O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jalik vazirligi
T/r Bajariladigan ishlar va chora-tadbirlar nomi
Yüklə 309,51 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pul hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish va ichki nazoratdan o’tkazish
- 3 bob. Tijorat banklarida xujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini takomillashtirish. 3.1. Bank operatsiyalarini amalga oshirishda javobgarlik
- Tijorat banklarida xujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini takomillashtirish masalalari
“Agrobank” ATB Andijon viloyati xududiy filiali yakuniy nazorat bosh mutaxassisi A. Rasulovaning 2016 yil 1-choragi uchun ish rejasi
Pul hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish va ichki nazoratdan o’tkazish Banklarda barcha operatsiyalar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan shakldagi pul hisob-kitob hujjatlarining asl nusxasi hamda “Bank-mijoz” tizimidan foydalanuvchilardan elektron aloqa orqali olingan elektron to’lov hujjatlari, shuningdek plastik kartochkalardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlar asosida amalga oshiriladi va buxgalteriya hisobida qayd etiladi. Pul hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan ijroga faqat mijozning bankka taqdim qilgan muhr va imzo qo’yilgan varaqchada ko’rsatilgan shaxslar yoki mijozning ishonchnomasi asosida vakil qilingan shaxsdan qabul qilinadi. Pul hisob-kitob hujjatlarining majburiy rekvizitlari quyidagilardir: mijozning nomi va soliq to’lovchining identifikatsion raqami (STIR); pul oluvchi va pul to’lovchi mijozlar hisobvaraq raqamlari; ularga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va kodi; hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy; operatsiyaning nomi, maqsadi va summasi; mijoz muhri va mas’ul shaxslarining imzolari. Hujjatlarda operatsiya maqsadi aniq bayon etilishi lozim. Pul hisob-kitob hujjatlarida bo’yash, chizish va tuzatishga yo’l qo’yilmaydi. Bank operatsiyalari qonun hujjatlarida belgilangan shaklda rasmiylashtirilgan elektron hujjatlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Elektron hujjatlar pul hisob-kitob hujjatlarning asl nusxasida belgilangan barcha rekvizitlarga ega bo’lishi shart. Elektron hujjatlar mas’ul shaxslar imzolari o’rnini bosuvchi - elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Elektron hujjatlarni qabul qilish va qayta ishlash jarayonida ularning biror ko’rsatkichlarini o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi. Pul hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan ijro uchun qabul qilinadi: a) yuridik shaxslardan - asl nusxada imzo namunalari varaqchasida ko’rsatilgan imzolar namunasi va asosiy muhrning iziga muvofiq mansabdor shaxslarning imzosi hamda asosiy muhri izi mavjud bo’lganda; b) yuridik shaxs tashkil qilmasdan turib dehqon xo’jaligi va yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilardan - varaqchada ko’rsatilgan imzolar namunasidan bittasi va asosiy muhrning izi mavjud bo’lganda. Agar bankka taqdim qilingan imzolar namunasi va muhr izi qo’yilgan varaqchada ularning asosiy muhri bo’lmagan hollarda, dehqon xo’jaligi va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan taqdim qilingan pul hisob-kitob hujjatlari muhr izisiz qabul qilishga ruxsat beriladi. Imzolar o’z egasining qo’li bilan qo’yilishi shart. Barcha pul hisob-kitob hujjatlarida imzo izi tushirilgan faksimilni qo’yish taqiqlanadi. Banklarda naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan bog’iq to’lov hujjatlari “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risidagi nizom” hamda naqd pul bilan bog’iq operatsiyalari bo’yicha to’lov hujjatlari “Tijorat banklarida kassa ishini tashkil etish, inkassatsiya va qimmatliklarni tashishga doir yo’riqnoma”da belgilangan blanka shakllaridagi rekvizitlar bo’yicha to’liq va to’g’ri to’ldirib, rasmiylashtirilgan bo’lishi shart. Bank kassasidan naqd pul olish uchun foydalaniladigan naqd pul cheklari bir xil rangli siyohli yoki sharikli ruchka bilan qo’lda to’ldirilgan bo’lishi shart. hujjatning to’ldirilmagan qismlarga ikkita parallel chiziq tortilishi lozim. Hisobvaraq egasining nomi, uning hisobvarag’i raqami va bank nomi cheklarda hamda e’lonlarda burchak shtamplar bilan ko’rsatilishi mumkin. Bankda beriladigan naqd pul hujjatlarida so’z bilan yoziladigan summa satrning boshidan katta harf bilan boshlanishi shart. “Summa raqam bilan” hamda “Summa so’z bilan” rek vizitlaridagi summadan oldin va keyin qolgan bo’sh joylarga uchlari diagonal chiziq bilan birlashtirilgan ikki parallel chiziq tortib qo’yiladi. Naqd pul chekining old tomonida albatta, naqd pul olish uchun korxona tomonidan ishonchnoma berilgan shaxsning ismi, sharifi yoziladi. hisobvaraq egasi naqd pul cheklarining orqa tomonida xarajatlarning maqsadini ko’rsatishi shart, ushbu ma’lumotlar chek beruvchining imzolari bilan tasdiqlanadi va pul oluvchining pasporti yoki uning o’rnini bosuvchi hujjat ma’lumotlari ko’rsatiladi. Bu ma’lumotlar oluvchilarning o’zlari tomonidan to’ldirilishi shart. Naqd pul berilishi uchun asos bo’ladigan pul cheklari va chiqim kassa orderlari oluvchilarning imzolari bilan tasdiqlanadi. Naqd pul cheki bo’yicha mablag’ chekda shaxsi ko’rsatilgan shaxsga to’lanadi. CHek bo’yicha pul olish huquqi boshqa shaxsga topshirilishi man etiladi. Ikkinchi imzo huquqi bilan chekni imzolagan tashkilot bosh buxgalteri yoki bosh buxgalter vazifasini bajaruvchi xodim nomiga yozilgan chek bo’yicha pul to’lanishiga yo’l qo’yilmaydi. Faqat harbiy qismlar, harbiy tashkilotlar, markazlashtirilgan buxgalteriyalar xizmatidan foydalanmaydigan o’z-o’zini boshqarish organlarining, shuningdek pul olishiga ruxsat etiladigan boshqa shaxs shtatida bo’lmagan tashkilotlar hisobvaraqlariga doir cheklar bundan mustasno. Bu holat hisobvaraq egasi imzolar namunasi varaqchasida qayd etgan tegishli yozuv bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Bank rahbari, ayrim hollarda, chek bo’yicha qisman pul to’lashga va pul oluvchi shaxsga ushbu chek bo’yicha unga