O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Maruza №16
Elektr yurimalarda solishtirma normalarni xisoblash
Elektr energiyaning solishtirma normasi xisobi JBI №5 zavodining yillik samaradorligi 148 ming∙m³ va 2 smenalik ish uchun bajarilgan.
Solishtirma normalar ishlatilish koeffitsiyenti bilan topilgan bulib, kuyidagi formuladan topiladi:
K_I = R₁₁+R₂₂+...+R_n_n/P_n(₁+₂+...+_n)=E_a/E_vozm;
bu yerda: R₁, R₂, R₃ - berilgan guruxdagi tok iste’molchilarining ish vaktidagi aktiv kuvvati;
R_n - mexanizmlarning nominal pasport kuvvati;
E_a - birilgan smenada kurilayotgan gurux tok iste’molchilarining iste’mol kilayotgan elektr energiya mikdori.
Urta smenali yuklamada iste’mol kilinayotgan kuvvat xisobi K_I yordamida olib boriladi va unda xar xil gurux mexanizmlarining xarakter va intensiv ish jarayoni xisoblaga olinadi. Buning uchun zavod iste’molchilari shartli ravishda 4 gurux tok iste’molchilariga bulinadi.
Avval elektr energiyaning sarfi gurux iste’molchilari uchun aniklanadi:

E₁=R_u1K_n1₁=6120.192500=292 ming kVtsoat;

E₂=R_u1K_n2₂=26400.262500=1712;
E₃=R_u3K_n3₃=298.90.121000=36;
E₄=R_u4K_n4₄=760.63600=164.

Undan sung ishlab chikarish inshootlaridagi yoritish uchun elektr energiya sarfi aniklanadi.

E_opt=R_os_osv=127.51980=252 ming kVt∙soat
Tashki yoritish uchun elektr energiya sarfi:
E_no=R_no_no=323600=115000 kVt∙soat
Elektr apparatlarda elektr energiya isrofi aniklanadi, texnologik kurilmalarda 5% kilib olinadi.

E =

Turli gurux iste’molchilari uchun K_U kiymati.

Jadval 2.

Iste’molchilar guruxi	Rust, kVt	Ku	Tmax∙soat.
I gruppa (gurux) Tsement ombori Kompressor xonasi II gruppa (gurux) Biton korish tsexi Shakl beruvchi tsex Armatura tsexi III gruppa (gurux) Ta’mirlash – mexanika ustaxona Garaj Metall ombori Tayyor maxsulotlar ombori Yogochga ishlov berish tsexi IV – gurux Nasoslar, ventelyatorlar va boshka uzgarmas yuklamalar	612 2640 298,9 76	0,19 0,26 0,12 0,6	2500 2500 1000 3600

Tsex tarmoklarida elektr energiya isrofi xisobga olinadi:
(umumiy texnologik sarfdan 5% xajmda kabul kilinadi)

1. E_tsex= MVt∙soat

Zavod tarmoklarida elektr energiya isrofi: (umumiy zavod sarfining 3% xajmda kabul kilinadi).

E_zav=(E₁+E₂+E₃+E₄+E_opp+E_po)5/100=74000 kVt∙soat

Ishlab chikarishning 1m³ ga elektr energiya sarfining texnologik me’yori kuyidagini tashkil etadi:

D_t=E₁+E₂+E/Q_yil=292000+1712000+100000/148000=13.7 kVt/m³

Tsex uchun umumiy norma:

D_ts=d_t+(E₄ +E_opp+E_ts)/148000=13.7+3.5=17.2 kVt*soat/m³

Umum zavod normasi:

D_oz=17.2+(E₃+E_po+E_zav)/148000=17.2+1.55=18.75 kVt∙soat/m³.

Solishtirma me’yorlarni ishlab chikishda shuni e’tiborga olish kerakki, yokilgi sarfi, issiklik energiyasining texnologik me’yori umumiy energoresursga bulgan sarfni uz ichiga oladi.
Shuningdek, isroflarni normallashtirib, texnologik jarayoni ta’minlashda foydali sarfni xam xisobga olish zarur.
Umum tsex me’yori uz ichiga barcha sarflarni oladi: asosiy texnologik jarayonga (texnologik me’yor) va umumtsex extiyoji - isitish, yoritish, tsex ventilyatsiyasi, tsexning ichki transporti, tsexning ichki tarmoklaridagi va tugrilagichlardagi isroflar.
Umum zavod me’yori uz ichiga, umumtsex me’yori va umumzavod buyicha yokilgi, issiklik, elektr energiya sarfini oladi:

1. 
   yordamchi va ta’mirlovchi tsexlardagi (ta’mirlash, instrument, zavod laboratoriyasi, ombor va boshkalar) ishlab chikarishi extiyejlari.
   

b) korxona xududining tashki yoritish uchun.
v) zavodning ichki transporti ishi uchun va boshkalar.
Agar texnologik va umumtsex me’yorlari ratsional foydalanish va zavodning ichki umumiy xisobini yaratsa, u xolda umumzavod me’yori ishlab chikarishning energiya iste’molini tekshirish va yakin kelajak uchun umumiy xolda zavod buyicha yokilgi, issiklik energiyasi va elektr energiyaga bulgan talabni aniklash uchun kullaniladi.

