O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Ishlab chiqarish chiqimlari va tannarx turlari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
6.2. Ishlab chiqarish chiqimlari va tannarx turlari
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga mehnat va materiallar sarfini kamaytirish ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy shart-sharoitlaridan biridir. Halq va jamiyat manfaatlari yo’lida eng kam xarajatlar bilan eng ko’p natijalarga erishish bozor iqtisodining qonunlaridan biri sifatida namoyon bo’ladi. Mahsulot tannarxi mazkur mahsulot qismi qiymatining pulli ifodasi bo’lib, ishlab chiqarish vositalari sarflarini va mehnat haqini o’z ichiga oladi. Tannarx ishlab chiqarishning sarflangan vositalarida mujassamlangan avvalgi mehnat sarflaridan va jonli mehnatning o’zi uchun mahsulot yaratadigan qismidan hosil bo’ladi. Tannarx mahsulotning jamiyat uchun mehnat bilan yaratilgan qiymatidan kamdir. Tannarx eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichdir. U konkret korxona uchun mehnatning pul shaklidagi barcha sarflarini hamda mahsulot yoki ish birligiga kiritilgan ishlab chiqarish vositalarini namoyen qiladi, mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish qanchaga tushushini ko’rsatadi. Mahsulot birligining tannarxi ishlab chiqarish chiqimlarining ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi. Korxonaning vaqt (smena, oy, yil) muayyan davri ichida butun ishlarning butun hajmini bajarishga qilingan sarflarni xarakaterlash uchun "ishlab chiqarish chiqimlari" termini qo’llaniladi. 131 Mahsulot yoki ishning tannarxi darajasi yetarli darajada ob’ektiv va aniq bilib olinishi mumkin. U jami mehnat sarflari va ishlab chiqarish samaradorligining o’lchagichi rolida namoyon bo’ladi. Bu sintetik ko’rsatkichda korxonaning butun xo’jalik faoliyati aks etadi: mahsulot tannarxi qancha past bo’lsa, xo’jalik faoliyati darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Mahsulot tannarxini pasaytirish muammosi qisqa muddatli xodisa bo’lmay, balki katta halq xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan doimiy vazifadir. Mahsulot tannarxini pasaytirish jamg’arish va tovarlar narxini tushurishining bosh manbai, shu bilan esa mehnatkashlar moddiy turmushining sharoiti hamdir. Tahlil maqsadlari va vazifalariga bog’liq hamda tannarxning bir necha turi farqlanadi. Sarflar xarakteriga ko’ra ishlab chiqarish tannarxi va to’la tannarx ajratiladi. Ishlab chiqarish tannarxiga mahsulot ishlab chiqarish va uni saqlash joyiga tashib keltirish bilan bog’liq barcha sarflar kiritiladi. Xo’jalikda iste’mol qilinadigan dehqonchilik mahsuloti (masalan, oziqalar) ishlab chiqarish tannarxigagina egadir. Xo’jaliklararo davlat tizimlarida ishlab chiqarish tannarxi tizim tannarxi deb ataladi. To’la tannarxga ishlab chiqarish tannarxi va mahsulotni iste’molchiga yetkazib berish bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar (tashish, saqlash xarajatlari, yo’qotishlar va xokazo) kiradi. Sug’orma dehqonchilikning davlatga sotiladigan butun tovar mahsuloti to’la tannnarxga egadir. Sug’oruv suvining to’la tannarxi xo’jaliklararo (tizimlararo) va xo’jalik ichidagi sarflar summasi bo’yicha aniqlanadi. U tizim tannarxidan bir necha barovar ko’pdir. Ishlab chiqarish miqiyosiga ko’ra individual tannarx va tarmoq (yeki ijtimoiy) tannarx farqlanadi. Individual tannarx-mahsulot ishlab chiqarishga korxona qilgan sarflardir. Tarmoq tannarxi tarmoq korxonalari bo’yicha mahsulot birligi ishlab chiqarishga qilingan sarflar o’rtacha darajasini ifodalaydi. Ishlab chiqarishdagi ahamiyatiga ko’ra tannarx rejali va haqiqatdagi (xisobot) tannarxga bo’linadi. Yangi ob’ektlar loyihalanayotganda rejali tannarxning bir turi bo’lgan loyiha tannarxi belgilanadi. Rejali tannarx me’yorlar bo’yicha, hisobot tannarxi esa korxonaning haqiqatdagi sarflari bo’yicha hisoblab chiqiladi. Rejali va haqiqatdagi tannarxlar individual va tarmoq, ishlab chiqarish va to’la tannarx ko’rinishida bo’lishi mumkin. Tannarxning sanab o’tilgan har bir turi iqtisodiy ko’rsatkich sifatida mustaqil ahamiyatga ega bo’lib sarflar hajmini chuqurroq tahlil qilish va ularni kamaytirish yo’llarini aniqlash imkonini beradi. 