O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti magistratura bo`limi

Dramatik ironiya va boshqalar
Dramatik ironiya va situatsion ironiya o'rtasidagi farq, agar siz adabiyot talabasi bo'lsangiz, bilishingiz kerak bo'lgan mavzu, chunki istehzo - bu adabiy asarlarni o'rganishning turli usullaridan biri. Ironiya - bu vaziyatda kuzatilishi mumkin bo'lganidan ko'ra, aksincha ma'noni ifodalash uchun ishlatiladigan adabiy asbob hisoblanadi.
Ironiya haqida gapirganda, vaziyatli kinoya va dramatik istehzo kabi turli toifalari mavjud ekanlini aytish lozim. Vaziyatli istehzo - kutilgan natijaning teskarisi sodir bo'lganda. Dramatik istehzo - bu o'quvchi yoki tomoshabin vaziyatning haqiqatidan xabardor bo'lishidir, lekin qahramonlar buni bilishmaydi. Ushbu maqola farqni ta'kidlab, ikkala atama haqida asosiy tushuncha berishga harakat qiladi.
Vaziyatli ironiya nima?
Vaziyatli istehzo - kutish va natijalar o'rtasida ziddiyat mavjud bo'lganda. Bu shunchaki biz kutgan narsaning aksi sodir bo'lganda. Vaziyatli kinoya yozuvchilar tomonidan komediya va hikoyadagi fojiani uyg'otish uchun keng qo'llaniladi. Keling, buni misol orqali tushunishga harakat qilaylik. Faraz qilaylik, yangi mashina sotib olgan odam baxtsiz hodisalarni oldini olish uchun juda sekin harakat qiladi, lekin boshqa mashinaga urilib ketadi. Bu istehzo, chunki odam kutgan narsaning aksi sodir bo'ladi.
Dramatik istehzo nima?
Dramatik istehzo - bu ma'lum bir hikoyaning qahramonlari vaziyatning haqiqatidan xabardor emasligi, lekin o'quvchilar yoki tomoshabinlar esa habardor bo`lish haqidagi kinoya turidir. Bu uslub yozuvchilar tomonidan taranglikni yaratish uchun ishlatilgan, chunki o'quvchilar bu vaziyatdan xabardor, lekin voqelikni bilib olgach, qahramonlar bunga qanday munosabatda bo'lishlarini bilishdan xursand bo'lishadi. Bir ma'lumotni berish va uni qahramonlardan saqlash orqali yozuvchi o'quvchida qiziqishni uyg'otadi. Keling, buni misol orqali tushunishga harakat qilaylik.
William Shekspir yozgan Makbetda qirol Dunkan Makbet saroyiga tashrif buyuradi va u haqida juda yaxshi gapiradi. Biroq, tomoshabinlardan farqli o'laroq, qirol va boshqa qahramonlar Makbet o'sha kecha uni o'ldirishni rejalashtirayotganini bilishmaydi. Buni adabiyotda dramatik istehzoning yaxshi namunasi deb hisoblash mumkin.
Rus va xorijiy yozuvchilar o'z asarlarida ko'pincha istehzoli so'zlarni ishlatgan. Shuning uchun mumtoz adabiyotda kinoya misollari ko‘p. Ayniqsa I.A.Krilov uni mukammal egallagan. Uning ertaklari va masallarida har bir personajning o‘ziga xos qiyofa va xarakteri bo‘lib, ko‘pincha suhbatdoshini masxara qiladi. Mana hammadan bir misol mashhur asar «Ninachi va chumoli»: «Siz doimo qo'shiq aytdingizmi? Bu biznes». Kichkina mehnatkash o'zining yoqimli parazitini shunday masxara qiladi va unga qo'shiqlar uni ovqatlantirmasligini etkazishga harakat qiladi<sup>70</sup>.
Tadqiqotning kirish qismida tildagi juda ko‘p vositalar o‘z ma’nosidan tashqari, ko‘chma ma’nolarda qo‘llanishi, so‘zlovchiiing biror bir maqsadga mo‘ljallangan fikrni yuzaga chiqarishda ironik mazmunning ahamiyati haqida fikr yuritgan edik.
