O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

---

1 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
R.T. UMAROV, J.B. ORISHEV, O.O.KARIMOV
MATERIALSHUNOSLIK. KONSTRUKSION MATERIALLAR 
MATERIALSHUNOSLIGI 
 
(5112100-texnologiya ta`limi yo`nalishida tahsil oladigan talabalar uchun 
laboratoriya-amaliy mashg’ulotlarni o’tkazishga doir uslubiy qo’llanma)
 
Jizzax – 2020 

---

2 
O`UK: 6П3.4 
BBK: 34.2 
U-47 
UMAROV Rahim, ORISHEV Jamshid, Orif KARIMOV
“Materialshunoslik. Konstruksion materiallar materialshunosligi (laboratoriya 
va amaliy mashg’ulotlar)” nomli uslubiy qo`llanma. Ma`sul muharrir: dots. 
R.M. Yusupov. – Jizzax, 2020. 64 – б.
Ushbu uslubiy qo’llanma pedagogika institutlarining 5112100-texnologiya 
ta`limi yo`nalishida tahsil oladigan talabalar uchun mo’ljallangan bo’lib, unda 
“Materialshunoslik. Konstruksion materiallar materialshunosligi” fanidan dastur 
bo’yicha laboratoriya va amaliy mashg’ulotlar keltirilgan
. 
O`UK: 6П3.4 
BBK: 34.2 
U-47 
Ma`sul muharrir: dots. R.M. Yusupov 
Taqrizchilar: dots. B.X. O’razov 
p. f. n. T.J. Ismoilov 
Mazkur uslubiy qo`llanma Jizzax davlat pedagogika institutining 28 dekabr 
2019 yildagi 5-sonli
kengash yig`ilishida muhokama qilinib, nashrga tavsiya 
etilgan
.
 

---

3 
 
KIRISH
Metall va metallmas materiallar insoniyatga juda qadim
zamonlardan ma’lum bo’lib, kishilik jamiyati moddiy madaniyatini
rivojlanishida g’oyat katta o’rin tutadi. Ma’lumki, har qanday mashina va
mexanizmning ko’pchilik detall va uzellari asosan metall va metallmas
materiallardan hamda ularning qotishmalaridan tayyorlanadi. Binobarin,
hozirgi kunda birorta soha yo’qki metall va metallmas materiallarlar
ishlatilmaydigan. Ayniqsa keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti
munosabati bilan sanoatning barcha tarmoqlari, og’ir sanoat va
mashinasozlik sanoati jadal rivojlanib bormoqda. Sanoatning rivojlanishi
arzon, puxta, ishlatilishi qulay bo’lgan yangidan-yangi materiallarni
yaratishni, shuningdek, materiallarning xossalarini yaxshi bilgan holda
ularni zaruriy yo’nalishda o’zgartirish texnologiyasini ishlab chiqishni
taqozo qilmoqda.
Bu vazifani hal etish uchun pedogogika oliy o’quv yurtlarining
Texnologiya ta’limi yo’nalishi talabalariga Materialshunoslik fanidan
puxta, chuqur va atroflicha bilim berish lozim. Bu esa shu sohaga doir
yangi va fan-texnikaning so’ngi yutuqlarini o’z ichiga olgan adabiyotlarni
yaratishni zaruriyat qilib qo’ymoqda. Yaratilgan mavjud adabiyotlarning
aksariyati qismi rus tilida, qolaversa texnika oliy o’quv yurtlariga
mo’ljallangan. Shularni e’tiborga olib uzoq yillik tajriba va Texnologiya
ta’limi yonalishi davlat ta’limi standarti talablaridan kelib chiqib ushbu
uslubiy qo’llanmani yaratishga jazm etdik.
Ushbu uslubiy qo’llanma pedogogika oliy o’quv yurtlarining
Texnologiya ta’limi yo’nalishi talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib,
fan dasturida keltirilgan laboratoriya va amaliy mashg’ulot
matnlaridan iborat. Mashg’ulot matnlari ishning mavzusi, maqsadi,
ish uchun zaruriy jihozlar, ish yuzasidan umumiy ma’lu mot, ishning
bajarilish tartibi, ish yuzasidan hisobot va nazorat savollari
qismlaridan 
tashkil 
topgan. 
Mazkur 
uslubiy 
qo’llanmadan,
shuningdek, oliy texnika o’quv yurti talabalari, sohaga yaqin kasb
hunar kolleji va umumiy ta’lim maktablarining o’qituvchi hamda
o’quvchilari ham foydalanishlari mumkin.