132 Buyumning iqtisodiy mazmuniga ko’ra barcha sarflar muayyan guruhlar va turlarga bo’linadi. Rejalashtirish va hisobga olishda sarflar moddalar va tannarxni hisoblash moddalari bo’yicha guruhlanadi. Sarflarni moddalar bo’yicha guruhlash asosida xarajatlar iqtisodiy mazmunining belgisi tashkil etadi. Moddama-modda sarflar ularni qayerda qilinganligi va mahsulotning qaysi turiga taalluqligi bo’lishidan qat’iy nazar barcha sarflarni birlashtiradi. Moddalar bo’yicha guruhlashda suv xo’jaligi korxonalarning sarflari 4 guruhga bo’linadi: ish haqi, materiallar, xom ashyo, yonilg’i, elektr energiyasi, amortizatsiya, boshqa pul sarflari. Bunday guruhlash butun korxona bo’yicha sarflarning mazkur turi umumiy hajmini aniqlash uchun zarurdir. Mahsulot yoki ishlar ayrim turlari tannarxini aniqlash uchun sarflar ucheti ayrim kalkulyatsiya moddalari bo’yicha o’tkaziladi. Kalkulyatsiya moddalarining nomenklaturasi har bir tarmoq uchun uchet, rejalashtirish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash bo’yicha tarmoq qoidalarida ko’zda tutiladi. Moddama-modda uchet sarflarini ularning ishlab chiqarish jarayoniga munosabati bo’yicha mahsulot birligiga kiritish usuli bo’yicha va ishlab chiqarish hajmi bilan aloqa bo’yicha guruhlash maqsadini ko’zlaydi. Mahsulot yoki ish birligi tannarxini hisoblash tannarx kalkulyatsiyasi deb ataladi. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalashda avval barcha moddalar bo’yicha sarflar umumiy hajmini aniqlab olish, keyin bu sarflarni mahsulot turlari bo’yicha taqsimlash va shu asosda mahsulot har bir turi tannarxini aniqlash zarur. Suv melioratsiya xo’jaligida berilgan suvning 1 m 3 i, sug’oriladigan maydonning 1 gektari, yer ishlari va boshqa mexanizatsiyalangan ishlarning 1000 m 3 i, sug’orma dehqonchilikda esa qishloq xo’jalik mahsulotining 1 sentneri kalkulyatsiyalanadi. Ishlab chiqarish sarflari tarkibiga ko’ra ikki turli bo’ladi: bir moddadan tarkib topgan oddiy sarflar, bir necha moddani o’z ichiga oladigan, lekin bir xil ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan kompleks sarflar. Kalkulyatsiyalashda sarflarni mahsulot tannarxiga kiritish usuliga ko’ra ular to’ppa- to’g’ri bevosita va bilvosita (ustama) sarflarga bo’linadi. To’ppa-to’g’ri sarflar texnologik jarayon bilan bevosita bog’liq bo’lib, mahsulot tannarxiga bevosita kiritilishi mumkin. Ularga ishlab chiqarish ishchilarining ish haqi xom ashyo va materiallar qiymati, amortizatsiya va hokazolar sarf kiritiladi. Bilvosita (ustama) xarajatlar asosan ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shartlangan bo’lib, ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va uni boshqarish bilan bog’liqdir. 133 Bilvosita (ustama) xarajatlar mahsulot tannarxiga proportsional yo’li bilan kiritiladi. Ular tarkibiga ma’muriy boshqaruv va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar ish haqi, devonxona va pochta telegraf xarajatlari hamda ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqaruv bo’yicha boshqa sarflar kiradi. Ishlab chiqarish hajmi bilan aloqasiga ko’ra sarflarni shartli o’zgaruvchan va shartli barqaror turlarga bo’lib qabul qilingan. Bunday bo’lish sarflar ayrim moddalarining ishlab chiqarish hajmiga turlicha bog’liqligi bilan shartlangandir. Shartli o’zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga proportsionaldir: mahsulot qancha ko’p ishlab chiqarilsa, moddiy mablag’lar va ishlab chiqarish hodimlariga ish haqini shuncha ko’p sarflash kerak bo’ladi. Shartli barqaror sarflar ishlab chiqarish hajmi o’sgani sari qariyb o’zgarmaydi. Doimiy xarajatlarga amortizatsiya ajratmalarini, ma’muriy boshqaruv xarajatlarini kiritish mumkin. Doimiy xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushi mahsulot qancha ko’p ishlab chiqarilgan bo’lsa, shuncha kam bo’ladi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|