O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti buxoro filiali

1.2. Geografik axborot tizimlarining boshqa fanlar bilan aloqadorligi
GAT asosiy ilm va texnologiyalarga asoslanadi va bunday sohalar fanlari 

bilan yaqin aloqada bo`ladi, jumladan: geografiya, kartografiya, aerokosmik

metodlar, geodeziya, fotogrammetriya, informatika, matematika, statistika va 
boshqalar.
Geografiya:

---

17

– GAT asosida geografiya tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni, ularning
kelib chiqishini, o`zaro bog’liqligini va yer yuzida tarqalishi mohiyatini 
tushuntiradi; uzoq davrli fazoviy tahlil tajribasiga ega, ularni olib borish
metodlarini amalga oshirish imkoni yaratiladi; har qanday tadqiqot va qarashlarga 
GAT fazoviy yondashish kerakligi tavsiyasi beriladi.
- GAT dan foydalanish jarayonida geografiya fani oldida turgan vazifalarini 
yechish uchun juda zarur bo`lgan kuchli metodik qurolga ega bo`ladi.
Kartografiya:
- hozirgi vaqtda GAT ga kiritilayotgan asosiy manbalar kartalar va GAT da
tasviralanadigan asosiy ma`lumotlar ham kartalar bo`lib hisoblanadi; 
- komp’yuter grafikasi va kartografiyasi esa kartografik manbalarni raqamli
bayon etishga o`z usullarini taqdim etadi; 
- kartografiya GAT dan foydalanish mobaynida ixtiyoriy kartografik
mahsulotlarni yaratish uchun kuchli vosita va juda katta hajmdagi qurilmalarga ega 
bo`ladi.
Masofadan turib zondlash: 
– samolyot yoki boshqa vositalardan olingan rasmlar GAT uchun asosiy
geografik ma`lumotlar manbai bo`lib hisoblanadi. 
- masofadan turib olingan zondlash materiallari deshifrovka qilingach, GAT
ning boshqa turdagi ma`lumotlari qatlamlari bilan osongina birlashtirilishi 
mumkin.
- ko`plab GAT lar rasmlarda taxlil ishlarini olib boradigan o`ta murakkab 
analitik funktsiyalariga ega.
Geodeziya: 
- Yerda olib borilgan plan olish natijasidan yuqori aniqlikdagi topografik
karta, u asosida esa ko`plab mavzuli kartalarni tuzish imkoni yaratiladi;
- Yerning va boshqa planetalarning shakli va o`lchamlari haqida sifatli
ma`lumotlar olishni, yer yuzasidagi tayanch nuqtalarni aniqlash metodlarini ishlab 
chiqishni, yerlardan foydalanishda ekin turlari chegaralarini aniq belgilashni
ta`minlaydi;

---

18

-yerlarning holati va ulardan foydalanish karta va planlarni GPS va elektron
taxeometrlarni qo`llash asosida tuzish metodlari va uslublarini o`rganadi. 
Fotogrammetriya:
- yer yuzasida joylashgan obyektlarning o`rni, o`lchami va shaklini 
fotografik tasvirlar orqali aniqlash metodlarini ishlab chiqadi, bular esa aero va
kosmik fotosuratlarni qayta ishlash texnologik jarayonining asosiy qismi bo`lib 
hisoblanadi.
Informatika:
- avtomatik loyihalash (SAPR) ma`lumotlarni kiritish, tasvirlash va uzatish
ishlariga ancha ta`sir etadi, bu esa uch o`lchamli obyektlarga alohida ahamiyat 
kasb etadi;
- kompyuter grafikasida erishilgan yutuqlar grafikli obyektlarni qayta 
ishlashda, namoyish etishda, ayniqsa vositalarida keng ishlatilmoqda;
- ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi (SUBD) ma`lumotlarni raqamli 
ko`rsatishda, katta hajmli axborotlarni tizimini chratishda va qayta ishlashda,
ularga murojaat qilishda, saqlashda va yangilashda yetarli darajada usullar bilan 
ta`minlamoqda;
Matematika va statistika:
- GAT da matematikaning turli sohalari, geometriya, shakllar nazariyasi,
ma`lumotlar bazasi nazariyasi, boshqarishni optimallashtirish, statistika va 
boshqarish tizimlarini loyihalashda, fazoviy ma`lumotlarni taxlil qilishda va
modellashtirishda keng qo`llanilmoqda. 
Hozirda GAT yer yuzasining millionlab odamlari xizmat qilayotgan soha.
Ular GAT ni turli sohalarda qo`llamoqdalar – global muammolarni yechishda 
(xududlar ifloslanishi, qishloq xo`jaligini qayta tashkil etishda, tabiiy ofatlarni
o`rganishda va h.k.), yoki amaliy masalalarni yechishda (punktlar orasidagi 
masofalarni aniqlashda, yangi aholi punktlarini optimal joylashtirishda, trubali va
elektr energiyasi tarmoqlarini o`tkazishda, mahaliy boshqarish tashkilotlarining yer 
munosabatlari masalalarini yechishda va h.k.).

---

19