---

4 
Laboratoriya-amaliy mashg’ulotlarida rioya qilinadigan sanitariya-
gigiyena va xavfsizlik texnikasi qoidalari 
Materialshunoslik bo’yicha 
laboratoriya-amaliy 
mashg’ulotlari 
asosan maxsus kerakli asbob-uskunalar bilan jihozlangan xonalarda olib 
boriladi. Bu xonalarda texnologiya ta’limining har xil tashkiliy shakl va 
metodlaridan foydalaniladi, texnik ma’lumotlar berish, tadqiqotchilik va 
mehnat malakalarini shakllantirish ishlari amalga oshiriladi, texnik 
bilimlar, mehnat usullari, bajariladigan ishlar nazorat qilinadi, estetik did 
va mehnat madaniyati ko’nikmalari, mustaqil ishlash qoidalari 
shakllantiriladi, shuningdek, xonada yuksak darajadagi mehnat intizomi va 
mehnat muxofazasi talablariga rioya etish uchun yaxshi sharoitlar 
yaratilishi lozim.
Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib fan xonalari quyidagi asosiy 
sanitariya-gigiyenik va tashkiliy metodik talablarga javob berishi lozim: 
- fan xonasi ta’limiy-pedogogik, sanitariya-gigienik va ishlab 
chiqarish-texnik talablariga javob berishi kerak; 
- xonalar texnikaning hozirgi zamon darajasiga, yuksak mehnat 
madaniyatiga muvofiq jihozlanishi va ular faqat laboratoriya-amaliy 
mashg’ulotlar talablarigagina emas, balki mustaqil ta’limni tashkil etish va 
o’tkazish bo’yicha talablarga ham javob berishi lozim; 
- laboratoriya - amaliy ishlarni bajarishda pedagogning talabalar 
bilan umumiy guruhli, zvenoli va yakka tartibda olib boradigan 
mashg’ulotlari uchun ham xonada sharoit yaratilgan bo’lishi lozim; 
- har bir talabaga kerakli asbob-uskunalar va moslamalar bilan 
ta’minlangan alohida ish o’rinlari ajratilgan bo’lishi lozim; 
- xonada talabalar mashg’lot davomida eng qulay va xavfsiz 
shug’ullanishiga sharoit yaratilgan bo’lishi kerak; 
- xonada o’qituvchi uchun tegishli jihozlar, asboblar, moslamalar 
bilan ta’minlangan va poldan 250-300 mm ko’tarilgan namunali ish o’rni 
bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi; 
- xona hajmli va tekis ko’rsatmali qo’llanmalar, shuningdek, 
ta’limning texnik jihozlari bilan jihozlangan bo’lishi kerak; 

