O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’limi vazirligi

Hayoti va ijodi Ibn Sino jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan buyuk siymolardan bo’lib, uning ilmiy ishlari xorazmlik buyuk ensiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) asarlari bilan birgalikda o`sha davr fani taraqqiyotining eng yuqori cho`qqisini tashkil etadi. Uning to`la ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh al-Hasan ibn Ali ibn Sino bo’lib, ko`pincha qisqartirib Abu Ali ibn Sino yoki Ibn Sino deb yuritiladi.

Ibn Sinoning otasi Abdulloh Balx shahridan bo’lib, Somoniylar amiri Nuh jbn Mansur (976-997) davrida Buxoroga ko`chib keladi va o`sha atrofdagi Xurmiton qishlog`iga amaldor etib tayinlanadi. Keyin u Afshona qishlog`ida ham istiqomat qiladi va shu qishloqlik Sitorabonu ismli qizga uylanadi. Ularning ikki o`g`illari bo’lib, shulardan kattasi Husayn edi (Ibn Sinoning bolalikdagi asl ismi shunday bo’lgan). U 370- hijriy yili safar oyining boshida (ya'ni 980- yil avgust oyining ikkinchi yarmida) dunyoga keladi.

Husayn 5 yoshga kirgach, Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga ko`chib keladi va uni shu yerda o`qishga beradilar. Ibn Sino avval Qur'on va adab darslarini o`qiydi va 10 yoshga yetar-yetmas bu darslarni to`la o`zlashtirib oladi. Ayni vaqtda u arifmetika va algebra fanlari bilan ham shug`ullanadi. Bulardan tashqari, uyida Abu Abdulloh an-Notiliydan mantiq, geometriya va astronomiya fanlaridan saboq oladi.

Shu bilan birga Abu Ali ibn Sino tabiiy fanlar bilan ham jiddiy shug`ullanadi, xususan tabobatni sevib o`rganadi. U o`zining o`tkir zehni tug`ma iste'dodi va mehnatsevarligi bilan darslarni tezda o`zlashtirar va hatto muallimlariga noma'lum narsalarni ham kitobdan mustaqil o`qib-o`rganib olardi. Ayniqsa, tib ilmida u juda tez kamol topa boshlaydi. „Tib ilmi, — deb yozadi Ibn Sino o`z tarjimai holida, - qiyin ilmlardan emas, shu sababli qisqa muddat ichida bu fandan juda ilg`orlab ketdim, endi hatto bilimdon tabiblar ham huzurimga kelib tib ilmidan dars oladigan bo`ldilar. Bemorlarni ham ko`rib turardim va shu yo`sinda orttirgan tajribalarim natijasida muolaja eshiklari menga shu qadar keng ochilib ketdiki, uni ta'riflab berish qiyin".

Ibn Sino 17 yoshidayoq Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida dong chiqaradi. o`sha kezlarda Somoniylar davlatining boshlig`i Nuh ibn Mansur kasal bo`lib, saroy tabiblari uni davolashga ojiz edilar. Buxoroda yangi chiqqan yosh tabibning ovozasi saroyga ham yetib borgan edi, uni amirni davolashga taklif qiladilar va u davolagach amir tez fursatda oyoqqa turadi. Buning evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bu kutubxona o`sha vaqtda butun o`rta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi. Bir necha yil davomida kecha-kunduz tinmay mutolaa qilish natijasida Ibn Sino o`z bilim doirasini mislsiz darajada kengaytirdiki, u davrda shu qadar bilimga ega bo`lgan boshqa bir kishini topish mushkil edi. U o`zining birinchi yirik ilmiy asarlarini ham Buxoroda 1000-1001 - yillarda yozadi. o`z qo`shnisi va do`sti Abul-Husayn al-Aruziyning iltimosiga ko`ra riyozatdan boshqa barcha fanlarni o`z ichiga olgan „ Al-hikmat al-aruziya" nomli asarini, boshqa bir do`sti fiqh va tafsir ilmlarining bilimdoni Abu Bakr al-Barqiy al-Xorazmiyga atab ensiklopedik maqomga ega bo`lgan 20 jildlik „Al-hosil va 1-maqsul" deb atalgan asarini yozadi.

999- yili Qoraxoniylar Buxoroni zabt etib Somoniylar davlatini yiqitadilar. Bundan tashqari, ayrim feodal hukmdorlar orasidagi o`zaro urushlar hamon tinmay davom etar va bu voqealar Buxoroda tinch va xotirjamlikda ilmiy ishlarni davom ettirishga imkoniyat bermaydi. Buning ustiga 1002- yili Ibn Sinoning otasi vafot etadi. Oqibatda Ibn Sino o`z yurti Buxoroni tark etib Xorazm (Urganch) ga ketadi.

Xorazm ham o`rta Osiyoning qadimiy boy va madaniy viloyatlaridan biri bo`lib, XI asrning boshlarida u yerda ilm-fan ancha rivojlangan edi. Xorazmshohlar Ali ibn Ma'mun (997-1009) va Ma'mun ibn Ma'mun (1009-1017)lar davrida Urganchda ko`pgina zamonasining taniqli olimlari yashab ijod etgan edilar. Yirik matematik va astronom Abu Nasr ibn Iroq (Beruniyning ustozi, 1034- y. vafot etgan), atoqli tabib va faylasuflar Abu Sahl Masihiy (1010- y. vafot etgan) va Abul-Xayr Xammor (942-1030), nihoyat buyuk Abu Rayhon Beruniy (973— 1048) shular jumlasidandir

O`z siyosatida ko`proq reaksion yo`l tutgan va har qanday hur fikrni bo`g`uvchi G’azna hukmroni Sulton Mahmud (998-1030) Xorazm yerlarini o`z davlatiga qo`shib olishga harakat qiladi. Unga tobe bo`lishni istamagan Ibn Sino taxminan 1010-1011 - yillarda Xorazmdan maxfiy ravishda chiqib Xuroson tomon yo`l oladi. Niso, Abivard (bu shaharlar hozirgi Turkmaniston yerida bo`lgan) va boshqa shaharlarda qisqa vaqt turgandan keyin Kaspiy dengizining janubi-sharqida joylashgan Jurjon amirligiga yetib keladi. Bu yerda u Abu Ubayd Juzjoniy bilan tanishadi, shundan boshlab bu yigit Ibn Sinoga eng yaqin va sodiq shogird bo`lib qoladi va ustozining oxirgi nafasigacha undan ajralmaydi.