Kupgina sonoat korxonalarida materiallar va yarim maxsulotlar uzining tayyor maxsulot tayyorlashdagi energiya talabining xar xilligi bilan fark kiladi. Bu faktor ishlab chikarilgan maxsulot uchun axamiyatga olinmaydi. Fakatgina yarim fabrikat tayyorlashdagi issiklik, elektr energiya va yokilgini xisobga olib ilmiy jixatdan energobalansni optimallashtirish mumkin. Shuning uchun shunday materiallardan foydalanish kerakli butun ishlab chikarish tsiklida minimal energiya talabiga erishilsin.

Shunday kilib, minimal energiya sarfi "texnologik termini maxsulot ishlab" chikarish texnologiyasini loyixalash vaktida nazarda tutilishi lozim. Xullas, xom-ashyo va yarim maxsulot ishlab chikarishda energiya sarfini xisobga olib maxsulot tayyorlashda samarali energetik kursatkich ekanligini e’tiborga olish kerak.
Sanoat maxsulotining energiya talabini baxolashda turli xil korxonalar tomonidan tayyorlangan materiallardan foydalaniladi va undan sarflangan energiya yoki yokilgi mikdorini kuyidagi formula bilan ifodalasa buladi:
d_n=₁^m₁^Qd_i_i+d

bu yerda: m – xom ashyo, material, yarim maxsulot turining soni.

d_i – i-chi ishlab chikarish uchun maxsulot tayyorlashda solishtirma elektr energiya sarfi.
_i = Q_i/Z - maxsulotning tarkibiy kismi uchun solishtirma sarf.

Masalan: Temir-beton zavodi, 1 m³ temir-beton uchun metallar soni, tsement, kushimchalar, kum va boshkalar. d - ishlab chikarilgan maxsulot uchun solishtirma elektr energiya sarfi.
Anologik tenglik issiklik energiyasi va yokilgi asosida tuzilib, koeffitsiyentlar yordamida umumiy xolda maxsulotning energiya extiyojini va minimal energiya sarfini aniklash mumkin.
Xisob-kitoblarning soddaligini kursatish uchun misol kurib chikamiz. Bunda temir-beton zavodida maxsulotning energiya talabchanligi va xom-ashyo kompleksining optimizatsiya kilingan xol uchun kursatiladi. Yukorida kursatilgan tenglamadan kurinib turibdiki, tayyor maxsulot tayyorlashda energoresurslar iktisodiga, xom-ashyo va yarim fabrikatlarga bulgan solishtirma sarflarni kamaytirishga erishish mumkin. Bunda asosan e’tiborni sifatsiz materiallar sarfiga va maxsulot sarfiga karatish lozim. Chunki bu elektr energiyaning solishtirma sarfini yetarli darajada oshirib yuboradi.
A.Ya. Dzevintskiy keltirgan usulning ma’nosi shundaki, xom-ashyolar va materiallarning solishtirma me’yorlari xisob formulasi ichiga kiradi va tayyor maxsulot elektr iste’moliga ta’sir kiladi. Bu materiallar talabning noratsionalligini va elektr energiya zaxirasini kursatadi.
Temir-beton zavodida 1 m³ tayyor maxsulot uchun elektr energiya sarfi 22-32 kVtsoat ga teng.
Yarim maxsulotlar tarkibida metall, tsement, kushimchalar metallurgiya sanoati tomonidan yoki kurilish materiallar zavodidan yetkazib beriladi. Metallda solishtirma sarf 0.1 t/m³ va 1.3 t/m³.
Yukoridagi materiallar ishlab chikaruvchi korxonalarda d_m=450; d_ts=130; d_peska=3; d_grav=3.0 kVtsoat/m³.
Shunda temir-betonning umumiy energiya talabi kuyidagiga buladi:

d_n=4500.1+1300.3+0.723+1.33+32=122.06 kVtch/m³

Bu xolda energiya talabi katta bulgan “portland” tsement urniga energiya talabi kamrok bulgan “shlako portland tsement” uchun texnologiyani joriy etish zarur, ya’ni 75-95 kVtsoat/tonna (u xolda 85 kVtsoat/m³ - urtacha xolda). Shu katorda metallning xam energiya talabi kichik bulgan navidan foydalanish (350 kVtsoat/t) zarur.
Bu xolda: d_n=98.9 kVtsoat/m³
Shu bilan, temir-beton zavodida xisoblangan tayyor maxsulot 3 marta energiya talab bilan ishlamokda.
Yukoridagi energiya talabni kamaytirish yulidagi tadbirlarni kullash, 500 ming m³ temir-betonning uzidan kamida 32.5 mln. kVtsoat energiya iktisodiga erishish mumkin.