O‘zbekiston respublikasi

Nazariy ma’lumot

Tuz ionlarining suv ionlari bilan o‘zaro ta’siritishi natijasida H⁺ yoki OH^– ionlarining o‘zgarishiga tuzlarning gidrolizi deb ataladi.

Sizlarga ma’lumki, ko‘pchilik normal tuzlarning suvdagi eritmasi kislotali yoki ishqoriy muxitga ega bo‘ladi. Xolbuki, ular dissosiyalanganda vodorod va gidroksil ionlari xosil bo‘lmaydi. Masalan, alyuminiy (III) xlorid AlCl₃ eritmasi kislotali reaksiyaga, soda - natriy karbonat eritmasi esa ishqoriy reaksiyaga ega. Bu xodisalar tuz ionlari bilan suv ionlarining o‘zaro ta’siri natijasidir. Agar tuz ionlari gidroksid ionlari bilan birikib kam dissosiyalanadigan mahsulotlar (molekula yoki ionlar) hosil qilsa, gidroksil ionlarining konsentrasiyasi kamayib, vodorod ionlari konsentrasiyasi ortadi. Demak eritma kislotali reaksiyaga ega bo‘ladi.

Tuz ionlari esa suvning vodorod ionlari bilan birikishi natijasida gidroksid ionlari ortadi, eritma ishqoriy bo‘ladi.

Tuz ionlari bilan suv ionlaridan kam dissosiyalangan mahsulotlar molekula yoki ionlar xosil bo‘lgandagina gidroliz borishi mumkin. Agar tuz ionlari ko‘p negizli kislota yoki ko‘p kislotali asosdan xosil bo‘lgan bo‘lsa, gidroliz bir necha bosqichda boradi. Gidrolizning ionli tenglamalari almashinishi reaksiyalarining ionli tenglamalari kabi tuziladi.

Gidrolizning tipik xollari. Biz turli tipdagi tuzlarning gidrolizini misolda ko‘rib o‘tamiz.

1. Kuchsiz kislota va kuchli asosdan xosil bo‘lgan tuzlar gidrolizi: a) bir negizli kislota tuzi, masalan, NaNO₂ ni olaylik, natriy nitrat Na⁺ va NO₂^– ionlari xosil bo‘ladi.

Na⁺ ionlari OH^– ionlari bilan birika olmaydi. Chunki, o‘yuvchi natriy NaOH kuchli asosdir. Aksincha HNO₂-kuchsiz kislotadir. Shuning uchun ionlarning bir qismi suvning H⁺ ionlari bilan birikib HNO₂ molekulalarini xosil qiladi. Natijada bu eritmada OH^– gidroksil ionlari soni ortib ketadi va u ishqoriy reaksiyaga ega bo‘ladi, ya’ni NaNO₂ ning gidrolizi quyidagi ionli tenglama bilan ifodalanadi:

NO₂^– +HOH ⇄ HNO₂ + OH^–

Molekulyar formada:

NaNO₂+H₂O = HNO₂+NaOH bo‘ladi.

b) Ikki negizli kislota tuzi, masalan: Na₂SO₃ ni olaylik. Bu tuz suvda eritilganda SO₃⁺ ionlari suvning H⁺ ionlari bilan birikib, kam dissosiyalanadigan HSO₃^- ionlari xosil qiladi. Na₂SO₃ gidrolizining ionli tenglamasi:

SO₃^-2+HOH  HSO₃^– + OH^– bo‘ladi.

Na₂SO₃ eritmasi ishqoriy reaksiyaga ega bo‘ladi va pH>7. Gidrolizning molekulyar tenglamasi quyidagicha boradi:

Na₂SO₃+H₂O  NaHSO₃+NaOH

Eritma kuchli suyultirilganda, tuz ikkinchi bosqichda dissosilanishi mumkin:

NaHSO₃ + H₂O  H₂SO₃+NaOH

Na⁺+HSO₃^– + H₂O Na⁺+OH^–+H₂SO₃

HSO₃+H₂O OH^– + H₂SO₃

2. Kuchli kislota va kuchsiz asosdan xosil bo‘lgan tuzning gidrolizi. Masalan, FeCl₃ gidrolizlanganda Fe⁺³ ionlari OH^– ionlari bilan birikib, FeOH²⁺ kationlarini xosil qiladi.

Fe ⁺³ + HOH  FeOH²⁺+ H⁺

Ionli tenglamadan ko‘rinib turibdiki, FeCl₃ tuzi gidrolizlanganda vodorod ionlari ortib ketadi va eritma kislotali reaksiyaga o‘tadi, ya’ni pH<7.

FeCl₃ - gidrolizining molekulyar tenglamasi:
FeCl₃+HOH  FeOHCl₂+HCl