O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

M
s
 = S+D. 
Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa 
ega.. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa Markaziy 
bank ixtiyorida. Markaziy bank O‗zbekiston Respublikasi hududida 
qonuniy to‗lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko‗rinishidagi pul 
belgilarini muomalaga chiqarish mutlaq huquqiga ega. Ammo pul 
taklifini ko‗paytirish imkoniga yoki pul yaratish qobiliyatiga tijorat 
banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to‗lov vositalari emissiyasini 
yoki kredit multiplikasiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning 
depoziti 2000 so‗mga o‗sgan bo‗lsa, zahira normasi 20 % ga teng 

---

96 
bo‗lganda (zahira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma‘lum 
qismini Markaziy bankda saqlab turish normasi), u 400 so‗mni Markaziy 
bankda zahiralab, qolgan 1600 so‗mni qarzga beradi. Shunday qilib, A 
bank pul taklifini 1600 so‗mga ko‗paytiradi va u endi 2000+1600=3600 
so‗mni tashkil etadi. Ya‘ni, omonatchilarning depozitlardagi 2000 
so‗mdan tashqari yana 1600 so‗m qarz oluvchilar qo‗lida qoladi. Agar, 
1600 so‗m yana banka tushsa, (masalan, B bankka) unda 20 % ga teng 
bo‗lgan zahira normasida u 320 so‗mni zahirada qoldirib, 1280 so‗mni 
kreditga beradi hamda shu miqdorda pul taklifini oshiradi. Kredit 
berishning bu jarayoni so‗nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom 
etadi. Yakuniy hisob kitob bank depozitlari jami 10000 so‗mga 
ko‗payganligini ko‗rsatadi. Bu jarayonni formula ko‗rinishida 
quyidagicha yozishimiz mumkin:
 
M = (1/ rr ) x D 
Bunda: M- pul taklifi hajmi; rr – majburiy zahiralash normasi ; 
D - dastlabki depozit. 
Keltirilgan formuladan ko‗rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr 
koeffisentiga bog‗liq bo‗lib, uni bank multiplikatori yoki pul 
ekspansiyasi multiplikatori, deb ataladi. U ushbu bank zahiralar 
normasida ortiqcha zahiralarning bir pul birligi bilan yaratilishi mumkin 
bo‗lgan yangi kredit pullarining eng ko‗p miqdorini bildiradi.