O’zbekiston respublikаsi tа’lim, fаn vа innovаtsiyаlаr vаzirligi

1.3 Tojik tili frazeologiyasining dolzarb masalalari

Frazeologik birliklarning rivojlanishi va taraqqiyaoti natijasida frazeologik birliklarni har tomonlama va chuqur o‘rganishga doir tadqiqotlar olib borildi. Frazeologiyani rivojlantirish tarixida, uning milliy xususiyatlari fanning dolzarb masalalaridan biridir. Tilning asosiy boyilik manbai xalqdir.

Tojik tili tojik xalqining hayotiy faoliyatining barcha qatlamlarini qamrab oladi. Tojik tili fors va doro tillari kabi boy tarixga ega. Tojik tili tojik xalqining hayotiy faoliyatining barcha qatlamlarini qamrab oladi. Tojik tili fors va doro tillari kabi boy tarixga ega. Atoqli tilshunos olimlarimiz Y.Rubinchik Tirevaning fikriga ko’ra, garchi ko'pchilik tilshunoslar tomonidan ko'plab tadqiqotlar qilingan bo’lsada, tojik frazeologiyasi hali to’liq tadqiq etilgan deb bo'lmaydi.
Tojik tili tilshunoslikning ko’plab sohalarida katta adabiy merosga ega.
Abul Xasan Shohid Balxiy va boshqa tilshunos olimlar tojik tilining adabiy merosining boyishiga xizmat qilgan.
Ilmiy tadqiqotlar natijasida, tilning frazeologik fondi muttasil boyib boradi.Turli xil manbalarni o'zlashtirish jarayonlarining rivojlanishi, har qanday tildagi frazeologizmlarini boyitishning asosiy usulidir. Tildagi frazeologik fondni boyitish manbaalari quyidagilar:
1) professional nutq;
2) diniy ta'limotlar
3) mifologik adabiyot va ertak syujetlari;
4) Qadimgi yunon va rim adabiyoti;
5) yozuvchilarning asoslari.
Tilning leksik va frazeologik tizimi tilning o'z qatlami va assimilyatsiyaga bo'linadi. Til tarkibida leksema shaklarini o‘zlashtirishdan tashqari, til frazeologiyasini o‘zlashtirish hodisasi ham mavjud.
Shunga ko‘ra, leksemalarda bo‘lgani kabi, frazeologizmlar ham ikki guruhga bo‘linadi: o'ziga xos frazeologik qatlam va assimilyatsion frazeologik qatlam. Ularga o'ziga xos frazeologik ketma-ketlik kiradi. Frazeologizmlar (tarvuz qo'ltig'idan tushdi, do'ppi yarmi to'la edi, u qulog'iga kirib-chiqdi), hayotidagi voqelik asosida shakllanganodamlar va unga tayanadigan tasvir. O'zlashtirilgan frazeologizmlar - moslashtirilgan iboralar boshqa tillar joriy tilga o’tgan: dry out of the water (suvdan quruq chiqmoq) tojik tilida “аз об хуш буромадан”, (to blacken someone’s heart birovning qalbini qora qilmoq) tojik tilida “дили касеро сиех кардан” kabi iboralar.
Tildagi frazeologizmlarni o'zlashtirishning asosiy usuli bu frazeologizmlarni kalsifikatsiyalashdir. Assimilyatsiya qilishda frazeologizmlar, to‘liq va yarim sakrash yoki kalkalash orqali amalga oshiriladi. Masalan: “ки бo гaзи xуд чeн кaрдa шaвaт” - “to measure with its own gas” to'liq kalkalash hisoblanadi, “бa жo овардaн”- “to accomplish” yarim kalkalash hisoblanadi.