Ironiyada so‘zlovchi voqeani jiddiy bayon qilganday bo‘ladi, stilistik vositalarini o‘z ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda qo‘llab, biron shaxs yoki voqe’lik ustidan kesatiq bilan kuladi.
Masalan, «farishta» so‘zi ijobiy ma’noda (Bu ayol farishtaning o‘zi) poklik ramzi sifatida ishlatilsa, nutqiy vaziyat talabi bilan teskari ma’noda iflos, buzuk ayol ma’nolariga ega bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, so‘zlovchi nutqining zaminida haqiqiy ma’noga zid bo‘lgan maqsad – kulgi yoki kinoya ma’nosi yashiringan bo‘ladi.
Nutqda so‘z va iboralarning kesatiq yoki piching orqali o‘z ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda ishlatish usuli ironiya deyiladi<sup>71</sup>. Ironik mazmun ifodalash filologik yondashuvda ko‘proq hajviy asarlarga aloqador bo‘lib, ular bilan ko‘proq adabiyotshunoslik fani shug‘ullangan.
Dastlabki tadqiqotlarda ironiyaning yuzaga chiqish mexanizmi va mazmuni izoxlangan. Lekin olimlar ironiyaning nutq xodisasi sifatidagi talqinidan ancha yiroq edi. Fikrimizning isboti sifatida N.Noksning «So‘z ironiyasi va uning tagma’nosi»<sup>72</sup> nomli tadqiqotini aytib o‘tishimiz mumkin.
So‘nggi paytlarda ironiya muammosi ko‘proq chet el tilshunoslari diqqatini o‘ziga jalb qilmoqda. Hozirgi kunda izlanuvchilar nutq turining shakllanishida ironiyaning ahamiyatini chuqurroq ochib berishga harakat qilmoqdalar.
Badiiy asar tilida uslubiy vazifa bajarishga xizmat qiluvchi tilning maxsus ifoda vositalari borki, ular badiiy uslubning boshqa funksional uslublari orasidagi mavqeini ifodalovchi muhim belgilardan biri sanaladi. Chunki til vositalarini majoziy, ya`ni ko‘chma ma’nolarda, hamda obrazli tasvirda qo‘llash imkoni ma`lum darajada tilning boshqa funksional uslublarida ham mavjud, ammo ularda ba­diiy uslubdagi kabi erkin va keng doirada o‘rganish imkoniyati yo‘q.
Badiiy asar tilida turli uslubiy figuralar bilan birga asar tilining jonliligini, hayotiyligini ta`minlovchi tasviriy usullar ham ko‘p. Bunday usullardan biri ironiyadir. Badiiy tilning obrazli va ta`sirchan bo‘lishida ironik mazmun ifodalash usullari muhim ahamiyatga ega.
Ironik mazmun ifodalash usuli sub`yektiv munosabatning bir ko‘rinishi bo‘lib, ko‘proq suhbatdoshga nisbatan tanqidiy qarash va shu asosda yashirin salbiy munosabat bildirishdan iborat bo‘ladi.
Ironiya faqat kinoyali kulgini yuzaga chiqaruvchi badiiy asar vositasigina bo‘lib qolmasdan, katta bir ijtimoiy mazmun kasb etishi mumkin. Uning badiiy uslubdagi xizmati shundan iboratki, fikr vulgar, qo‘pol xolda emas, balki bir muncha silliq, madaniy libos kiydirilgan holda bayon qilinadi. Ironiya orqali badiiy asarda zaxarxandalik va hatto, alamli his-tuyg‘ular ma`lum qobiqqa o‘ralgan holda ifoda etiladi.
Ingliz va o`zbek tillarida ironik mazmun ifodalovchi vositalarni biz shartli ravishda bir necha turga ajratdik. Unda asosan ironiyani fonetik, leksik hamda grammatik vositalar bilan ifodalash mumkin degan fikrga keldik. Quyida mazkur tasniflar asosida fikrimizni asoslashga harakat qilamiz.