O„zbekiston respublikasi

Investitsiya loyihalari tushunchasi.

O‗zbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatida qaror topishi o‗zining bozor munosabatlari sharoitiga mos erkin huquqiy-demokratik jamiyat qurish yo‗lini tanlash imkoniyatini yaratdi.

O‗tkazilgan iqtisodiy islohotlar natijasida esa turli mulk shakllarining vujudga kelishi, tadbirkorlik erkinligining ta‘minlanishi mustaqil qarorlar qabul qilish va boshqaruv faoliyatining rivojlantirilishini taqozo etdi. Ayniqsa, bunday iqtisodiy vaziyat iqgisodiyotni yanada erkinlashtirish va rivojlantirish sharoitida yangi investitsiya loyihalarini hayotga keng joriy etish va tadbiq qilish talablarini keltirib chiqardi.

Dunyo tajribasi ko‗rsatishicha, keng iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish investitsiyalarni, xususan, turli sohalardagi investitsiya loyihalarini samarali amaliyotga tadbiq etish bilan ko‗proq ta‘minlanishi mumkin ekan. Amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining hajmi va miqdoriga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o‗zgarishlar va siljishlar haqida xulosalar chiqarish mumkin.

Umuman, bugungi kunda investitsiya loyihalari to‗g‗risida ko‗plab gapirilmoqsa. Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo‗llanilishi, avvalom bor, ushbu yangi atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Odatda, har qanday investitsion tadbirkorlik muayyan maqsadga yo‗naltirilgan, mukammal darajada yaratilgan investitsiya g‗oyasiga asoslanadi. Mukammal darajada shakllantirilgan va asoslangan investitsiya g‗oyasi investitsiya loyihasining qaror topishiga olib keladi.

«Investitsiya loyihasi» tushunchasining o‗zi iqtisodiy nazariyada va amaliyotda keng qo‗llaniladi va u ikki xil ma‘noda talqin etiladi:

1. 
   Muayyan maqsadlarga erishishni (ko‗zlangan natijalarni hosil qilishni) ta‘minlovchi qandaydir faoliyatlar yig‗indisini amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda «xo‗jalik tadbiri», «ish (ishlar yig‗indisi)», «loyiha» terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi.
   
2. 
   Qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchunzarur bo‗lgan huquqiy-boshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayonetuvchi hujjatlar to‗plami sifatida qaraladi.
   

Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va o‗quv qo‗llanmalarda «investitsiya loyihasi» ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida qo‗llaniladi. «Loyiha» termini birinchi mazmun bo‗yicha tushuniladi.

Investitsiya loyihasi tushunchasi uning yo‗naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob‘ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qaror-lari va tadbirlarni o‗zida mujassamlashtiruvchi ti-zim sifatida qaralishi mumkin.

To‗liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni o‗z ichiga qamrab oladi:

—investitsiya g‗oyasini shakllantirish;

—investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish;

—investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash;

—shartnoma hujjatlarini tayyorlash;

—loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash;

—qurilish-montaj ishlari;

—ob‘ektni ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqgisodiy ko‗rsatkichlar) monitoringini olib borish.

Investitsiya loyihasi o‗z maqsadi, yo‗nalishi, amal qilish sohasi, mudsati va chegarasiga ega bo‗lgan alohida faoliyat turi xisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan to‗liq va mukammal xisob-kitoblar yordamida asoslangan yuri-dik hujjat xisoblanadi.

Investitsiya loyihasining boshqa xujjat va «loyiha»lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq xisob-kitoblar bilan baholanadi. SHuningdek uning amalga oshirili-shi muayyan miqsordagi mablag‗larni safarbar etishga asoslanadi.

Investitsiya loyihasi investitsiya g‗oyasining shakllanishidan vujudga kelar ekan, uning murakkab jarayonlar asosida yaratilishida turli tadqiqotlar va tahlil etish ishlarini olib boruvchi mutaxassislarning asosiy o‗rin egallashlarini alohida e‘tiborga olmoq zarurdir. Investitsiya loyihasining o‗ziga xos xususiyati uning amalga oshirilishi moliyalashtirishning turli shakllariga mos tushishi bilan izoxlanadi. Bunda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun turli manbalardan mablag‗larni jalb etish mumkinligi uning qulayligini, foydaliligani, samaradorligini va afzalligini oshiradi.

Investitsiya loyihasi amal qilish sohasi va darajasiga ko‗ra 40-50 yilgacha mudsat bilan ishlab chiqilishi mumkin. Undagi xisob-kitoblar esa shu davrga mo‗ljallangan bashoratlar asosida tizimli amalga oshiriladi. Bunday loyihalar, ko‗proq, davlat ahamiyatiga molik va hukumat mablag‗lari evaziga moliyalashtiriladigan ob‘ektlarni ishga tushirish yoki muayyan sohaning tizimli o‗zgartirilishini bosqichma-bosqich amalga oshirish maqsadida keng qamrovli va uzoq yillarga mo‗ljallangan bashoratlar asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bunga mamlakat bo‗yicha kommunikatsiya tarmog‗ini tizimli zamonaviylashtirishga, aholini elektr energiyasi bilan ta‘minlashga mo‗ljallangan, makrodarajadagi ahamiyatga ega bo‗lgan investitsiya loyihalari (ko‗proq, davlat investitsiya loyihalari) misol bo‗la oladi.

Investitsiya loyihasini amalga oshirishda uning monitoringini olib borish tizimining amal qilishi loyihaning, nafaqat, iqtisodiy samaradorligini, shuningdek ijtimoiy samaradorligini va siyosiy ahamiyatini oshirishga xizmat qiladi.

Umuman olganda, investitsiya loyihasi investitsion tadbirkorlik va tashabbusning mevasi, natijasi sifatida yaratilgan investitsion hujjat bo‗lib, inves-titsiyalar bilan ta‘minlangan har qanday tadbirlar majmuasi hisoblanadi. YA‘ni u cheklangan muddat va vaqt mobaynida foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadidagi bir-biri bilan bog‗-liq, bir-biri bilan aloqadorlikdagi murakkab tadbirlar yig‗indisidir.

4.