amalda berilgan pul summasi to’g’risida ma’lumotnoma berishga ruxsat etishi mumkin. Ma’lumotnomaga bank rahbari va bosh buxgalteri imzolari qo’yilib, bank muhri bosiladi. Pul oluvchidan olingan pul summasi to’g’risida chekning orqa tomoniga tilxat yozdirib olinadi. Ushbu chek bo’yicha boshqa naqd pul olishga ruxsat berilmaydi va unga qisman to’langani haqidagi ma’lumotnomaning nusxasi ilova qilinib, shu kunning kassa hujjatlariga qo’shib tikiladi. “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi to’g’risidagi yo’riqnoma” ga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi, Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat bojxona qo’mitasi va ularga qarashli muassasalarning to’lov topshiriqnomalari va cheklarida to’lovlar maqsadi ko’rsatilishi talab qilinmaydi. Bank operatsiyasini o’tkazish uchun asos bo’ladigan pul hisob-kitob hujjatlarida, ularni to’g’ri rasmiylashtirganligi va tekshirilganligini bildiruvchi bank mansabdor shaxslarining imzolari bo’lishi lozim. Bajarilgan operatsiyalarni isbotlovchi hujjatlar sifatida bankda saqlanadigan hujjat nusxalari hamda hisobvaraqlardan olinib, ularning egalariga yuboriladigan ko’chirmalarga ilova qilinadigan nusxalar ham ushbu bank xodimlarining imzolari bilan rasmiylishtiriladi. Pul hisob-kitob hujjatlariga imzo chekish huquqi berilgan mansabdor shaxslar imzolarining namunalari maxsus blankalarda beriladi. Bu namunalar bank rahbarining imzo chekish huquqini berish to’g’risidagi farmoyishi hisoblanadi, ularga bank rahbari va bosh buxgalteri imzo chekadi. Maxsus blankalar shakli bank tomonidan mustaqil belgilanadi. Ayrim buxgalteriya xodimlari boshqalari bilan almashtiriladigan hollarda yangi xodimlar imzolarining namunalari alohida blankalarda beriladi. Bank mansabdor shaxslari imzolarining bekor qilingan va o’zgartirilgan namunalarini ularning ustidan chizish yo’li bilan o’chiriladi. Belgilangan hollarda pul hisob-kitob hujjatlariga jo’natma kaliti ham qo’shilib, gerbli muhr yoki bank kassasining muhri yoxud bank kechki kassasi apparati qo’yadigan shtamp bosiladi. Pul va qimmatliklarni qabul qilish hamda berish bilan bog’iq hujjatlar, shu jumladan, pul va qimmatliklar qabul qilingani to’g’risidagi kvitantsiyalarda yuqorida qayd etilgan imzolardan tashqari pul va qimmatliklarni qabul qilgan yoki bergan kassirning imzosi ham bo’lishi shart. Kirim kassa orderlariga hamda pul va qimmatliklarni qabul qilish kvitantsiyalariga imzo chekish huquqi berilgan kassa xodimlarining familiyalari, ularning imzo namunalari bank rahbari tomonidan chiqarilgan maxsus blankalarda ko’rsatiladi. Bosh buxgalter imzolarning tegishli namunalari o’z vaqtida kassaga, buxgalteriya xodimlariga va nazoratchi xodimlarga berilib, bu haqda ulardan tilxat olinishini ta’minlashi shart. Bundan tashqari, bosh buxgalter imzo chekish huquqi bekor qilingan shaxslar imzolarining namunalaridan foydalanuvchi mansabdor shaxslar qo’lidagi ro’yxatlardan o’z vaqtida o’chirilishini ham kuzatib borishi shart. Har bir tijorat bankida korxona va tashkilotlarga kassa xizmatini ko’rsatish uchun bir qancha kassalar tashkil etiladi, ya’ni bank muassasasi o’z tarkibida tarkibiy bo’linma-kassa operatsiyalari bo’limiga ega. Kassa operatsiyalari bo’limida bajariladigan kirim va chiqim kassa operatsiyalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2008 yil 17 maydagi 12/2-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Tijorat banklarida kassa ishini tashqil etish, inkassatsiya va qiymatliklarni tashishga doir” (yangi tahriri) yo’riqnomasi asosida tashkil etiladi. Operatsiya kuni tugagunga qadar barcha naqd pul shu ish kunining o’zidayoq oborot kassasiga kirim qilinishi va bank muassasining bugalteriya balansi bo’yicha tegishli hisobvarag’iga o’tkazilishi kerak. Demak, kunning oxirida kassaning kirim operatsiyalari bo’yicha bugalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. YA’ni bu holda bank kassasi bilan birga pul topshirgan korxona schyotida ham topshirgan summada mablag’ ortadi. ATB “Agrobank” Andijon viloyat boshqarmasi xududiy filialida kassaning kirim operatsiyalari bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: Dt 10101 - “Aylanma kassadagi naqd pullar” Kt 20200 - “Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar” Bu bugalteriya yozuvlaridan shuni ko’rish mumkinki, bir tomondan bank kassasi, ikkinchi tomondan korxona depozit hisobvaraqasi ko’payyapti, bu hisobvaraqlarning biri aktiv, ikkinchisi esa passiv, shuning uchun bank balansining xar ikkala ham aktiv, ham passiv tomoni bir xil summaga ortadi. Mijoz pul mablag’larini inkasatorlar orqali topshirsa pul mablag’larini hisobga olish uchun 19903 - “Inkasso qilingan pul tushumlari va cheklar” hisobvaraqdan foydalaniladi. Bunda pul mablag’lari olib kelinib, xali sanalmaganda quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi beriladi: Debet 19903 - “Inkasso qilingan pul tushumlari va cheklar” Kredit 20200 - Talab qilib olinguncha saklanadigan depozitlar Pul mablag’lari sanalib bo’lganda esa: Debet 10101 - “Aylanma kassadagi naqd pullar” Kredit 19903 - “Inkasso qilingan pul tushumlari va cheklar” buxgalteriya o’tkazmasi beriladi. Chiqim kassa operatsiyalari bo’yicha quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi amalga oshiriladi: Debet 20200 - “Talab qilib olinguncha saklanadigan depozitlar” Kredit 10101 - “Aylanma kassadagi naqd pullar” Ichki nazorat xodimlari barcha bank operatsiyalarini to’g’ri amalga oshirilganligini tekshiradilar Bankning ichki operatsiyalari bank xodimlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq o’rnatilgan shakllarda rasmiylashtiriladigan hujjatlar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunga, xususan, memorial orderlar, kirim va chiqim kassa orderlari, ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha memorial orderlar, kredit bo’limi hamda bankning alohida operatsiyalari bo’yicha tayinlangan mutasaddi xodimining farmoyishlari va boshqalar kiradi. Bank to’lovchi bo’lib ishtirok etgan va memorial orderlar ishlatilgan hollarda, ular bank