O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universitet

Kushon

 

davlati

 davrining madaniyati. 

Kushon

 davri Markaziy Osiyo xalqlarini moddiy va ma'naviy madaniyatida jiddiy 

o'zgarishlar  bo'lganligi  bilan  izohlanadi.  Buyuk  Kushonlar  saltanatining  taqdiri, 

ma'naviyati  nuqtai  nazaridan  ayanchli  tugadi,  ya'ni  o'z  davrida  uning  tarixi  va 

madaniyati  deyarli  yozilmadi.  U  haqda  qadimgi  ma'lumot  juda  kam,  yozuv 

yodgorliklari ham unchalik ko'p emas. Markaziy Osiyoda  mil. avv. IV-II asrlarda 

oraniy yozuv asosida Xorazm, Parfiya va So'g'd yozuvlari paydo bo'ladi. 

Kushon

 

davriga kelib ular safiga yana bir yozuv-

Kushon

 (Baqtriya) yozuvi paydo bo'ladi. 

Dastlabki  yodgorliklar  Ayritoshda  va  Ko'xna  Termizda  30-yillarda  ochilib,  60-

yillarda davom ettirildi. Keyinchalik ko'xna Termiz yaqinidagi Qoratepa buddiylik 

ibodatxonasi, Fayztepa, Xolchoyi va Darvarzin ko'xna shaharchalar ochilib nixoyat 

darajada  yuksak  bo'lgan 

kushon

  madaniyati  butun  dunyoga  mashhur  bo'ldi. 

Ayritosh ko'hna shahrining topilgan o'ylarning Kesh tog'iga ishlangan tosh tasvirlar 

(sharshara)  asrimiznig  30-40  yillaridayoq  ma'lum  edi.  Bu  peshtoqlarda  gullarga 

burkangan,  musiqa  asboblari  chalib  turgan  qizlar  va  do'mbira  chalib  turgan 

bolalarning  tasviri  tushurilgan.  Surxondaryo  viloyatining  Denov  shahri  paxta 

dalalarining  birida  qchonlardir  yirik  shahar  bo'lgan  Xoxchayon  yodgorligining 

qoldiqlari saqlanib qolgan. Shaharlarning paydo bo'lishi mil. avv. I ming yillikning 

o'rtalariga to'g'ri keladi.  

---

Milloddan  avvalgi  250yilda  vujudga  kelgan  Yunon-Baqtiriya  podsholigiga  O'rta 

Osiyoning  katta  yerlari  qatori  Surxon  vohasi  ham  qaragan.  Bu  podsholik  davrida 

Surxandaryoda  ishtimoiy  -iqtisodiy  munosabatlar  rivojlanib  ,sinfiy  tabaqalanish 

ham kuchaydi .Shaharlar ravnaq topdi. Hunarmandchilik va tashqi savdo yuksaldi 

.Yunon  ,Hind  va  Turon  xalqlari  madaniyati  omuhtalashib,  o'ziga  xos  yuksak 

madaniyat  vujudga  keldi.  Shu  davrga  oid  ko'hna  binolarning  harobalari  Termiz 

atroflaridan ham topilgan. 

Milod boshlarida Surxandaryo Kushonlar davlati tarkibiga kirdi. Kushonlar dastlab 

Toxarlar davlati o'rnida bir asr davomida 5 qabilaga bo'linib yashaganlar. Bulardan 

Guyshuan  (kushon)qabilasi  yabg'uziy  (hukumroni)  Kujula  Katfis  milodiy  1-asrda 

qolgan 4 qabilani bo'y sundirib ,o'zini hukumdor deb elon etdi .U Surxandaryodagi 

Dalvarzintepani  poytaxt  qiladi  .Milod  boshlarida  Xutoydan  Kushon  podsholigi 

mulklari 

,jumladan 

Dalvarzintepa 

,Termiz 

orqali 

O'rta 

dengiz  sohili 

mamlakatlariga dastlabki karvon yo'li -Buyuk ipak yo'lining janubiy tarmoqlaridan 

biri o'tgan edi. Bu yo'l tashqi savdo va mamlakatlaro madaniyatning rivojlanishida 

juda  katta  ahamiyat  kasb  etdi  .Kushon  podsholigi  markazlashgan  quldorlik 

davlatiga  aylandi.  Aholi  asosan  budda  dinining  Mahayana  mashabiga  etiqod 

qilgan.  Dalvarzintepadan  topilgan  budda  haykali  shundan  dalolat  beradi.  Kushon 

davlatining  asoschisi  Kujula  Katfis  tezda  Hindistonni  bosib  oldi  va  shimoliy 

Baqtryani  o'ziga  bo'ysundirdi.  Katfis  II,  ayniqsa,  Kanishka  podsholigida  Kushon 

davlati  kengayib,o'z  davrida  Rim,  Parfiya  Xan  (Xitoy)  saltanatlari  bilan 

tenglashadigan  qudratli  saltanatga  aylandi.  Hozirgi  butun  Hindiston  ,Pokiston 

,Afg'oniston  ,O'rta  Osiyoning  janubiy  yerlari  unga  qaragan  .  Kushon  davlati 

miloddan  avvalgi  I-asrning  2-yarmidan  milodning  III-asri  o'rtalarigacha  hokum 

surdi. 

Surxandaryo  hududida  Kushon  davriga  oid  arxiologik  yodgorliklar  juda  ko'p  va 

xilma  hildir  Axomoniylar  va  Yunon  -Baqtriya  davridan  bu  yerda  hozircha  40 

manzil shahar ma'lum bo'lgan bo'lsa, Kushon davriga oid 120 dan ortiq shahar va 

qishloq  aniqlandi.  Aholi  asosan  Sherabod  va  Surxandaryo  havzasi  yoqalab 

---

joylashgan  edi  .Aholining  joylashishi,  katta  kichik  shaharlarning  vujudga  kelishi 

sug'orish 

shahobchalari 

bilan 

bog'liq 

,albatta.  

Sug'orish  havzalaridagi  markaz  shaxarlar  atrofida  katta  kichik  shaxarchalar, 

qarorgohlar  joylashib  ,ular  har  jihaddan  markaz  shaxarga  bo'y  sunar  edi  .Markaz 

shaxarlar esa o'z navbatida Surxandaryodagi eng yirik shaxar -Termizga qaram edi. 

Shu tarzda aholi turar joylari katta shaxar (Chog'oniyon ,Termiz ) o'rtacha shaxar 

(Dalvarzintepa,Zartepa)shaxarcha(Jondavlatepa,Talashgantepa va boshqalar ) yirik 

va mayda qishloqlarga bo'lindi. Topigan 120 yodgorlikdan 40 tasini katta shaxarlar 

jumlasiga kiritish mumkin