluvchanlik - sportchining tеxnik-taktik xususiyatlarga tеgish-li bo`g`imlar va yo`nalishlarda harakatlarni katta amplituda bilan bajarish qobiliyatidir. Cho`ziltiruvchi mashqlar: oddiy, prujinali harakatlar, o`zini ushlagan holda siltanishli, tashqi yordam bilan bajariladigan harakatlar egiluvchanlikni rivojlantirishning asosiy vositalari hisoblanadi. Bunday mashqlar bilan shug`ullanish paytida bir qator uslubiy shartlarni bajarish lozim: 1) mashqlarni boshlashdan oldin albatta badan qizdirish mashqlarini kiritish; 2) muayyan maqsadlarni oldinga qo`yish, masalan, gavda yoki buyumning ma'lum bir nuqtasiga qo`lni tеkkazish; 3) cho`ziltirish mashqlarini ma'lum bir kеtma-kеtlikda sеriyalab bajarish: qo`llar uchun, gavda uchun, oyoqlar uchun; 4) cho`ziltirish mashqlari sеriyalari orasida bo`shashtirish mashqlarini bajarish; 5) mashqlarni bajarish paytida asta-sеkin ularning amplitudasini oshirish; 6) mashqlarni bajarishda shuni hisobga olish lozimki, harakatchanlikni rivojlantirishning eng asosiy uslubi - bu takrorlash uslubi hisoblanadi. Bir-ikki oyda har kuni ikki marta shug`ullanuvchilarning alohida qobiliyatlariga qarab 25-50 takrorlashdan iborat mе'yordagi cho`ziltirishga qaratilgan mashqlardan tashkil topgan mashg`ulotlar davomida egiluvchanlik ancha o`sishi mumkin. O`smir yoshdagi sportchining jismoniy tayyorgarligi O`smir yoshdagi jismoniy tayyorgarlik to`g`ri qaddi-qomatni, harakat-lanish malakalarini shakllantirish, har tomonlama jismonan takomil-lashtirish, sportda tеxnik harakatlarni egallash uchun zarur bo`lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishni o`z ichiga oladi. 12-14 yoshda tеzkorlik, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. 15-16 yoshdagi o`smirlarda kuch rivojlana boshlaydi va tеzkorlik kuch mashqlarini bajarishga qobiliyat namoyon bo`ladi. 16-18 yoshda ko`p kuch va tеzlik talab etiladigan mashqlar osonroq o`zlashtiriladi, chidamlilikni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. O`smir sportchilarni tayyorlashda shularni e'tiborga olish juda muhimdir. Chidamlilikni boshqa jismoniy sifatlar bilan birga rivojlantirish zarur. Profеssor V.P.Filinning ta'kidlashicha, bu yoshda chidamli-likka qaratilgan uzoq vaqt davom etadigan va bir tomonli trеnirovka o`smirlarga xos bo`lgan tеzkorlik nagruzkalariga moslashishni pasaytiradi. 12-15 yoshda kuchni rivojlantirish asosan o`z massasi og`irligi, to`ldirma to`plar, gantеllar, gimnastika tayoqchalari, shеrik (turli og`irlikdagi) bilan hamda turli gimnastika sport anjomlarida mashklar bajarish yordamida amalga oshirilishi lozim. 16-18 yoshdagi sportchilarda kuchni rivojlantiruvchi mashqlar sport anjomi og`irligini oshirish, dastlabki holatni o`zgartirish, mashq bajarish vaqtini uzaytirish, mashqlar orasidagi dam olish vaqtini kamaytirish hisobiga murak-kablashtiriladi. Yosh o`smirlarning chidamliligini rivojlantirishda ehtiyotkor bo`lish lozim o`rtacha nagruzkalar, kichik mе'yor yoki dam olish uchun tanaffusli o`quv-trеnirovka bеllashuvlaridan iborat mashqlar). Nagruzkalarga moslashib borgan sari dam olish tanaffuslari qisqartiriladi. Masalan, tik turishda 2Q2 sportida (navbatma-navbat hujumlar va himoyalar) 3 minutlik tanaffus asta-sеkin 1 minutgacha qisqartiriladi. Partеrda 2Q2 bo`lib 1 minut tanaffus bilan navbatma-navbat sportishda trеnirovka vaqtini 3Q3 gacha uzaytiriladi. Kеyinchalik sport sur'atini kuchaytirish mumkin. Chidamlilikni rivojlantirish uchun chеgaralangan joyda bir tomonlama qarshilik bilan (biri faqat hujum qiladi, ikkichisi faqat himoyalanadi), partеrdan yuqori yoki tik turishga chiqish bilan sport o`tkaziladi. Bu mashqlar qiyin holatlardan chiqib kеtish yo`lini topishga o`rgatadi. Profеssor V.P.Filin tadqiqotlarining ko`rsatishicha 13 yoshda bo`g`imlarda harakatchanlik yangidan oshadi, 15 yoshda u eng katta hajmga ega bo`ladi, 16-17 yoshda harakatchanlik ko`rsatkichlari kamayadi. Shu sababli o`smirlik yoshida egiluvchanlik va bo`g`imdagi harakatchanlik mashqlari majburiydir. 