O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
korroziya deb ataladi (5.1-rasm, v). Korroziyaning bu turi nixoyatda
xavflidir, chunki bunday korroziyalangan metallning mexanikaviy xossalari kuchli darajada pasaygan bo’lishiga qaramay, uning tashqi ko’rinishi deyarli o’zgarmay qoladi. Metallga agressiv muhit va mexanikaviy (statik va dinamik) kuchlanishlar bir vaqtda ta’sir etsa, bu metallda korrozion darzlar hosil bo’ladi. 5.1-rasm. Korroziyalarning asosiy turlari 34 Metallarning korroziyalanishi natijasida ularning fizikaviy va mexanik xossalari pasayadi yoki butunlay yo’qolib ketishi mumkin. Korroziya hodisasi mashinalarning ishqalanuvchi qismlari orasida ishqalanishni kuchaytiradi, asbob apparatlarning elektr xossalarini pasaytiradi. Metallarni tashqi muhit bilan aloqasi xarakteriga ko’ra korroziyani ximiyaviy va elektroximyaviy turlarga ajratiladi. Metallarning elektr o’tkazmaydigan muhit, masalan, quruq gazlar, suyuq dielektirik moddalar, surkov moylari, neft va boshqalar bilan ximiyaviy ta’sirlashuvi natijasida yemirilish jarayoni kimyoviy korroziyalanish deyiladi Metallarning elektr toki o’tkazadigan suyuq muhitda, ya’ni elektrolit eritmalarida yemirilish jarayoni elektrokimyoviy korroziya deb ataladi. Ishni bajarish tartibi: 1. Metallarning korroziyasi to’g’risida umumiy tushuncha. 2. Korroziyaning asosiy turlarini o’rganish. 3. Kimiyoviy korroziya haqida tushuncha bering. 4. Elektrokimyoviy korroziya haqida tushuncha bering. 5. Korroziyaga qarshi kurashish choralarini o’rganish. Hisobotda bajarilgan ishdan maqsad, korroziyani aniqlashga doir sifat va miqdor analizlarini o’tkazish hamda ishlarni bajarish tartibi yoziladi. Nazorat savollari: 1. Metallarning korroziyasi to’g’risida umumiy tushuncha bering. 2. Korroziyaning asosiy turlarini ayting. 3. Kimiyoviy korroziya haqida tushuncha bering. 4. Elektrokimyoviy korroziya haqida tushuncha bering. 5. Korroziyaga qarshi kurashish choralarini ayting. AMALIY ISH № 6 MAVZU: Ba’zi yog’och xillari, kesimlari, tashqi belgilari va tuzilishini o`rganish Ishdan maqsad: Xalq xo’jaligida konstruktsion materiallar sifatida qo’llaniladigan ba’zi yog’och xillari, kesimlari, tashqi belgilari va tuzilishini o`rganish. 35 Kеrаkli jihоzlаr vа аsbоb-uskunаlаr: Turli yog’оch nаmunаlаri, hаr хil fаnerlаr, yog’оch tоlаlik (DVP) vа qipig’lik (DSP) plitаlаr, pаrket vа pоl tахtаlаridan nаmunаlаr hаmdа plаkаtlаr. Umumiy ma’lumot: Ma’lumki har qanday yog’och materialining xom-ashyo bazasi daraxtlar hisoblanadi. O’sib turgan daraxt shartli ravishda uch qismga bo’linadi: Shox qismi; Tana qismi; Ildiz qismi. Ildiz qismi o’q tomiri, yon tomirlar va rishta tomirlaridan iborat bo’ladi. 6.1-rasm. Daraxt tanasining tuzilishi. Ishning bаjаrilish tаrtibi 1. Daraxt qismlari va tuzilishini organish; 2. Igna bargli daraxtlar (qarag’ay (sosna), qora qarag’ay (yel), oq qarag’ay (pixta), tilog’och (listvennitsa) va kedr) turlari, yog’ochliligi (yog’ochlikka yaroqliligi) xossalari va ishlatilishini o’rganish ; 3. Yirik bargli daraxtlar (yillik xalqalari yaxshi ko’rinadigan va ozuqa yo’llari xalqa bo’ylab joylashgan daraxtlar (eman (dub), shumtol (yasen), elma (ilm), bujun (vyaz) kabilar)) yog’ochliligi, xossalari, ishlatilishi va turlarini o’rganish; 36 4. Mahalliy daraxtlar (mirza terak (topol piramidalniy), baqa terak (cherniy topol), yong’oq (orex), chinor (platan), nok (grusha), tol (iva), qayrag’och va