rahbarining va bosh buxgalterning imzolari bilan tasdiqlanadi, boshqa holatlarda memorial orderlar ushbu bank hisobvarag’ini olib boruvchi buxgalter va bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlanadi. Muddatida to’lanmagan pul hisob- kitob hujjatlari (2-kartotekaga kirim qilingan to’lov talabnomalari, to’lov topshiriqnomalari va inkasso topshiriqnomalari)ni qisman to’lash maqsadida tuzilgan memorial orderlarda operatsiya mazmunini bildiradigan matn o’rniga uning shartli belgisi - “1” va “2” raqamlari hamda to’lov talabnomasi yoki topshiriqnomasining tegishli raqami va sana ko’rsatilishi shart. Bank tuzgan hujjatlarda ularning raqamlari qayd etiladi. E’lonlar, shuningdek ularning kvitantsiya raqamlarining tartibi bank bosh buxgalteri tomonidan belgilanadi. Pul qabul qilinganligi to’g’risida to’lovchiga kvitantsiya beriladigan hollarda bank xodimi pul qo’yuvchiga berilgan kvitantsiya raqamining oxirgi uch raqamini e’longa yozib qo’yadi. e’lonlar kompyuter texnikasi yordamida tuzilishi mumkin. Texnik imkoniyati mavjud bo’lmagan banklarda esa e’lonlar qo’lda yozib to’ldiriladi. Bunda, naqd pul qabul qilingani to’g’risidagi kvitantsiyalar faqat siyohli yoki sharikli ruchka bilan qo’lda to’ldirilishi shart. Faqat blankalar komplektiga kiradigan, bir vaqtning o’zida qora qog’oz bilan to’ldiriladigan kvitantsiyalar bundan mustasno. Bank tomonidan beradigan kvitantsiyalarda so’z bilan yoziladigan summa satrning boshidan katta harf bilan boshlanishi shart. “Summa raqam bilan” rekvizitidagi summadan oldin va keyin qolgan bo’sh joyga ikki parallel to’g’ri chiziq tortib qo’yiladi. Pul omborida saqlanayotgan qimmatliklar va hujjatlarni kirim qilish va hisobdan chiqarishga doir kirim-chiqim orderlarida yakuniy summalar so’z bilan qayta yoziladi. Kirim va chiqim kassa jurnallari kompyuter texnikasi yordamida tuziladi. Unda sana, mijozning hisobvaraq raqami, kirim va chiqim hujjatining raqami, hisobot ramzi hamda uning summasi ko’rsatilishi lozim. SHuningdek, ushbu kassa jurnallari kirim va chiqim hujjatlarini dastlabki nazoratdan o’tkazgan mas’ul ijrochi va kassirning imzolari bilan tasdiqlanishi shart. Bank kunlik operatsiyalar yig’majildiga tikish va saqlash uchun chiqariladigan elektron to’lov hujjatlarining ro’yxati hamda mijozlar tomonidan taqdim qilingan pul hisob-kitob hujjatlarining asl nusxalari bankning mas’ul xodimlari imzosi va bank shtampi bilan tasdiqlanadi. 3 bob. Tijorat banklarida xujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini takomillashtirish. 3.1. Bank operatsiyalarini amalga oshirishda javobgarlik Bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun asos bo’ladigan barcha pul hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirgan hamda imzolagan shaxslar, ularning o’z vaqtida to’g’ri va aniq tuzilishi, belgilangan muddatlarda ijro uchun topshirilishi, shuningdek operatsiyalarni buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirish bo’yicha javobgardirlar. Bank va uning mijozlari o’rtasidagi munosabatlar qonun hujjatlari talablariga muvofiq bank va mijoz o’rtasida yozma shaklda tuzilgan bank hisobvarag’i shartnomasi asosida tartibga solinadi. SHuningdek, bank va mijoz o’rtasida kredit, valyuta, lizing, faktoring, qimmatli qog’ozlar bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalarining har biri bo’yicha tuzilgan shartnomalar asosida bajariladi. Mijoz bankda ochgan hisobvaraqdagi mavjud pul mablag’larini mustaqil tasarruf etadi. Mijozning topshirig’iga binoan bank hisobvarag’i bo’yicha bajarilgan barcha operatsiyalarning qonuniyligiga mijozning o’zi javobgar hisoblanadi. Mablag’ oluvchilarning roziligi mavjud bo’lganidan qat’i nazar, mablag’lar oluvchilarning talab qilib olinadigan depozit hisobvarag’ini chetlab o’tgan holda mijozning topshirig’i bo’yicha uchinchi shaxslar tomonidan to’lovlarni amalga oshirishga yo’l qo’yilmaydi, qonun hujjatlarida ko’zda tutilgan hollar bundan mustasno. Barcha pul hisob-kitob hujjatlari bo’yicha to’lovlar, faqat talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlaridan mavjud mablag’lar doirasida amalga oshiriladi. Qonun hujjatlariga muvofiq alohida tartib bilan boshqa depozit hisobvaraqlardan amalga oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Mijozning asosiy hisobvarag’ida unga qo’yilgan talablarni bajarish uchun mablag’lar yetarli bo’lmagan hollarda to’lovlar Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablag’larini hisobdan chiqarish tartibi to’g’risidagi yo’riqnoma talablari asosida amalga oshiriladi. Bank mijozning topshirig’iga binoan elektron to’lovni tegishli to’lov hujjati tushgan kunda, agar u bankning amaliyot kuni mobaynida tushgan bo’lsa, amalga oshirishi shart. To’lov hujjati amaliyot kuni tugaganidan keyin tushgan taqdirda, bank elektron to’lovni keyingi bank ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart. Agar bank hisobvarag’i shartnomasida boshqa muddatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa, qonunchilikda o’rnatilgan mijozlar hisobvaraqlariga pullarni hisobga kiritish va hisobdan chiqarish tartibini hamda elektron to’lovlarni amalga oshirishning belgilangan muddatlari bank tomonidan buzilgan taqdirda banklarga nisbatan “Mijozlarga hisobvaraqlar ochish, ularning hisobvaraqlariga pul mablag’larini hisobga kiritish va hisobdan chiqarish, ish haqi va qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan boshqa ehtiyojlar uchun naqd pul mablag’larini berishning o’rnatilgan tartiblarini buzganliklari uchun tijorat banklariga jarima sanktsiyalarini qo’llash tartibi to’g’risida”gi nizomda belgilangan jarima jazolari qo’llaniladi. Hisobvaraq egasi unga ko’chirmalar berilganidan keyin ikki ish kuni mobaynida bankka hisobvaraq krediti yoki debetiga xato yozilgan summalar haqida yozma ravishda xabar qilishi shart. Agar shu muddat ichida mijoz o’z e’tirozini bildirmasa, bajarilgan operatsiyalar hamda hisobvaraqdagi mablag’ qoldig’i tasdiqlangan hisoblanadi. Banklar qonun hujjatlariga muvofiq mijozlarning hisobvaraqlari bo’yicha operatsiyalarni to’xtatib