---

5 
- mashg’ulotlarni to’g’ri tashkil qilish uchun asosiy xonaning yonida 
qo’shimcha yordamchi xonalar (asbob-uskunalar va kerakli jihozlar 
qo’yiladigan) bo’lishi kerak; 
-tashqaridagi tovushlar, ishdan chalg’itadigan va mashg’ulotni 
borish jarayoniga salbiy ta’sir qiladigan shovqin-suronlar xonaga 
eshitilmasligi lozim; 
- xonadagi yoritilganlik (tabiiy va sun’iy), havoning harorati va 
mashg’ulot uchun har bir talabaga to’g’ri keladigan maydon me’yor 
talablariga javob berishi lozim.
Laboratoriya-amaliy mashg’ulotlarni boshlashdan oldin talabalar 
albatta mashg’ulotlarda rioya qilinadigan xavfsizlik texnikasi qoidalari 
bilan tanishib chiqishi lozim. Bu qoidalarga rioya etmaslik mashg’ulotlar 
davomida har xil ko’ngilsiz holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Quyida laboratoriya-amaliy mashg’lotlarini bajarish davomida rioya 
qilinadigan ayrim xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan tanishib chiqamiz: 
-ish joyi toza va tartibli bo’lishi; 
- talabalar mashg’ulot davomida xalatda bo’lishi, qizlar sochlarini 
tartibga keltirib ro’mol ostiga o’rab olishi kerak; 
- 
laboratoriya-amaliy 
ishlarini 
boshlashdan 
oldin 
talabalar 
mashg’ulotlarda foydalaniladigan zaruriy asbob-uskunalar bilan ishlash va 
elektr asboblaridan foydalanish qoidalarini yaxshi o’rganib chiqishlari 
lozim; 
- mashg’ulotda foydalaniladigan asbob-uskunalarni o’qituvchining 
yoki laborantning ruxsatisiz ishga tushurmasligi kerak; 
- mashg’ulotda foydalaniladigan asbob-uskunalardagi nuqsonlarni 
darhol o’qituvchi yoki laborantga aytish lozim; 
- asbob-uskuna va moslamalar ish stoliga to’g’ri hamda tekis 
turadigan qilib o’rnatilishi kerak; 
- ish o’rinlarining tirnalishiga, chizilishiga va o’yilishiga, 
shuningdek, sinishiga yo’l qo’yilmaslik kerak; 
- mashg’ulotlarda foydalaniladigan asbob-uskunalarni ish stolining 
ustiga tartib bilan joylashtirib qo’yish lozim; 

---

6 
- masg’ulot davomida ish o’rnida yig’ilib qolgan har xil keraksiz va 
ishlashga xalaqit beradigan narsalarni hamda chiqitlarni yig’ishtirib 
qo’yish lozim; 
- stolning ustini qo’l bilan tozalamaslik, buning uchun shyotka yoki
latta bilan tozalash kerak; 
- ish so’ngida asbob-uskunalarni artib tozalab tartib bilan ish o’rniga 
joylashtirib qo’yish kerak;
- mashg’lotlar tugagandan keyin har bir talaba o’z ish o’rnini 
yig’ishtirib tartibga solishi va o’qituvchiga xabar berishi kerak, shundan,
keyin o’qituvchining ruxsati bilan xonadan chiqishi lozim;
- mashg’ulot oxirida navbatchi talabalar xonani yig’ishtirib ketadi.

---

7 
LABORATORIYA ISHI MAVZULARI 
LABORATORIYA ISHI № 1 
MAVZU: Metallarning kristallanish jarayonini o’rganish 
Ishdan maqsad: Metall va qotishmalarning tuzilishlaridagi 
kristallanish jarayonlarini o’rganish. 
Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: 1. Biologik mikroskop, 2. 
Shisha plastinka, 2. Toza paxta, 3. Quyidagi tuzlarning eritmalari: 
qo’rg’oshin neytron Pb(NO
3
)
2
, kaliy marganets K
2
Cr
2
O
7
, natriy xlor 
NaCl, kaliy xlor KCl va h.k, 4.Tomizgich (pipetka). 
Umumiy ma’lumot 
Metallar yaltiroqlikka ega bo’lgan plastik moddalardir. Ular 
o’zlaridan issiqlik va elektr tokini juda yaxshi o’tkazadi. Sof metallarning 
elektr o’tkazuvchanligi, temperatura ko’tarilishi bilan pasayadi.
Temperatura pasaygan sari elektr o’tkazuvchanligi ortadigan, 
issiqlikni yaxshi o’tkazadigan, bolg’alanuvchan va o’ziga xos yaltiroqlikka 
ega bo’lgan elementlar metallar deb ataladi. 
Metallarning elektr va issiqlik o’tkazuvchanligi ularning kristall 
panjarasida erkin elektronlar borligidandir. Metalldagi bog’lanish 
elektrostatik kuchlar bilan amalga oshiriladi. Ionlar va erkin elektronlar 
o’rtasida elektrostatik tortishish kuchlari hosil bo’ladi. Bu kuchlar ionlarni 
bog’laydi, ya’ni atomlarning bir-birlarini tortish va itarish kuchlari o’zaro 
muvozanatdaligi tufayli o’z shaklini saqlab turadi. Metall zarralari 
orasidagi bunday bog’lanish metall bog’lanish deyiladi. 
Metallar hajmi markazlashgan kub, yoqlari markazlashgan kub,