h.k.) turlari, yog’ochliligi, xossalari, ishlatilishini o’rganish; 5. Yog’ochlarning nuqsonlarini o’rganish; 6. Hаr хil fаnerlаr, yog’оch tоlаlik (DVP) vа qipig’lik (DSP) plitаlаrni, pаrket vа pоl tахtаlаri mаteriаllаri tayyorlashni o’rganish; 7. Yog’och mаteriаllаrni quritishni o’rganish; 8. Yog’оch mаteriаllаrni chirishgа vа yonishgа qаrshi ishlаshni o’rganish; Hisоbоtdа ishning mаvzusi, ishning mаqsаdi, daraxt qismlari va tuzilishi; igna bargli daraxtlar turlari, xossalari va ishlatilishi; yirik bargli daraxtlar turlari, xossalari va ishlatilishi; mahalliy daraxtlar turlari, xossalari, ishlatilishi; yog’ochlarning nuqsonlari; hаr хil fаnerlаr, yog’оch tоlаlik (DVP) vа qipig’lik (DSP) plitаlаr, pаrket vа pоl tахtаlаri tayyorlash; yog’och mаteriаllаrni quritish; yog’оch mаteriаllаrini chirishgа vа yonishgа qаrshi ishlаsh to’g’risida qisqacha ma’lumotlar yozilgan bo’lishi lozim. Nаzоrаt sаvоllаri: 1. Yog’och materialining xom-ashyo bazasi nima hisoblanadi? 2. O’sib turgan daraxt shartli ravishda necha qismga bo’linadi? 3. Daraxtning yog’och materiali yetkazib beradigan asosiy qismi qaysi? 4. Igna bargli daraxtlarga qaysi daraxt turlari kiradi? 5. Yirik bargli daraxtlarga qaysi daraxt turlari kiradi? 6. Mahalliy daraxtlarga qaysi daraxt turlari kiradi? 7. Yog’ochlarning qanday nuqsonlari bo’ladi? 8. Fаnerlаr qanday tayyorlanadi? 9. Yog’оch tоlаlik (DVP) qanday tayyorlanadi? 10. Qipig’lik (DSP) plitаlаr qanday tayyorlanadi? 11. Yog’och mаteriаllаrni quritishda qanday usullardan foydalaniladi? 12. Yog’оch mаteriаllаrni chirishgа vа yonishgа qаrshi ishlаsh qanday amalga oshiriladi? 37 AMALIY ISH № 7 MAVZU: Plastmassalar va ularning tuzilishini o`rganish Ishdan maqsad: Plastmassalar va ularning tuzilishini o`rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar:.Plastmassa turlaridan namunalar. Umumiy ma’lumot: Tabiiy va sintetik polimerlar (smolalar, efirlar) asosida olingan materiallarga plastmassa deyiladi. Plastmassalar eng muhim konstruksion materiallar hisoblanadi. Plastmassalardan issiqlik va bosim bilan ishlash asosida murakkab shaklli buyumlar olinadi. Undan zamonaviy mashinasozlikda keng qo’llaniladi. Bundan tashqari ulardan uy-ro’zg’or buyumlari ham ko’plab ishlab chiqariladi. Hosil qilingan buyum o’z shakli va olchamlarini termomexanik ta’sir to’xtagandan so’ng ham turg’un saqlaydi. Plastmassalar fizik, ximiyaviy, mexanik va texnologik xossalari hisobga olingan holda ishlatiladi. Plastmassalar yaxshi friksion va antifriksion xossalarga, ximiyaviy inert va korroziyabardosh, past issiqlik o’tkazuvchanlikka, yaxshi elektroizolyatsiyaga va eng muhimi, kichik zichlikka (0.015 – 2 g/sm 3 ) ega. Elastiklik modulining past ekanligi uning kamchiligi hisoblanadi. Polimer – katta molekulyar massali jismlar hisoblanib, metallmas materiallarning asosini tashkil etadi. Bir xil tuzilishli elementlar zvenolarning ko’p martalab takrorlanishi natijasida hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar – polimerlar deb ataladi. n * M → (M) n, bu yerda, M – monomer molekulasi (M) n – makromolekula, n – ta molekulyar zvenodan tashkil topganligi. Polimerlar 3 xil bo’ladi: 1. Tabiiy (haqiqiy kauchuk, sellyuloza, oqsil, jun, tabiiy smolalar); 2. Sun’iy (tabiiy polimerlarni qayta ishlash tufayli olingan); 3. Sintetik (fenolformadelgidli va karbamidli smolalar, polietilen, polistirol, poliamid, epoksidli smolali). 