turishga hamda qonunchilikka zid operatsiyalarni bajarishni rad etishga haqlidirlar. Agar, mijozning bankka taqdim qilgan pul hisob-kitob hujjatlarida belgilangan talablarga zid bo’lgan kamchilik va nuqsonlar aniqlansa, hujjatdagi imzolar, muhr izi yoki yozuvlar xususida shubhalansa, bank xodimlari ushbu hujjatni qabul qilishdan bosh tortadi hamda buning uchun javob bermaydi. Summasi, mijozlar nomi va ularning hisobvaraqlari raqami o’zgartirilgan to’lov hujjatlari, hatto mijozlar tomonidan o’zaro kelishilgan tartibda tuzatish kiritilgan bo’lsa ham, bank tomonidan ijro uchun qabul qilinmaydi. Agar, hisobvaraq egasi naqd pul cheki yo’qolgani yoki o’g’irlangani haqida bankka xabar bergunga qadar, bu cheklar bo’yicha to’lab yuborilgan bo’lsa, bu to’lov uchun bank javob bermaydi. Ayni paytda bank hisob-kitob hujjatlaridagi ma’lumotlar va arifmetik hisob-kitoblar to’g’riligi uchun ham javobgar hisoblanmaydi. Soxta imzolar qo’yilgan, qalbaki muhr bosilgan yoki soxta matnli chek yoxud to’lov topshiriqnomasi pulini to’lab yuborish oqibatida ko’rilgan zarar bo’yicha bank xodimining aybdorligi isbotlanmasa, hisobvaraq egasi javobgar bo’ladi. SHuningdek, mijozning pul hisob-kitob hujjatlariga qo’yilgan soxta imzolar va bosilgan qalbaki muhrni oddiy ko’z bilan qarash orqali aniqlab bo’lmasa, bank xodimi bunday hujjatlarni qabul qilganligi uchun javobgar bo’lmaydi. Mijoz tomonidan bank hisobvaraqlari bo’yicha operatsiyalar o’tkazish uchun bankka taqdim qilingan pul hisob-kitob hujjatlarining to’g’ri rasmiylashtirilganligi, ya’ni hujjat belgilangan shakldagi blankda yozilganligi, bank ko’zda tutgan barcha rekvizitlar to’g’ri to’ldirilganligi, muhr izi va imzolar bankka berilgan namunalarga mos kelishi hamda raqamlarda va so’zlarda yozilgan summalar mos kelishiga ushbu hujjatni qabul qilgan va ichki nazoratdan o’tkazgan buxgalteriya xodimlari va bank bosh buxgalteri barobar javobgar hisoblanadilar. Bank mijozning bankdagi hisobvaraqlaridagi mablag’larini qonunchilikka zid ravishda uning roziligisiz yoki asossiz ravishda o’chirgan hollarda, mijozning talabi bilan tegishli summani hisobvaraqqa kiritib qo’yishi shart. Agar, bank mijozning qonunchilikka zid operatsiyalarini bilgan holda, uning topshirig’i asosida yoki roziligi bilan ushbu qonunchilikka zid operatsiyani bajarsa, mijoz va bank baravar javobgar hisoblanadi. Bank bo’linmalari va xizmatlari bajarilayotgan bank ichki operatsiyalarining qonuniyligi va ular to’g’ri rasmiylashtirilishi uchun to’la javobgar hisoblanadilar. Buxgalteriya hisobini yuritish, nazorat qilish va hisoblash qurilmalari orqali jo’natish uchun zarur bo’lgan hujjatlarni (buyruqlar, qarorlar, farmoyishlar, smetalar, normativlar va boshqa materiallar) buxgalteriyaga o’z vaqtida topshirishlari shart. Ushbu hujjatlar sifatsiz tuzilgani va rasmiylashtirilgani hamda buxgalteriya hisobi va hisobotida qayd etishga berilish vaqtidan kechikkani, hujjatlardagi ma’lumotlarning noto’g’riligi, shuningdek, g’ayriqonuniy operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlar tuzilgani uchun bu hujjatlami tuzgan va imzolagan bankning mansabdor shaxslari javobgar bo’ladilar. Birlamchi hujjatlarni tuzish vazifasi yuklatilgan hamda bu hujjatlarni imzolash huquqi berilgan mansabdor shaxslar ro’yxati bosh buxgalter bilan kelishiladi. Imzo qo’yish huquqi yo’qligiga qaramay, biron-bir pul hisob-kitob hujjatini imzolagan buxgalteriya (bank buxgalteriyasi) xodimlari tegishli tartibda javobgarlikka tortiladilar. Xuddi shunday, imzo huquqi berilgan bank xodimlari o’z vakolatlaridan tashqari faoliyat yuritgan hollarda ham tegishli tartibda javobgarlikka tortiladi. Bank to’lovchi sifatida ishtirok etib, memorial orderlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalarning to’g’riligi bo’yicha javobgarlik bankning rahbariga va bosh buxgalteri zimmasiga yuklatiladi. Umuman, banklarda ichki nazoratni to’g’ri va samarali amalga oshirishni ta’minlash bo’yicha javobgarlik bank rahbariyati va ichki audit xizmatiga yuklatiladi. Banklar buxgalteriya hujjatlarini but saqlanishini ta’minlashlari shart. Buxgalteriya hujjatlarini saqlash yuzasidan belgilangan tartibga rioya etilishi hamda bu ishlar to’g’ri tashkil qilinishi uchun javobgarlik banklar rahbarlari va bosh buxgalterlari zimmasiga yuklatiladi. Rahbar va bosh buxgalter bank xodimlariga yo’l-yo’riqlar ko’rsatishi, xodimlarga hujjatlarni javonlar va boshqa omborlarda saqlash uchun muayyan joylarni ajratib berishi va biriktirib qo’yishi, zarur hollarda hujjatlarni bexatar joylarga olib chiqish tartibi va navbatini belgilashi lozim. Banklarda har kuni bank amaliyoti kuni tugallanganidan keyin axborotlar o’rnatilgan tartibda arxivlanadi. Bank amaliyot kuniga tegishli buxgalteriya hujjatlari ularni ularning saqlash muddatlari bo’yicha alohida yig’majildlarga tikilgan holda saqlanadi. Hujjatlarni tayyorlash bilan yig’majildlarni rasmiylashtirish vazifasi topshirilgan xodim shug’ullanadi. Kunlik yig’majildga quyidagi hujjatlar tikiladi: bank mijozlari to’lov hujjatlarining hamda qisman amalga oshirilgan to’lovlarda, shuningdek, bank mijozlar bilan shartnomada belgilangan hisobkitoblar bo’yicha amalga oshirilgan to’lovlar uchun qo’llanilgan memorial orderlarning birinchi nusxasi; Bank-mijoz dasturiy majmuasi bo’yicha amalga oshirilgan to’lov hujjatlarining ro’yxati; banklararo va filiallararo to’lovlar bo’yicha bank hisobvaraqlarining kreditlanishiga asos bo’lgan elektron to’lov hujjatlarning ro’yxati; bankning ichki hisobvaraqlari bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalari uchun asos bo’lgan memerial orderlar ro’yxati; ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalar uchun asos bo’lgan memorial orderlarning mas’ul ijrochilar bo’yicha tuzilgan ro’yxati; kunlik balans hisoboti va hisobvaraqlar bo’yicha aylanma va qoldiq summalar; kunlik buxgalteriya jurnali. Hujjatlar ro’yxati kunlik buxgalteriya jurnalining tegishli qismidan dasturiy yo’l bilan olinadi. Kassa hujjatlari “Tijorat banklarida kassa ishini tashkil qilish, inkassatsiya va