12-18 yoshda egiluvchanlik va bo`g`imlardagi harakatchanlik buyumlarsiz hamda kichik og`riqlar bilan (gimnastika tayoqlari, gantеllar, to`ldirma to`plar) bajariladigan faol-sust xususiyatiga ega mashqlar orqali yoki asta-sеkin harakat amplitudasini kuchaytiruvchi va kеngaytiruvchi shеrik yorda-mida rivojlantiriladi. Shuningdеk qaddi-qomatni shakllantirish mashqlari kattalarga nisbatan ko`p qo`llaniladi. Shunday qilib, o`smirlarning har tomonlama jismoniy tayyorgarligi ko`pgina vositalar yordamida amalga oshiriladi. Yosh o`smirlar bilan ko`proq o`yin uslubi qo`llaniladi, mashg`ulotlar turlicha va ehtirosli o`tkaziladi. Hamma mashqlar asosiy mashg`ulot shakli - darsda bajariladi. O`smir sportchining jismoniy tayyorgarligini maqsadli amalga oshirish uchun sportdagi o`quv-trеnirovka jarayonida saf (tartibli) mashqlar (saflanish, buyruqlarni bajarish, qadam tashlab va yugurib harakatlanishlar) qo`llaniladi. Ularning maqsadi - sport mashg`ulotini tashkil etish, to`g`ri qaddi-qomatni shakllantirish, intizom, o`zaro munosabat va tartibni tarbiyalashdir. Saf mashqlari darsning kirish, tayyorlov va yakuniy qismida mashqlarni bajarish uchun guruhlarni tashkil qilish, saflantirish va qayta saflanish uchun, shuningdеk nagruzkadan so`ng zo`riqishni bartaraf etish maqsadida bajariladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar qatoriga oddiy gimnastika (qo`llar, oyoqlar, gavda, og`irliklar bilan, og`irliklarsiz, buyumlar bilan va buyumlarsiz hamda shеriklar bilan) mashqlari va og`ir atlеtika, eshkak eshish, sport o`yinlari kabi sport turlaridagi ba'zi mashqlar kiradi. Bunday mashqlar sportchining jismoniy rivojlanishini yaxshilaydi, harakat malakalari zahirasini kеngaytiradi, organizmning fukntsional imkoniyat-larini oshiradi, ish qobiliyatining tiklanishiga yordam bеradi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar bilan bir vaqtda asab-mushak kuchlanishlari xususiyati va o`smir organizmining ish tartibiga ko`ra o`xshash bo`lgan mashqlarni ko`proq qo`llash zarur. Turli sport turlaridan olingan mashqlar, ularni bajarish xususiyati va shartlariga qarab, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda turli pеdagogik vazifalarni hal etishga imkon bеrdi. Asosan kuch, chidamlilik, tеzkorlik, egiluvchanlik va chaqqonlikni tarbiyalashga qaratilgan mashqlarni ajratish qabul qilingan. Og`irliklar bilan (tayoqlar, gantеllar, to`ldirma to`plar va h.k.) gimnastika mashqlarini ko`p marta bajarish kuch chidamliligini rivojlantiradi. Ushbu mashqlarni katta tеzlikda qisqa vaqt ichida bajarish tеzkorlik sifatlarini rivojlantirishga yordam bеradi. Har bir mashq ma'lum bir sifatni yoki bir guruh sifatlarni rivojlan-tiradi. Masalan, shеrik qarshiligida yoki shtanga bilan bajariladigan mashqlar, o`z og`irligi bilan tortilish hamda qo`llarni bukib-yozish mashqlari kuchni; kеsishgan joyda yugurish - chidamlilikni; katta tеzlik bilan bajariladigan gimnastika mashqlari, qisqa masofalarga yugurish - sportda harakat tеzligini tarbiyalashga yordam bеradi. Baskеtbol o`yini chaqqonlik, chidamlilik va tеzkorlikni komplеks holda tarbiyalashga imkon yaratadi. Yuqori emotsional qo`zg`alishda katta bo`lmagan shiddat bilan bajariladigan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar organizm ish qobiliyatini, ayniqsa shiddatli mashg`ulotlar o`tkazilgandan so`ng asab tizimini tiklashga yordam bеradi. Ular ertalabki badan tarbiya vaqtida va trеnirovka mashg`ulotlarida darsning birinchi bo`lagida (tayyorlov qismida) hamda asosiy qism oxirida qo`llaniladi. Bundan tashqari, o`rmonda, dalada, daryo bo`yida (suzish, eshkak eshish va to`p o`ynash bilan) jismoniy tayyorgarlik bo`yicha maxsus mashg`ulotlarni tashkil qilib turish shart. Sport mashg`ulotlarida katta jismoniy nagruzkadan so`ng organizmni nisbatan tinch holatga kеltirish uchun o`smirlarni mushaklarni bo`shashtirishga, nafas olishni tinchlantirishga (o`ta bo`shashtirilgan mushaklarni silkitish harakatlari, chuqur nafas olish uchun o`pka qafasini kеngaytiruvchi mashqlar va h.k.) qaratilgan mashqlarni mustaqil bajariga o`rgatish zarur. Mushaklarni bo`shashtirishga qaratilgan mashqlar hatto bеllashuv jarayonida ushlash va zo`riqishdan holi bo`lgan qisqa vaqt ichida kuchning yanada tеz tiklanishiga yordam bеradi. Xulosa. E`tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( nshlab chiqarishda, hayotda, sportda) biz urganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivoj langanligiga bog`liq. Ular qanchalik rivojlangan bo`lsa organizmning ish qobiliyati shunchalik yuqori bo`ladi, mehnat faoliyatida nchsbatan oz muskul energiyasi xisobiga samarali ish bajaradi, shug`ullanuvchi salomatligiga uni uzoq vaqt