38 Polimerlar tarkibiga ko’ra, makromolekulasi shakliga ko’ra, ximiyaviy tarkibi va tuzilishiga ko’ra, fazaviy holatiga ko’ra hamda issiqlik ta’siriga ko’ra turlarga bo’linadi. Ishning bajarilish tartibi: 1. Plastmassa bu qanday turdagi material? 2.Polimerlarlarning turlarini aniqlash. 3. Plstmassalar turlari bilan tanishish. 4. Plastmassalarning tarkibiga ko`ra qanday turlari bor. 5.Plastmassalar tarkibiga qanday qo`shimchalar qo`shiladi. Hisobotda ishning mavzusi, ishning maqsadi, plastmassalarning tuzilishlari haqida umumiy ma’lumot beradilar. Nazorat savollari: 1. Plastmassa deb nimaga aytiladi? 2.Polimerlar necha turga bo`linadi. 3. Plastmassalar qanday turlarga bo`linadi. 4. Plastmassalarning tarkibiga ko`ra qanday turlari bor. 5.Plastmassalar tarkibiga qanday qo`shimchalar qo`shiladi. AMALIY ISh № 8 MAVZU: Rezina va qurilish materiallarining turlarini o`rganish. Ishdan maqsad: Rezina va qurilish materiallarining turlari bilan tanishish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: Rezina va qurilish materiallarining na’munalar. Umumiy ma’lumot: Rezina – sintetik va tabiiy kauchukning ximiyaviy o’zgarishi (vulkanizatsiya qilingan) natijasida hosil bo’lgan mahsulotidir. Vulkanizatsiyalovchi moddalar bilan reaksiaga kirishgan kauchuklar ichki ximiyaviy o’zgarishga duch keladi va natijada rezina hosil bo’ladi. Vulkanizatsiyalovchi modda sifatida oltingugurt ishlatiladi. Agar vulkanizatsiya yuqori temperatura ta’sirida olib borilsa – issiqlayin vulkanizatsiya, aksincha esa sovuqlayin vulkanizatsiya deyiladi. 39 Oltingugurtning miqdori rezinaning elastikligiga ta’sir etadi. Masalan: 1-3% oltingugurt bo’lgan rezina muloyim, 30% oltingugurt bo’lgan rezina esa qattiq hisoblanadi. Vulkanizatsiyalanmagan kauchukni organik eritgichlar (benzin, benzol) da eritib yelimlar olish mumkin. Umuman olganda, rezina turli komponentlar aralashmasidir. Shuning uchun ham uning xossasi komponentlarning miqdoriga bog’liq. Rezina komponentlariga kauchuk, vulkanizatsiyalovchi modda, vulkanizatsiyani tezlatgichlar, faollashtirgichlar, to’ldirgichlar, ishqalanib yeyilishini kamaytiruvchi moddalar, yumshatgichlar va bo’yoqlar kiradi. To’ldirgichlar rezina buyumlarga kerakli fizik-mexanik xossalar berish uchun qo’shiladi. Ular kukunsimon yoki gazlama ko’rinishida bo’lishi mumkin (qurum, kaolin, marganets, korbanat, bo’r, talk). Ishning bajarilish tartibi: 1. Rezina turlari bilan tanishing. 2. Shishalarning turlari bilan tanishin 3. Yelimlovchi va lok-bo’yoq materiallar bilan tanishish 4. Namunani o’rganish va kuzatishda olingan xulosa va tashqi ko’rinishi natijalari asosida hisobot yozing. Hisobotda ishining mavzusi, ishning maqsadi, rezina, shisha va yog`och materiallarining turlari to’g’risida qisqacha ma’lumotlar yozilgan bo’lishi lozim. Nazorat savollari: 1. Rezina, shisha va lok-bo’yoq materiallarning olinishi hamda vazifasi. 2. Rezina, shisha va lok-bo’yoq materiallar tarkibiga ko’ra qanday turlarga bo`linadi? 3. Rezina, shisha va lok-bo’yoq materiallarning qo’llanilish sohalari haqida to’xtating. 4. Rezina, shisha va lok-bo’yoq materillaridan foydalanishda rioya qilinadigan xavfsizlik texnikasi qoidalari? 