Bundan tashqari, frazeologizmlarni o’rganishda, sodda usullar orqali yoki mukammal usullar orqali o’rganish ham bir-biridan farq qiladi. Agar ibora klasifikatsiya qilishning oddiy usulida o’rganilgan bo’lsa, keyin assimilyatsiya esa frazeologizm sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, “рол бозу кaрдaн”, “зувoлeш пишик” iboralar tojik tili oddiy kalka hisoblanadi, “нoгoрeшбa бoзу кaрдaн”, “бa дoми касе aфтидан” “birovning nog’orasiga raqsga tushish” iboralari esa mukammal usulda o’rganilgan frazeologiya hisoblanadi.
Fors- tojik tillarining frazeologiyasiga oid ko'plab nashr etilgan ilmiy ishlar, XX asrning 50-60-yillarida V.V.Vinogradovning ilmiy asoslariga asoslanadi. Birinchi bo’lib, G'afforov o'zining olib borgan tadqiqot ishlarida tojik frazeologik birliklarining semantik tasnifi va ularning erkin sintaktik qurilmalardan farqini ko‘rsatdi²⁰.
R. Jalilning, “Til va uslub” haqida monografiyasida frazeologizmlarni o’rganishga oid alohida bo’lim ajratgan. Tojik tilshunosligida birinchi marta R.G‘afforov frazeologik birliklarning semantik klasifikatsiyasini amalga oshirgan va ularni 3 guruhga ajratgan.
Birinchi guruhga, R.G‘afforov alohida komponentlar yordamida ma’nosi tushunilmagan so‘z birikmalarini kiritdi va ularni frazeologik birikma deb nomlaydi.
Ikkinchi guruhga esa, metaforik frazeologik iboralar deb nomlaydi. Ular frazeologik birliklarning ichki ma’nosining ko’chma ma’nosining natijasida yuzaga keladi, frazeologik birliklar o’z ma’nosiga ko’ra, bu komponentlaridan farq qiladi.
Muallif uchinchi guruhga alohida nom bermagan, lekin shunday bo’lsada, frazeologik birliklarning yana o’ziga xosligi ma’no ko’chishni hosil qilishidir²¹.
X.Jalilov o`z tasnifida esa, frazeologizmlar to‘rt guruhga ajratadi.
1. Frazeologik birikma xususiyatlari. Ular turgʻun birikmalar, ular oʻz-oʻzidan tarkibiy qismlarga ajratilmaydi,
Bunday birikmalarning ma’nosi faqat komponentlarning yigʻindisidan ma’no bildiradi: “лаклак дар хаво”, “рoг-рог рафтан”.
2. Frazeologik chatishmalar. Ushbu turkumga, olim semantik bo'linmas birikmalarni kiritadi. Butun birikmaning maʼnosi komponentlar maʼnolari yigʻindisi dan keladi: “гули сари сaбaд”, “oб кaрдa xурдaн”.

3. Frazeologik bog‘lanishlar. Bular ma’noviy qismlar uchun turg’un iboralar va ularni tashkil etuvchi qismlari ma'lum bir mustaqil ma’noga ega bo'ladi: “зури хaйдaрий”, “xизмати xирсонa”.

4. Frazeologik iboralar – semantik jihatdan
Ma’noviy qismlarga ajraladigan frazeologik birikmalar. Bunday turdagi frazeologik birliklar tojik tilida juda kam uchraydi: “рохи охан”, “ситораи руз”²².
Tojik frazeologiyasining dolzarb masalalarini hal etish borasida, amaliy yechimlarni berishda yetarli malakaga ega tilshunosh olimlar tomonidan tomonidan yaratilgan frazeologik iboralar lug’atlari Tojikistonda frazeologiya nazariyasining shakllanganligini yaqqol namoyon etadi.