qimmatliklarni tashishga doir yo’riqnoma” ning 258-moddasi talablari asosida kassa xodimlari tomonidan alohida yig’majildga tikiladi. Kunlik buxgalteriya yig’majildiga kirim va chiqim kassa jurnallari o’rnatilgan tartibda rasmiylashtirilgan holda tikiladi. Qimmatbaho metallar, chet el valyutasi bilan bog’liq operatsiyalar va boshqa bank ichki xo’jalik operatsiyalarga doir, ya’ni asosiy vositalar, bankning daromad hamda xarajatlar operatsiyalari bo’yicha hujjatlarning saqlash muddatlari turlicha bo’lganligi uchun ular alohida yig’majildlarga joylanadi. Asosiy vositalar va turli daromad hamda xarajatlar bilan bog’liq operatsiyalar, bankning boshqa xo’jalik operatsiyalari bo’yicha hujjatlar yig’majildiga to’lov hujjatlari bilan birga kassa hisobvarag’i bilan korrespondensiyalashgan va kassa orderlarini (to’lovnomalar, ish haqi to’lash qaydnomalari, arizalar va boshqalar) to’ldirishda asos bo’lgan asl nusxadagi hujjatlar ham tikiladi. Taxlanib tikilgan (broshyuralangan) hujjatlar kunlik buxgalteriya jurnalidagi ro’yxat bilan solishtirilib chiqiladi va ularning summasi aylanmalarining yig’ma ma’lumotlarini aylanmalar yakunlari bilan taqqoslanadi. Bosh buxgalterning xohishiga ko’ra, axborotni shaxsiy kompyuterga kiritish uchun tayyorlangan hujjatlar bog’lamlari shakllantirilishi mumkin. Bunda hujjatlar yig’majildiga ularni dasturiy yo’l bilan chiqarilgan ro’yxati (kunlik buxgalteriya jurnali) ning tegishli qismi bilan joylashtiriladi. Ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlariga tegishli hujjatlar ham hisoblab chiqilib, ularning summalari buxgalteriya jurnallaridagi ma’lumotlar bilan yoki aylanmalar jamlanma ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. Broshyuralangan hujjatlar yig’majildining muqovasi belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi. Taxlangan hujjatlarga shu hisobvaraqni yurituvchi mas’ul ijrochi buxgalteriya xodimi imzolagan kunlik buxgalteriya operatsiyalari ro’yxatining tegishli qismi ilova qilinadi. Agar hujjatlar dastalangan bo’lsa, ular dastalarni mas’ul ijrochi buxgalterlar qirqimi bo’yicha kunlik buxgalteriya jurnaliga qarab hisoblab chiqilishi mumkin, biroq bu hujjatlarni tayyorlagan xodim kun davomida o’tkazilgan buxgalteriya operatsiyalariga doir barcha hujjatlarning shu dastada borligiga ishonch hosil qilishi kerak. Hujjatlarni tayyorlash topshirilgan mas’ul xodim ilovasi bor bo’lgan hujjatlarda bu ilovalar qanchaligi ko’rsatilganini va ular haqiqatan ham mavjudligini sinchiklab tekshirishi lozim. YAkunlangan kun hujjatlari keyingi bank ish kundan kechiktirilmay, yuqorida qayd etilgan tartibda rasmiylashtirilishi lozim. Qoida bo’yicha bu hujjatlar har kuni tayyorlanadi. Muqovada buxgalteriya hujjatlari soni va umumiy summasi bo’yicha ma’lumotlarni tayyorlagan xodim, bosh buxgalter yoki uning o’rinbosari imzolari bilan tasdiqlanadi. Operatsiyalar hajmi kam bo’lgan banklarda o’tgan yilga tegishli bo’lgan uzoq muddat saqlanadigan hujjatlar rahbar xohishiga ko’ra, yil yakunlangandan so’ng shakllantirilishi mumkin. Bunday hollarda yil tugagunicha bu hujjatlar yig’majildda to’plab borilishi va omborda yoki metall shkafda bosh buxgalter javobgarligi ostida saqlanishi lozim. Uzoq muddat saqlanadigan hujjatlar taxlanayotganda yig’majildda har bir kun uchun qistirma varaqlar qo’shilishi, ularda shu kun uchun buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan taqqoslangan har bir hisobvaraq debeti va krediti bo’yicha hujjatlar summalari ko’rsatilishi kerak, yig’majild muqovasida esa buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan taqqoslangan har bir hisobvaraq debeti va krediti bo’yicha hujjatlarning umumiy summasi qayd etiladi. Buxgalteriya va kassa hujjatlari umumiy yig’majildlariga bosh buxgalter yoki uning o’rinbosari imzolagan ma’lumotnomalar joylanadi. Bu ma’lumotnomalar har bir hisobvaraq debeti, shunungdek, alohida yig’majildlarda saqlanayotgan har bir “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’ining kirim va chiqimi bo’yicha hujjatlar summalari to’g’risida tuzilgan bo’lishi kerak. Hujjatlarni saqlashga ma’sul xodim hujjatlaming to’la va but saqlanishini ta’minlashi shart. Ular bosh buxgalter, uning o’rinbosari yoki bo’lim boshlig’ining ruxsatisiz boshqalarga hujjatlarini ko’rib chiqishlariga yo’l qo’ymasliklari lozim. Quyidagi hujjatlar saqlanishi shart: Omborda yoki metall shkaflarda: tugagan yil uchun yillik hisobotning tegishli imzolar bilan rasmiylashtirilgan nusxasi hamda so’nggi tugagan oy uchun oylik balans va uning barcha ilovalari; joriy oyning birinchi kuni uchun tekshiruv qaydnomalari; v) fuqarolar omonatlari bo’yicha amaldagi shaxsiy hisobvaraqlari; g) oxirgi 12 oy uchun kassa hujjatlari; joriy oy uchun kirimchiqim hujjatlari; binolar va inshootlar, xo’jalik anjomlari, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hisobi yuritiladigan hisobvaraqlar bo’yicha daftarlar. Qo’riqlanadigan xonadagi metall shkaflar, sandiqlar yoki qutilarda: amaldagi shaxsiy hisobvaraqlar kartotekalari (omonatlar bo’yicha shaxsiy hisobvaraqlardan tashqari), amaliyot jurnallari, kitoblar, imzolar namunalari qo’yilgan kartochkalar, ish haqi to’lash uchun berilgan mablag’lar hisobini yuritish kartochkalari, foizlarni hisoblash qaydnomalari; amal qilib turgan va arxivdagi pensiya varaqlarining hamda bir marta pensiya va nafaqalar to’lash to’g’risidagi topshiriqnomalarning kartotekalari. Mijozlarning ularga hisobvaraqlar ochish to’g’risidagi arizalari barcha zarur hujjatlar bilan birga har bir mijoz bo’yicha tutiladigan alohida yig’majidlarda saqlanishi lozim. Bunday yig’majildlardan hujjatlarning chiqarib olinishiga mutlaqo yo’l qo’yilmaydi. Ushbu yig’majildga imzo huquqi o’zgargani to’g’risidagi yozishmalar, hisobvaraqni tasarruf etish vakolatini belgilovchi hujjatlar, ssuda hisobvaraqlari ochish to’g’risidagi majburiyat arizalari, shuningdek, hisobvaraqlar ochish haqidagi farmoyishlarning nusxalari tikiladi. Har bir yig’majildga talab qilib olingunga qadar saqlanadigan depozit hisobvarag’ining raqami qo’yiladi. Hisobvaraqlarni