O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

11.4. Muomala chiqimlari va ularni kamaytirish yo’llari 
Ishlab chiqarishni yakunlovchi bo’lgan moddiy-texnik ta’minoti ishlab chiqarish 
vositalarini iste’molchilarga yetkazish bilan bog’liq muayyan sarflarni amalga oshiriladi. 
Bu sarflar tovar-pul munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish ta’minoti hajmlari ortib 
borgani sari moddiy texnika ta’minoti vositalarining chiqimlari ham ko’payadi. 
Muomala chiqimlari o’z tabiatiga ko’ra sof chiqimlar va qo’shimcha chiqimlarga 
bo’linadi. Sof chiqimlariga tovar qiymatini tabiiy shaklidan pul shakliga o’tkazish, ya’ni 
oldi-sotti aktini amalga oshirish uchun zarur chiqimlar kiritiladi. Bu chiqimlar tovarning 
iste’mol qiymatini o’zgartirmaydi va noishlab chiqarish sarflari hisoblanadi. Muomala sof 
chiqimlariga savdoni boshqarish xarajatlari, savdo binolarini saqlash xarajatlari, reklama va 
xokazo xarajatlari kiradi. Muomala sof chiqimlari ulushi ular umumiy summasining 10% 
idan oshmaydi. 
Qo’shimcha chiqimlar ishlab chiqarish jarayonini muomala sohasida davom ettirish 
va tugallash bilan bog’liq bo’ladi. Muomalaning qo’shimcha chiqimlariga tovarlarni 
iste’mol qilish joylariga tashib berish, yuklash, tushirish ishlari harajatlari, saqlash saralash, 
qo’shimcha ishlov berish, o’rash, bog’lash hamda tovarni realizatsiya qilishga tayyorlash 
bilan bog’liq boshqa sarflar kiradi. 
Moddiy-texnika ta’minotining samaradorligini yetkazib berishlar bir maromda va 
o’z vaqtida bo’lishi bilangina emas, balki muomala vaqtining qisqarishi hamda muomala 
chiqimlarining kamayishi bilan ham aniqlanadi. Muomala chiqimlari darajasi moddiy-
texnika ta’minoti turli tizimlarida turlichadir. 

---

Qishloq xo’jaligi moddiy-texnika ta’minoti muomala chiqimlarining ancha yuqori 
darajasi xo’jaliklarni yetkazib beruvchi sanoat korxonalari va temir yo’llarda juda uzoqligi, 
mamlakat territoriyasi bo’yicha savdo omborlari hamda bozorlarning keng shahobchasini 
saqlash zarurati bilan aniqlanadi. 
Ta’minot-sotish tashkilotlari muomala chiqimlarining strukturasi, sarflarning 
harajatlar mayda moddalaridan tashkil topadigan quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
Omborlar, bazalar va magazinlar xarajatlari 
Transport xarajatlari; 
Ombor xarajatlari; 
Noishlab chiqarish xarajatlari; 
Boshqa xarajatlar. 
Birlashma va boshqarma xarajatlari. 
Bosh boshqarmalar va moddiy-texnika ta’minoti boshqarmasi xarajatlari. 
Franko - stantsiya yo’nalishi korxonalari belgilangan tovarlarni tashib berish 
xarajatlari. 
Ta’minot sotish tashkilotlari ta’minot ombor shaklida ishlab chiqarish vositalari 
muomalasi chiqimlarini qoplash uchun korxonalar narxlariga ustamalar belgilaydilar, 
tranzit shaklida ulgurji korxonalardan skidka oladilar. Bu ustama va skidkalar ta’minot 
tashkilotlariga foydani ta’minlab beradi. Ombor ustamalari ishlab chiqarish texnika 
yo’nalishidagi realizatsiya qilinadigan tovarlar qiymatining esa 0,15 dan 0,5% gachasini 
tashkil etadi. 
Muomala chiqimlarini kamaytirish ta’minot - sotish tashkilotlari rentabelligini 
oshirishning muxim omili hisoblanadi. 
Muomala chiqimlari kamayishiga ta’sir o’tkazadigan omillar orasida katta ulush 
transport harajatlarini kamaytirish bilan bog’liqdir. Shuning uchun buyurtmalarni 
korxonalar bo’yicha to’g’ri joylashtirish va transport tashkilotlarini oqilona tanlash 
muomala chiqimlarini kamaytirishga yordam beradi. 
Tovarlarni baza va omborlarda qayta yuklash - tushirishlarini har tomonlama 
kamaytirish harajatlar kamayishiga olib keladi. Ta’minotning tranzit shakli mahsulot 
muomalasi jarayonini jadallashtirishi va muomala chiqimlarini kamaytirishi shubhasizdir. 

---

Ta’minot organlari ombor shaxobchasidagi yuklash-tushirish ishlarini kompleks 
mexanizatsiyalash, saqlash va realizatsiya qilish, shuningdek unumsiz xarajatlar sarflarini 
kamaytirish muomala chiqimlarini kamaytirishning muhim rezervi hisoblanadi. Tovar 
oboroti hajmini ko’paytirish moddiy-texnika ta’minoti soxasida muomala chiqimlari 
darajasini pasaytirishning asosiy rezervlaridan biridir. 
Moddiy-texnika ta’minoti tarkibini yanada takomillashtirish, paralel ishlaydigan 
tashkilotlarni tugatish, ma’muriy boshqarish xodimlarini sonini va ularni saqlash 
xarajatlarini kamaytirish muomala chiqimlarini kamaytirishga yordam beradi.