40 AMALIY ISH № 9 MAVZU: Cho`yan va po`lar ishlab chiqarish metallurgiyasini o`rganish. Ishdan maqsad: Temir rudalari turlari, domna pechining tuzilishi va undan olinadigan mahsulotlar, cho`yan va po`lat ishlab chiqarish metallurgiyasi bilan tanishish. Kerakli jihozlar va asbob – uskunalar: Temir rudalari, metallurgiya sanoatida ishlatiladigan yoqilg’ilar, flyus va uning turlari, o’tga chidamli meteriallar, domna pechining tuzilishi va undan olinadigan mahsulotlar bilan tanishish bo’yicha yo’riqnoma (tarqatma materiallar), (rudalar) tog’ minerallaridan namunalar, domna pechining maketi va plakatlar. Umumiy ma’lumot: Tabiiy birikmalar (rudalar) dan metall ajratib olish metallurgiya sanoati deyiladi. Ruda - tog’ jinsi bo’lib uning tarkibidan kerakli metallni ajratib olish jarayoni, miqdori va sifati bo’yicha iqtisodiy samarali bo’lishi kerak. Yer qatlamida 200 dan ortiq turli temir rudasi borligi aniqlangan. Metallurgiya sanoatida ishlatiladigan asosiy temir rudalari quyidagi jadvalda keltirilgan(9.1-jadval). Rudalarida temir oksidlari bilan birgalikda turli boshqa (bekorchi va zararli) moddalar va ximiyaviy elementlar ham uchraydi. Masalan, qum, gil, tuproq, kremniy (IV) – oksidi SiO 2 , alyuminiy oksid - Al 2 O 3 , kalsiy oksid – CaO, magniy oksid – MgO shuningdek, oz miqdorda S, P va boshqalar. № Ruda nomi Ximiyaviy formulasi Temir miqdori %da Rangi Oksid tarkibida Rudalarda uchraydi 1 Magnitit (magnitli temirtosh) Fe 3 O 4 72 % 40-60 % qoramtir tusda 2 Gematit (qizil Fe 2 O 3 70 % 50-60 % qizildan 41 9.1-jadval Domna pechining texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish uchun temir rudalarini pechga kiritishdan oldin begona jinslardan bir muncha tozalanadi va saralanadi. Rudalarni boyitishda quyidagi usullardan foydalaniladi, ya’ni maydalash va saralash, yuvish, elektromagnit usulida rudani boyitish, mayda rudalarni yiriklashtirish va o’rtalash. Ishning bajarilish tartibi: 1. Metallurgiyaning asosiy xom-ashyosi - temir rudalari bilan tanishish; 2. Domna pechining tuzilishi va undan olinadigan mahsulotlar bilan tanishish. 3. Cho`yan ishlab chiqarish metallurgiyasi bilan tanishish. 4. Po`lat ishlab chiqarish metallurgiyasi bilan tanishish. 5. Konvetorlarda po’lat olish. 6. Tomas pechlarida po’lat olish. 7. Alanga regeneratorli pechlarda po’lat olish. 8. Elektor pechlarda po’lat olish. Hisobotda amaliy ishning mavzusi, ishdan ko’zda tutilgan maqsad, metallurgiyada ishlatiladigan asosiy temir rudalari, domna pechining tuzilishi va undan olinadigan mahsulotlar, cho`yan va po`lat ishlab chiqarish metallurgiyasi bilan tanishish bo’yicha qisqacha ma’lumotlar yozilishi lozim. Nazorat savollari: 1. Rudalar deb nimaga aytiladi? 2. Metallurgiya sanoati deb nimaga aytiladi? temirtosh) qoramtir tusgacha 3 Qo’ng’ir temirtosh Fe 2 O 3 59,8 -63 % 30-50 % qo’ng’ir jigarrang 4 Siderit yoki shpatli temirtosh FeO 3 48,2 % 30-40 % sarg’ish va kulrang 42 3. Asosiy temir rudalariga qaysi rudalar kiradi? 4. Rudalarni boyitishda qaysi usullardan foydalaniladi? 5. Domna pechi asosan qanday qismlardan tashkil topgan? 6. Po`lat ishlab chiqarishning qanday usullari bor? AMALIY ISH № 10 MAVZU: Metallarga bosim bilan ishlash turlarini o’rganish Ishdan maqsad: Metallarni bosim bilan ishlash turlarini o`rganish. Kerakli jihozlar va asbob – uskunalar: Plakat, bosim bilan ishlashga oid viderolik yoki animatsion dastur. Umumiy ma’lumot: Metallarga bosim ostida ishlov berish haqida umumiy tushunchalar. Bosim bilan ishlash deb metallarni sovuq yoki qizdirilgan holda tashqi kuch ta’sirida plastik deformatsiyalash hisobiga buyum va detallar hosil qilish jarayoniga aytiladi. Bu uslub ham odamlarga qadimdan ma’lum bo’lib, eramizdan bir necha ming yil oldin metallarni (bronza, temir) bolg’alab nayza va ish qurollariga uchlik tayyorlaganlar. Hozirgi paytda qora metallarning 90 % ga yaqini va rangli metallarning 50 % dan ortig’iga bosim bilan ishlov beriladi. Metallarga bosim bilan ishlov berishning quyidagi asosiy turlari qo’llaniladi: 1.Prokatlash; 2. Bolg’alash; 3. Shtamplash; 4. Presslash; 5. Kiryalash (10.1-rasm). Metallarga bosim bilan ishlov berish kuch ta’sirida yemirilmay (yorilmay) o’z shaklini dastlabki holatiga qaytmaydigan tarzda o’zgartirishga asoslangan. Qalay, qo’rg’oshin, alyuminiy, latun kabi rangli metallarga sovuq holda bosim bilan ishlov beriladi. Po’latlarni esa plastikligini oshirish uchun ma’lum haroratgacha qizdirib, so’ngra bosim bilan ishlov beriladi. 43 10.1-rasm. Metallarni bosim bilan ishlash usullarining asosiy turlari: a - prokatlash; b - presslash; v - kiryalash; g - bolg’alash; d - hajmiy shtamplash; ye – list shtamplash. Ishni bajarish tartibi: 1. Metallarga bosim ostida ishlov berish haqida aytib bering. 2. Sovuq holda bosim bilan ishlov berish jarayonini tushuntiring. 3. Metallarni qizdirib ishlov berish to‘g‘risida tushuncha bering. 4. Metallarni prokatlash nima? 5. Metallarni bolg’alash va shtamplash to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 6. Metallarni preslash haqida tushuncha bering. Hisobotda amaliy ishning mavzusi, ishning maqsadi, bosim bilan ishlash va ularning turlari hamda bosim bilan ishlanganidan keyingi jarayon haqida umumiy ma’lumot beradilar. Nazorat savollari: 1. Metallarga bosim ostida ishlov berish haqida aytib bering. 2. Sovuq holda bosim bilan ishlov berish jarayonini tushuntiring. 3. Metallarni qizdirib ishlov berish to‘g‘risida aytib bering. 4. Metallarni prokatlash nima? 5. Metallarni bolg’alash va shtamplash to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 44 AMALIY ISH № 11 MAVZU: Metallarni elektr usulida payvandlashni o`rganish Ishdan maqsad: Detallarni elektr usulida payvandlashni o`rganish. Kerakli jihozlar va asbob – uskunalar: Elektr payvandlashda ishlatiladigan asbob-uskuna va moslamalar, payvandlash va uning usullariga oid plakat, videolavha. Umumiy ma’lumot: Metall buyumlarni payvandlash usuli odamlarga juda qadimdan ma’lum, o’sha zamonlarda metall buyumlarni payvandlash uchun payvandlash joylarini yer o’chog’larda obdon qizdirib, keyin ularning birini qattiq taglikka qo’yib, uning ustiga ikkinchisini qo’yib bolg’a bilan zarblab biriktirganlar. Bu ibtidoiy, oddiy usulda sifatli, puxta birikmalar olinmasada, asrlar davomida qo’llanib kelindi. Bu usulning nazariy asosi faqat XIX asr oxiri XX asr boshlarida sanoatning turli tarmoqlari ildam rivojlanayotgan davriga kelib yaratila boshlandi. Bu borada rus olimi V.V. Petrovning (1768-1834 y.) xizmati g’oyat katta. U 1802 yilda elektr yoyning xususiyatini o’rganib, yoy issiqlig’ida metallarni payvandlash mumkinligi haqidagi fikrni bayon qildi. Elektr yoy xususiyati o’rganilgandan ancha yillar keyin, ya’ni 1881 yilda rus ixtirochisi N.N. Benardos (1841 - 1905 y.) metallarni ko’mir elektrod bilan elektr yoy yordamida payvandlash usulini ixtiro qildi va bu ixtirosi uchun unga ko’pgina mamlakatlarda patent berildi. Bu usul o’zgarmas tok manbai talab etib, payvandlashda chokka ko’mir elektrod atomlarining oz bo’lsada o’tishi, havo tarkibidagi kislorod, azot va boshqa gazlar o’tib, chok sifatiga putur yetkazishi, sifatli, puxta chok olishda ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|