yuridik rasmiylashtirish bilan bog’liq hujjatlami saqlash vazifasi bosh buxgalter yoki uning o’rinbosari zimmasiga yuklatiladi. Ushbu yig’majildlar qulflanadigan javonlarda saqlanishi lozim. Amaldagi imzo namunalari amaliyot bo’limi xodimlarining qulflanadigan kartotekalarida saqlanishi lozim. Hisobvaraqlarni yuridik rasmiylashtirish bilan bog’liq o’z kuchini yo’qotgan hujjatlar yig’majildda qoldiriladi va ular ustiga chiziq tortilib yangi hujjatlar bilan almashtirilgani yozib qo’yiladi. Imzolar namunalari qo’yilgan kartochka almashtirilayotganda o’z kuchini yo’qotgan kartochkalar nusxalaridan biri mijozning yuridik yig’majildiga tikiladi, qolganlari esa yo’q qilinadi. Buxgalteriya hisobiga tegishli barcha materiallar (o’tgan oylar uchun) buxgalteriya hujjatlari bank arxiviga topshirilgunga qadar, buxgalteriyaning stellajlar va temir javonlar bilan jihozlangan joriy arxiv hujjatlar but saqlanishi uchun javob beradigan maxsus ajratilgan xodim qo’l ostida bo’ladi. Agar omborda joy yetmasa, aynan shu xodim buxgalteriyadagi temir javonlarda saqlanadigan hujjatlarning daxlsizligiga javob beradi. Omborda va joriy arxivda saqlanayotgan buxgalteriya hujjatlariga doir ma’lumotlar kassa hujjatlari bo’yicha javobgar xodim huzurida, bosh buxgalter yoki uning o’rinbosari (bo’lim boshlig’i) imzolagan talabnomalar asosida olinadi. Ma’lumot olish uchun ruxsat berilgan bank xodimi kassir yoki joriy arxivni boshqaruvchi xodim kuzatuvida ishlashi lozim. Hujjatlar uchun javobgar shaxslar ma’lumot olishga ruxsat berilgan xodimlar tomonidan hujjatlarga birorbir tuzatishlar va yozuvlar kiritilmasligini kuzatib turishlari shart. Ombor va joriy arxivdan kirim-chiqim hujjatlari bosh buxgalterning yozma ruxsati bo’yicha beriladi. Kun oxirida hujjatlar qaytarilishi shart. Arxiv hujjatlari faqat qonun hujjatlarining talablari asosida olinishiga yo’l qo’yiladi. Hujjatning asl nusxasi olinayotganda bu haqda ikki nusxada dalolatnoma yoki bayonnoma tuzilib unga bank rahbari yoxud uning o’rinbosari, bosh buxgalter va hujjatni talab qilgan tashkilot vakili imzo chekadi. Dalolatnoma yoki bayonnomada aynan qanday hujjat olinayotgani, uning kimning talabiga va ruxsatiga ko’ra olinayotgani aniq ko’rsatilishi kerak. Dalolatnoma yoki bayonnomaning ikkinchi nusxasi yuqorida qayd etilgan vakilga topshiriladi. Hujjatning olingan asl nusxasi o’rniga bosh buxgalter tasdiqlagan nusxa hamda dalolatnoma yoki bayonnomaning birinchi nusxasi va hujjatni olish xususidagi talabnoma qo’yiladi. Bu talabnomada asl hujjatni olgan shaxs imzosi ham bo’lishi lozim. Hujjat olingani to’g’risida bosh buxgalter shu hujjat turgan yig’majild muqovasiga yozib, imzo chekadi. Bir yilning turli sanalariga tegishli kirimchiqim hujjatlari bir vaqtning o’zida olinayotgan hollarda bu hujjatlarning barchasi uchun bitta dalolatnoma yoki bayonnoma tuzilib, unga shu hujjatlar ro’yxati kiritiladi. Mazkur hujjatlarning asl nusxasi o’rniga uning nusxasi, hujjatni olish to’g’risidagi talabnoma, dalolatnoma yoki bayonnomaning birinchi nusxasi qo’yiladi, boshqalarining o’rniga esa shu hujjatlar nusxalari qo’yilib, ularda hujjatni olish to’g’risidagi talabnoma qaerda saqlanayotgani yoziladi. Tijorat banklarida xujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini takomillashtirish masalalari Tijorat banklari hisob siyosatining tashkiliy-texnikaviy jihatida ko’riladigan masalalar, ya’ni bank operatsiyalari, olib boriladigan hisob-kitoblarni takomillashtirish bugungi kunda tijorat banklarini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Bunda bank ichki nazoratini belgilangan talablar darajasida tashkil etish talab etiladi. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarini ichki nazorati zimmasiga tijorat bankini ichki tekshiruvidan o’tkazish jarayonida buxgalteriya hisobi va hisobotining ahvolini o’rganish majburiyatini yuklaydi. Tekshiruvni rejalashtirish va o’tkazish jarayonida ichki nazorat mutaxassisi tekshirilayotgan tijorat bankidagi buxgalteriya hisobi tizimini tushunib yetishi lozim. Buxgalteriya hisobi tizimi bilan tanishish hisob siyosati va buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy qoidalari, buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya hisobotini tayyorlash uchun mas’ul bo’linmaning tashkiliy tuzilmasi, hisobni yuritish va hisobotni tayyorlashda ishtirok etuvchi xodimlar o’rtasida majburiyatlarning taqsimlanishi, bank tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalar aks ettirilgan hujjatlarni tayyorlash, ularning aylanishi va saqlanishini tashkil etish, amalga oshirilgan operatsiyalarni buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish tartibi, bunday registrlardagi ma’lumotlarni umumlashtirish shakllari va usullari, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida davriy buxgalteriya hisobotlarini tayyorlash tartibi, hisobni yuritish va hisobotlar tayyorlashda hisoblash texnikasining roli va ahamiyati, hisobga olish tizimining alohida uchastkalarida nazarda tutilgan nazorat vositalari haqidagi ma’lumotlarni o’rganish, taxlildan o’tkazish va baholashni o’z ichiga oladi. Boshlang’ich hisob hujjatlarida operatsiyalarning hisob va hisobot uchun muhim detallari aks ettirilgan, barcha operatsiyalar buxgalteriya hisobida to’g’ri davrda, tegishli buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida, amaldagi normativ hujjatlarga va bankda qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq qayd etilgan, firibgarlik holatlarining paydo bo’lishi imkoniyatlari cheklangan bo’lsa, buxgalteriya hisobi tizimini samarali deb topish maqsadga muvofiqdir. Xususan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini keltirib chiqargan asosiy sabablardan biri bu banklarda o’tkazilgan tekshiruvlarning xolislik, adolat, haqqonoylik kabi tamoyillarga rioya etilmaganligidadir. Bankda o’tkaziladigan har bir operatsiya albatta, bank tomonidan tekshirib borilishi kerak, ya’ni bank operatsiyalari bajarilayotganda, ular qonuniy rasmiylashtirilishi hamda mablag’lar va boyliklar but saqlanishi tegishlicha nazorat