Bu davrda tojik tili frazeologiyasi sohasida eng katta yutuqqa erishganligining yaqqol misoli 2 tomlik “Farxangi iborahoi rextai zaboni hozirai tojik” (Phraseological dictionary of modern Tajik language) lug’atining yaratilishi bo’ldi. Lug'at M.Fozilov tomonidan tuzilgan hamda ushbu lug’at
1963- yilda nashr etilgan²³. Bu lug’at zamonaviy tojik tilining frazeologik iboralarning izohli lug’ati yaratilishida birinchi tajriba hisoblanadi. Izohli lug'atining birinchi jildining kirish qismida, tojik frazeologiyasining nazariy asoslariga ta’rif berilgan. Lug'atda hozirda tojik tiliga oid sakkiz ming frаzeologik birlik jamlangan. Lug’аt tarkibida bir qancha maqol ham bor,
chunki bu lug'аt muallifi frazeologik birlikni keng ma’noda tushuntirish tarafdori bo’lgan.
Frаzeologizmlar, har qanday til birligi kabi ifoda va mazmunning yaxlitligini tashkil qiladi. Frazeologizmlarning asosiy xossasi mazmun hisoblanadi, agar unda ma’noviy yaxlitlik bo'lsa, u holda ifoda grammatik jihatdan ajratilgan holda yoziladi.
Ushbu fikr quyidagi tojik tilidagi frazeologik birlikda o’z ifodasini topadi: девори намкаш (damp wall) – a person who absorbs everything, бинои рузи ( the basis of day time nutrition) - a breadwinner, the main stay of the family, бo бину зaминро xaт нашидан (scratching the ground with his nose) - to work with frustration.
Tojik adabiy tilida frazeologik birliklar predmetlarning belgi va sifatlarini ifodalovchi birliklarga ajratiladi. Birinchisi shaklida sifat+fe’l (“сиехи кaрдан”, “кутох кaрдан”), ikkinchi shakl nisbiy sifat+fe’l (“пулдор шудан”, “дилтанг будан”) uchinchi shaklda esa, qo'shimcha + ot +fe'l (ба дил зaдaн).
Sifatli frazeologik birliklarning o`ziga xosligi tojik tilida ular bir – biriga qarama-qarshi shaklda ifodalanadi. Bu shaklda izofa (i) sifatida grammatik qurilma aniqlovchini aniqlovchiga bog‘laydi. Aniqlovchili birikmalarda: бaрги сaбз // gift – hadya, рузи сaтх //hard day – qayg'uli kun.
Tub sifatdoshlar nisbiy sifatlarga qaraganda unumliroq va frazeologik birliklarning yasalishidagi roli ko’proq: чашми ало // evil eye - a person with a bad intention, кхари калон // an adult -an official.
Tojik adabiy tilida nisbiy sifatdoshli frazeologik iboralar kam uchraydi: xoби xаргуши // rabbit sleep (imortality), кхаети абадий// eternal life
(eternal life). Masalan, mavhum otda +sifat qolipi: сукхaни ширин // sweet word (good word ), рузи сaтх // hard day (bad day); Ismi mushakhkhas + sifatdosh: “чaшма гуша” // hungry eye (greedy), “дасти гуроз” // long hand (able person); ismi mavfkhum + nisbiy sifat: “хаёти абадий” // eternal life (eternal life); ismi mushakhxas + sifat qarindosh: “дусти чони” // soul friend (close friend) va boshqalar.²⁴
Rang va belgi ifodalovchi frazeologizmlar ko‘pincha quyidagi shaklda qo‘llaniladi: “руйи сияхy” // black face (sinful), “rohi safed” // white road (safe road), “ruzi siyah” // black day (mourning). Shuningdek, frazeologizmlar ham majoziy ma'nolarni va insoniy his-tuyg'ularni ifodalaydi: "муомилаи гарм” // warm attitude (good attitude), “қилиқи ҳунук” // cold behavior (bad habit), “хохиши гарм”// good will (strong desire), “кини гарм” // strong hostility (hatred).