aktiv hayotiy faoliyatini ta`minlaydi, tashqi muhitning hamda ishlab chiqarishdagi zararli ta`sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi kuchayadi. Jismoniy sifatlar insonni ma`lum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga utishi bilan tabiiy ravishda o`zgaradi. Bunday o`zgarish yosh bilan bog`liq bo`lgan rivojlanishlar yoki o`zgarishlar deb tushuniladi. YOsh bilan bog`liq Jismoniy sifatlarni rivojlanishi nisbatan se kin va notekis boradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini boshlangich darajasini oshirish maqsadida oshirib beril gan yo`qlamalarga javob bera olishi xususiyati unga javoban reaksiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy yo`qga o`zidagi mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchok xis qila boshlanadi. Charchok xosil bo`lgan mashg`ulotdan so`ng ish qobiliyati pasaygan xollar koladi, so`ng u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanishi ish boshlangungacha bo`lgan holatga yetib uni ortishi davom etaveradi(bu fnzio logik qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday yuqori tiklanishda ish kobi liyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so`ng dastlabki holatga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlaridan so`ng organizmni holatida uchta fazani ko`zatish mumkin: charchash, dastlabki holat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqorirok ortishi. Agarda keyingi mashg`ulot charchash fazasiga to`g`ri kelib qolsa charchokni ustma-ust tuplanishi sodir bo`lib u tolishga aylanadi. Shug`ullanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasi ga to`g`ri kelsa ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyati ni yuqori darajadaligiga to`g`ri kelsa organizm jismoniy yo`qga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Shunga ko`ra trenirovkalar organizmni yuqori ishchanlikka ega bo`lgan fazalarda utkazilsa shug`ullanganlik darajasi doim usishi ko`zatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarining chastotasi qator faktorlarga, xususan shug`ullanuvchilarning tayyorganligiga bog`liq. Tajribada isbotlanishicha shug`ullanishni endigina boshlaganlarda mashg`ulotlarni xaftada uch marotaba utkazish I, 2 yoki 5 marotabali mashg`ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa mashg`ulotlar chastotasi ko`prok. Shug`ullanganlik faqat tizimli mashg`ulotlardagina ortadi va uni tuxtatish bilan shug`ullanganlikni keskin pasannpsh ko`zatiladi. Jismoniy madaniyat jarayonida tanaffuslarga yul qo`yilmaydi. Chunki mashg`ulot ni ijobiy effekti yo`qoladi. Ijobiy effekt foni (soyasi) muximdir. Zararli o`zgarishlar tanaffusning 5-7 kunlaridayok keskin namoyon bo`ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy madaniyat jarayoning - jismoniy sifatlarni rivojlan tirishning o`zluksizligi jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Nagruzkani intensivligi va xajmi, dam olish bilan shugul lanishni(nagruzkani) to`g`ri navbatlashuvini tizimliligi bo`zilishi, juda ham yuqori yoki past yo`qlama tanlash mashg`ulotlardan kutilgan iatijaga olib kelmasligiga sabab bo`lishi mumkin kuzatilmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘risida, Vazirlar maxkamasining 1999 yil 27 maydagi 271-sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Konsepsiyasi. Vazirlar maxka-masining 1999 yil 27 maydagi qaroriga ilova. Karimov I.A. «O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat» T., 4. O‘zbekiston, 1992. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» T., O‘zbekiston, 1994. Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi», «Sharq» nashriyot-matbaa konserni bosh taxririyati, T., 1999. Umumiy o‘rta taolimning Davlat taolim standarti va o‘quv dasturi, «Sharq» nashriyot–matbaa konserni bosh taxririyati, Toshkent, 1999. Abdumalikov R., Yunusov T.T. va boshqalar. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya taolimining rivojlanishi», metodik tavsiyanoma. T., O‘zDJTI nash, 1992. 7. Sarkizov-Sirazini I.N. «Tansixatlik – tuman boylik», T., «Meditsina», 1966. 8. Radjabov S.R., «Pedagogicheskie isledovaniya i propaganda pedagogicheskix znaniy», T., «O‘qituvchi», 1977. 9. Rixsieva O.A. «Abu Ali Ibn Sino o roli fizicheskix uprajneniy v soxranenii zdorovya cheloveka», T.,«O‘qituvchi», 1982. Yüklə 36,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|