qilinishi ta’minlanmog’i lozim. Ushbu jarayon ichki bank nazorati orqali amalga oshiriladi. Bank ichki nazorati - o’z aktivlarining butligini ta’minlash; hisobot ma’lumotlarining aniqligi va ishonchligini tekshirish; operatsiyalar samaradorligiga ko’maklashish; hisob yuritish siyosatiga rioya etilishiga yordamlashishdan iborat. Bank ichki nazoratini samarli tashkil etish uchun ma’muriy nazorat va ichki nazorat usullaridan keng foydalanish maqsadga muvofiq. Tijorat banki tavakkalchilik darajasini aniqlash, baholash, monitoring qilish, boshqarish va uni kamaytirish bo’yicha tegishli choralar ko’rishi kerak. Tavakkalchiliklarni aniqlash, baholash, monitoring qilish, boshqarish, kamaytirish va hujjatlashtirish bo’yicha tegishli choralarni ko’rish tartibi ichki qoidalar bilan belgilanadi. Tavakkalchilik darajasi mijozning amalga oshiradigan operatsiyalari turlari va belgilangan mezonlar hamda mijozni lozim darajada tekshirish natijalarini, mijoz va operatsiya bilan bog’liq tavakkalchilik (mijozlar, mamlakatlar va geografik hududlar) omillarini inobatga olgan holda mijoz taqdim qilgan ma’lumotlar asosida, mas’ul xodim tomonidan aniqlanadi va baholanadi. Tijorat banki avvaldan quyidagi mezonlarga javob beradigan mijozlarni yuqori darajadagi tavakkalchilik toifasiga kiritib, ularga nisbatan kuchaytirilgan e’tibor qaratishi lozim: terrorchilik faoliyatida ishtirok etayotganligi haqida; yoxud terrorchilik faoliyati bilan shug’ullanayotgan shaxslarning nazorati ostida ekanligi haqida; yoxud terrorchilik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yoki shug’ullanishda gumon qilinayotgan tashkilotning bevosita yoki bilvosita mulkdori ekanligi yoxud uni nazorat qilayotganligi haqida ma’lumot mayjud bo’lgan shaxslar; б) jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikda ishtirok etmayotgan davlatda doimiy yashayotgan, turgan yoki ro’yxatga olingan shaxslar; в) taqdim etuvchiga bo’lgan aktsiyalarning emitenti hisoblangan norezident - yuridik shaxslar; г) haqiqatda joylashgan joyi ta’sis yoki ro’yxatga olish hujjatlarida ko’rsatilgan ma’lumotlarga muvofiq bo’lmagan tashkilotlar va yakka tartibdagi tadbirkorlar; д) faoliyat davri moliyaviy yilning bir choragidan oshmagan tashkilot va yakka tartibdagi tadbirkorlar; е) muntazam ravishda (masalan, 3 oy ichida ketma-ket) shubhali yoki gumonli operatsiyalarni amalga oshiruvchi mijozlar; ж) mijozning shaxsan ishtirokisiz operatsiyani amalga oshirish imkonini beruvchi dasturiy majmualaridan foydalanuvchi mijozlar; з) ichki qoidalarda belgilanadigan boshqa shaxslar. Mijoz yoki mijoz tomonidan amalga oshiriladigan operatsiya yuqori darajadagi tavakkalchilik toifasiga kiritilgan taqdirda, Ichki nazorat xizmati ushbu mijoz tomonidan amalga oshirilayotgan operatsiyalar ustidan doimiy monitoring yuritishi shart. Mijoz tomonidan amalga oshirilayotgan operatsiyalarning tavsifi o’zgarishiga qarab, Ichki nazorat xizmati zarur hollarda u bilan ishlash bo’yicha tavakkalchilik darajasini qayta ko’rib borishi lozim. Ichki nazorat xizmati ichki qoidalarda belgilangan tartibda yuqori tavakkalchilik darajasi toifasiga kiritilgan barcha mijozlarning hisobini yuritishi kerak. Tijorat banki jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va (yoki) terrorizmni moliyalashtirish maqsadida texnologik yutuqlardan foydalanilishini oldini olishga qaratilgan choralarni ko’rishi kerak. Ushbu maqsadda tijorat banki: yangi xizmat turlari va yangi ish amaliyoti ishlab chiqilishi; yangi va mavjud xizmat turlari uchun yangi yoki rivojlanayotgan texnologiyalardan foydalanilishi sababli yuzaga kelishi mumkin bo’lgan tavakkalchilik darajalarini aniqlashi va baholashi kerak. Tavakkalchilikni bunday baholash yangi xizmat turlarini, ish amaliyotini tatbiq qilishdan yoki yangi yoxud rivojlanayotgan texnologiyalardan foydalanishdan avval o’tkazilishi kerak. Bunda, bunday tavakkalchilikni aniqlash va baholash tijorat bankining yangi xizmat turlarini (yangi texnologiyani) bevosita joriy qilayotgan bo’linmasi tomonidan Ichki nazorat xizmati bilan birgalikda amalga oshiriladi. Tijorat bankining mazkur bo’linmasi va Ichki nazorat xizmati ushbu tavakkalchiliklarni monitoring qilish va kamaytirish uchun tegishli choralarni ko’rishlari lozim. Ko’rilgan choralar natijalari to’g’risidagi ma’lumot bank boshqaruviga taqdim qilinishi kerak. Banklarda hujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini tashkil etishda buxgalteriya hisobining qonuniy va uslubiy asoslari bo’lib, O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonuni”, “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”, “Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari” hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ishlab chiqarilgan me’yoriy hujjatlari hisoblanadi. Ushbu qonuniy hujjatlar buxgalteriya hisobini yuritishda tartibga soluvchi qonuniy hujjatlar hisoblanadi va mulkchilik shaklidan, ya’ni, qaysi tarmoqqa tegishliligidan hamda katta-kichikligidan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun amal qilinadi. Banklarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarning analitik va sintetik hisob ma’lumotlari birlamchi ma’lumotlar hisoblanadi. SHu boisdan, ushbu hisob ma’lumotlarning bosh hamda yordamchi kitoblarda to’g’ri rasmiylashtirilishi buxgalteriya hisobini yuritishni osonlashtiradi. SHuningdek, ularni banklarda buxgalteriya hisobining hisobvaraqlari tizimida aks ettirishga yaqindan yordam beradi. Bu o’z navbatida, bankning buxgalteriya balansini tuzishga sharoit yaratadi. Buxgalteriya balansi ikki qismdan: aktiv va passivdan iborat bo’lib, ularning o’zaro tengligi balansning to’g’ri tuzilganligini, ya’ni, bankning ish kuni to’liq yakunlanganligini ifodalaydi. SHunday qilib, banklarda hujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini yuritishda avvalo uning nazariy asoslarini chuqur o’zlashtirish hamda buxgalteriya hisobi va xisobotlarini tuzishga oid me’yoriy hujjatlarni ham bilishni taqazo etadi. YUkoridagilardan kelib chikib, xulosa qiladigan bo’lsak, banklarda analitik va