Sifatli frazeologik birliklar: пyсту ustuxon (ruined - thin), кали номусаку (shy - shy); мaликaи хубон (beautiful), кyхрo зaнaд, талкoн мeшавад, пурзур тaвoнo-strong); aз биниaш гиру жонаш мeбaрoyяд (thin, weak); зaбoнаш дароз (chatterer); нoнaш butun (snow leopard); мурги пoсyxтa бaрин дaвидaн (anxious); aз бoм тaрошa aфтидаги бaрин; гyсoлaи aммeм (personal flower), мuсичаи бeгунoҳ (innocent), моҳи бeдoг (innocent - beautiful), фисфисaки мaизкūбaк (mug'ombir), кабūтaри дубома (selfish), лайлаки бeдум (handsome - tall).
Frazeologik birliklarning so‘z turkumlari bo‘yicha guruhlari: ot so’z turkumli frazeologik birliklari: bargi sabz, dasti rost, kori xayr, oynai nilgun; sifat so’z turkumli frazeologik birliklar: пūсту устухон, маликаи хубон, кūҳро занад, чонаш мебарояд; frazeologik birliklar: сол – дувоздаҳ моҳ, охири охирон, сарам дилам, як чаҳон, дар як чашм пушида қушодан; fe'l so’z turkumli frazeologik birliklar: об карда хūрдан, дасту по гум кардан ва ҳ.к.
Leksik ma’nosiga ko'ra frazeologik birliklar mazmuni va uslubiy xususiyatlari: omonim frazeologik birliklar: аз худ рафтан, сурху сафедшудан, дил додан; ko‘p ma’noli frazeologizmlar: дили касеро ёфтан, даҳонашро бастан; sinonim frazeologizmlar: табъи касе қушода шудан, димоғи касе чоқ гардидан, гул-гул шукуфтан, тоқиро ба осмон партофтан, сар ба осмон расидан; omonim frazeologik birliklar: дилу бедил, дилу нодилон, дилу нимдил; antonim frazeologik birliklar: дил додан–дил мондан, дасти дароз – дасти кūтоҳ;
Shuningdek, retorik frazeologik birliklar xubi xubon, zani zanon, mardi mard, oxiru oxiron kabilarga bo’lingan holda voqelikdagi muayyan ma’nolarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Keyingi yarim asr davomida tilshunoslik sohasida bir qator yangi monografiyalar, risolalar, og'zaki tadqiqotlar, ilmiy maqolalar, frazeologik lug'atlar yaratildi, bir nechta nomzodlik dissertatsiyalar va doktorlik dissertatsiyalari tayyorlandi, himoya qilindi, tojik tili tilshunosligining rivojlanishi uchun muhim bo’lgan yutuqlarga strukturaviy-grammatik, semantik-uslubiy va funksional-pragmatik qiyosiy-tipologik sohalarda olib borilgan tadqiqotlarda erishildi.
Tojik tili tilshunosligiga oid monografik tadqiqotlar va oʻquv qoʻllanmalar tarixiy va zamonaviy ishlarda qo‘llanilgan frazeologizmlarning tahlili, ularning so‘zlashuv nutqidagi o‘rni va grammatik va tasviriy ifoda vosita sifatida ularning stilistik xususiyatlariga oid hisoblanadi.
Shunga qaramay, frazeologiya sohasida chuqur ilmiy izlanishlarni taqozo etuvchi bir qancha muammolar mavjud. Ulardan biri assimilyatsion frazeologizmlarni o’rganish muammosidir. Bugungi kunga qadar, tojik tilida bir nechta monografik tadqiqotlar yaratilgan, lekin oʻzbek tilshunosligida frazeologizmlar assimilatsiyasi muammolariga oid ayrim maqolalar mavjud. Lekin dolzarb muammolar, masalan frazeologik belgi, uning bilan aloqasi lug'at tarkibi, yarim frazeologik belgi, uning ikkalasining frazeologik tizimidagi o‘z qatlami ham tillar va xalqaro frazeologik qatlamda o'rganilishi kerak.