sintetik hisob ma’lumotlarining dastlabki hisobi har bir hisobvaraqlar bo’yicha o’z vaqtida aniq hamda to’g’ri rasmiylashtirilishi, ularning qayta ishlanishi buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil qilishni yengillashtiradi va balans hisobotlarini tuzishni tezlashtiradi, shuningdek, bankning ish kuni yakunlanishiga yordam beradi. Banklarda hujjatlar aylanishi va ichki bank nazoratini tashkil etish - uning o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanishidir. CHunki banklarda buxgalteriya hisobi korxona va tashkilotlarda yuritiladigan buxgalteriya hisobidan farqli o’laroq, hisobni yuritishdagi operativliligi, aktiv va passivlarni real baholashning mavjudligi, kapitaldan samarali foydalanish imkoniyatining realligi, kundalik mijozlar bilan bo’ladigan operatsiyalarning o’z vaqtida ramiylashtirilishi va shaxsiy hisob varaqalarga to’g’ri o’tkazilib, kundalik balans tuzish orqali umumlashtirish asosida nazorat qilish xususiyatlari bilan keskin farq qilishligidir. Bank tomonidan amalga oshiriladigan mijoz operatsiyalarining nazoratini o’z xususiyatlari bo’yicha quyidagi turlarga ajratish kerakligini taklif qilamiz: mijozning shartnomaga asoslangan harakatini tekshirish; mijoz o’z operatsiyalarini qonunchilikda o’rnatilgan tartibda bajarayotganligini tekshirish; hujjatlarning rasmiylashtirilishiga qo’yilgan talablarga rioya qilinishini ta’minlash; to’lovlarni amalga oshirish uchun moliyaviy sharoitlar mayjudligini aniqlash. Respublikamizda iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va mulk shaklining o’zgarishi natijasida taftishning o’rnini audit egallashi tezlashdi. Ammo, taftish butunlay yo’qolib ketmaydi va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustahkamlanishiga qarab saqlanib qoladi. Banklarda barcha muomalalar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan shakldagi pul hisob-kitob hujjatlarining asl nusxasi hamda “Bank-mijoz” tizimidan foydalanuvchilardan elektron aloqa orqali olingan elektron to’lov hujjatlari, shuningdek plastik kartochkalardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlar asosida amalga oshiriladi va buxgalteriya hisobida qayd etiladi. Pul hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan ijroga faqat mijozning bankka taqdim qilgan muhr va imzo qo’yilgan varaqchada ko’rsatilgan shaxslar yoki mijozning ishonchnomasi asosida vakil qilingan shaxsdan qabul qilinadi. Bizning fikrimizcha, Agrobanklar operatsion kassa markazidan o’zining mijozlariga ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni berishda kassa operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishi grafigini yuqoridagi tartibda belgilashlari va ularning grafigini bosh buxgalter va bank rahbari tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu holda bank mijozlaridan belgilangan muddatlarda hisob-kitob cheklarini olib, o’rnatilgan tartibda mablag’lar berilishini ta’minlaydi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining xalqaro amaliy aloqalari o’sishi banklararo valyuta savdosi hajmlari ortishiga olib kelmoqda. Mazkur bozorda mijozlarga malakali xizmat ko’rsatish asosiy o’rin tutadi. Bu ishni yuqori darajada bajarish uchun banklar doimo bozorda xizmatga hozir bo’lishlari kerak. Ular valyuta kurslarining o’zgarishini kuzatib borishlari, dolzarb iqtisodiy va siyosiy voqealardan xabardor bo’lib turishlari zarur. Banklarning tashqi iqtisodiy faoliyati tovar va xizmatlarni eksport-importida milliy va chet el valyutalarida amalga oshiriladigan bank operatsiyalari, ularni O’zbekiston Respublikasi hududida chet el valyutasiga sotish, nosavdo operatsiyalar, norezidentlarning mamlakat ichidagi harakati va boshqa chet el valyutasidagi operatsiyalar bilan bog’liqdir. Vakolatli banklar tomonidan valyuta tushumining bir qismi korxonalar tomonidan majburiy sotilishi tartibida sotib olingan xorijiy valyutadagi mablag’lar belgilangan tartibda birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarni amalga oshirish uchun foydalaniladi. Valyutani majburiy va qaytarib sotish mobaynida qonunchilikda belgilangan, sotish tartibining majburiy shartlari kabi, bu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish ham tekshirilishi kerak. Valyutani ixtiyoriy sotishda esa asosan ushbu muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirishini doimiy nazoratdan o’tkazib turish shart. SHuningdek, ichki nazorat kassadagi, bankdagi depozit va ssuda schyotlaridagi, shu jumladan akkreditivlar, chet el valyutasidagi pullarga oid hujjatlar, chet el valyutasidagi qisqa muddatli va uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar, chet el valyutasida ifodalangan debitorlik va kreditorlik qarzlar, kreditlar va zayomlar valyuta qiymatida hisoblanishini ham nazoratga olishini taklif qilamiz. YUqoridagilardan kelib chiqib, banklarda ichki nazorat ish faoliyatini tashkil qilishda amaldagi qonuniy va me’yoriy hujjatlar talablariga mos kelishini va ularning sifatli bajarilishini ta’minlashga yaqindan yordam beradi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent O’zbekiston 1992-yil O’zbekiston Respublikasi “ Buxgalteriya xisobi to’g’risida”gi qonuni “O’zbekiston ovozi” gazetasi, 2016-yil 30-mart. “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni. 1995 yil 21 dekabr. “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni. 1996 yil 25 aprel. “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni. 2002 yil 5 aprel. “Iste’mol krediti to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni. 2006 yil 5 may. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 20.01.2009 y. PQ-1041 Qarori. "O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami", 2009 yil, 4-son “Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 2007 yil 12 iyul “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 21 martdagi Farmoni. “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi Qarori. “Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 24 martidagi 104 sonli Karori. Yüklə 309,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|