O'zbekiston respublikasi

Elektron biznes - biznes yuritish uchun global axborot tarmoqlari- ning imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday faoliyat.
Yanada qisqaroq ta’rif bersak, elektron biznes - bu intemetda biz- nes-jarayonlami o ‘tkazish. Elektron biznesning eng muhim tarkibiy qismi bu elektron tijoratdir. Elektron tijorat deganda tomonlaming o‘za- ro munosabatlari elektron shaklda amalga oshiriladigan har qanday bitim tushuniladi. Elektron tijorat global miqyosda biznesni olib borish vosi- tasidir. Bu kompaniyalarga yetkazib beruvchilar bilan yanada to ‘liqroq aloqada bo‘lish va mijozlaming talablariga tezroq javob berishga imkon beradi. Kompaniyalar ju g ‘rofiy joylashuvidan qat’iy nazar yetkazib beruvchilami tanlash, shuningdek, o ‘z tovarlari va xizmatlari bilan jahon bozoriga chiqish imkoniyatini olishadi.
Elektron tijorat - elektron biznes tizimlari, masalan, tovarlarni so­
tish yoki internet orqali xizmatlar ko'rsatish bilan cheklangan elektron biznesning faqat bir qismi.
Elektron tijoratning asosiy yo'nalishlari:


279
2b biznes uchun biznes (Business-to-business) kompaniyalaming elektron muhitda kompaniyalar bilan o ‘zaro munosabatlarini belgilaydi. Texnik jihatdan, bu o‘zaro aloqa odatda standart vositalar va qoidalar to‘plamiga ega ixtisoslashtirilgan ochiq Intemet-platformalarga asosla- nadi. Interfaol m a’lumotlar bazalari nafaqat katta hajmdagi takliflarni taqdim etish, balki buyurtmalami bajarish jarayonini kuzatish imkonini beradi. B2b bitimlari ko‘pincha tovarlarni ulgurji yetkazib berishni tash­ kil etish va ishlab chiqarish zavodlariga buyurtmalami joylashtirishni o ‘z ichiga oladi. B2b an’anaviy sotishdan ko‘ra ko‘proq sheriklik xusu- siyatga xosdir. U ommaviy xarakterga ega emas, balki uzoq muddatli hamkorlikka urg‘u berish bilan ham ajralib turadi. Biznes sheriklik sharoitida sotish va unutib yuborish usuli qabul qilinmaydi. Shuning uchun yanada ishonchli aloqa talab qilinadi. Qoida tariqasida, har ikki tomondan hamkorlikni alohida menejer yoki barcha masalalar bo‘yicha birgalikda ishlaydigan guruh boshqaradi. Ko‘pincha, muhim muzokara- lar birinchi kelishuv amalga oshirilishidan bir necha oy oldin amalga oshiriladi. Misol, sotuvchi - bu yog‘ochni qayta ishlash zavodi, iste’mol­ chi - bu mebel ishlab chiqaradigan va sotadigan zavod. Shunga o'xshash munosabatlar qurilish, avtomobilsozlik, oziq-ovqat va boshqa sohalarda mavjud.
B2C biznes - iste’molchiga (Business-to-Consumer) - bu yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi bitimlami o ‘z ichiga oladigan elektron tijo­ rat turi. B2C bugungi kunda elektron tijoratning eng mashhur shakli. Bunday holda, faoliyat iste’molchiga to‘g ‘ridan-to‘g‘ri sotishga qaratil­ gan. Ko‘pincha biz internet orqali chakana savdo haqida gaplashamiz. Bu ixtisoslashgan savdo portallari, elektron bozorlar yoki to ‘g ‘ridan- to ‘g ‘ri jo ‘natmalar bo‘lishi mumkin. Natijada, xaridorlar sotuvchilaming raqobatbardosh takliflari asosida o ‘z uylariga mos tovarlarni tanlash va to ‘lash imkoniyatiga ega bo‘Iadilar. Sotuvchilar chakana savdo va xodimlar xarajatlarini yo‘q qilish va iste’molchilaming xohish-istaklari to ‘g ‘risida to‘g‘ridan-to‘g ‘ri tushunchaga ega bo‘lish orqali inventarizat- siya va ayirboshlashni kamaytiradi. B2Cning eng yirik namunalaridan biri bu AQShda joylashgan, dunyo bo‘ylab 50 milliondan ortiq mijoz- larga ega bo‘lgan kitob sotish sayti bo‘lgan www.amazon.com. U bir necha yil davomida Q o‘shma Shtatlardagi kitob do‘konlarini orqada qoldirishga muvaffaq bo‘ldi. Mintaqalarda intemetga ulanish bilan bog‘- liq muammolami yechilishi, to‘lov tizimlari va yetkazib berish xizmat-
280
larining ishonchli ishlashi bilan B2Cning iste’molchilar uchun tovarlar va xizmatlar yetkazib berishda yirik shaharlar va olis hududlar o ‘rtasida- gi tafovutlami bartaraf etishi iste’molchilar uchun yanada samarali bo‘lmoqda. B2Cning yana bir ijobiy tomoni - bu minimal miqdordagi vositachilar bilan to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri sotish. Vositachilarning yo‘q qilini- shi mahalliy sharoitda raqobatbardosh narxlami belgilashga va hatto ulami oshirishga imkon beradi (vositachilarning ulushi bundan mustas- no), bu tabiiy ravishda daromadning oshishiga olib keladi.
C2A iste’molchi-ma’muriyat (Consumer-to-Administration) iste’­ molchilami m a’muriyat bilan o‘zaro ta’sirini belgilaydi. Biznes va m a’muriyatning o‘zaro aloqasi tijorat tuzilmalarining davlat tashkilotlari bilan, mahalliy hokimiyat organlaridan tortib xalqaro tashkilotlargacha bo‘lgan biznes aloqalarini o‘z ichiga oladi.
C2C iste’molchidan-iste’molchiga (Consumer-to-Consumer) - bu iste’molchilar o ‘rtasida tovarlar va xizmatlami sotish. Jismoniy shaxslar o‘rtasidagi bitimlami amalga oshirishni nazarda tutadigan elektron tijo­ rat turi. Bunday holda, sayt xaridor va sotuvchi o ‘rtasida vositachi vazi- fasini bajaradi. Bu odatda elektron e’loOnlar taxtalari (Avito va boshqalar) yoki elektron savdo maydonchalarida savdo qilish bilan bog‘liq.
B2G Biznes-hukumat (Business-to-Govemment) - biznes va davlat o'rtasidagi munosabatlar. Odatda bu atama elektron tijorat tizimlarini tasniflash uchun ishlatiladi. B2G tizimlarining namunasi elektron davlat xaridlari tizimidir. Keng m a’noda, bu tushuncha elektron m a’lumot al- mashish vositasidan foydalangan holda davlat yoki korxona muassa- salariga xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ko‘rsatiladigan har qanday pullik xizmatlami o‘z ichiga oladi. B2G shakllari (davlat va biz­ nes o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar) quyidagilami o‘z ichiga oladi:

• 
  xizmatlami yetkazib berish va yetkazib berish bo‘yicha davlat buyurtmalari;
  
• 
  lizing munosabatlari, unda biznes ijarachi sifatida ishlaydi;
  
• 
  moliyaviy lizing - uskunalami lizingga berish;
  
• 
  davlat-xususiy sheriklik;
  
• 
  imtiyoz shartnomalari.
  

C2B isteinolchi-biznes (Consumer-to-business) bu elektron tijorat intemetdan tovarlar yoki xizmatlami sotish uchun foydalanadigan tash­ kilotlar va sotuvchilami tovarlar yoki xizmatlarga o ‘z takliflarini joy-
281
lashtirish uchun qidirayotgan shaxslar o'rtasida amalga oshiriladi. Iste’- molchiga kompaniyalar tomonidan taklif etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlaming narxini mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Elektron tijoratning ushbu turi qolganlarga nisbatan eng kam rivojlan­ gan. Bunga o ‘z xaridoriga mahsulot yoki xizmatni sotib olishni istagan narxini nomlash imkonini beradigan www.priceline.com amerika kom- paniyasi misol bo‘la oladi. Shunday qilib, talab shakllantiriladi, bu esa talab qilingan narx bo'yicha sotish boiadi degani emas. Sotuvchi joriy talablar m aiumotlarini ishlatgan holda yakuniy qaromi qabul qiladi. C2B sayti xaridorlaming takliflari natijasida hosil boigan narxni sotuv- chini topishda vositachi sifatida ishlaydi. Elance C2Bga misol boiib, unda iste’molchi loyihani belgilangan muddatda e io n qiladi va bir necha soat ichida kompaniyalar yoki shaxslar iste’molchining talablarini ko‘rib chiqishadi va loyihaga ariza berishadi. Iste’molchi takliflami ko‘rib chiqadi va loyihani yakunlash uchun kompaniya yoki shaxsni tan- laydi. Elance butun dunyo bo'ylab iste’molchilarga bunday tranzaksiya- lar uchun uchrashuv joyi va platformasini taqdim etish orqali imkoniyat yaratadi. Mehmonxonalar, reyslar va avtoulovlami ijaraga berish bo'yi­ cha eng yaxshi bitimlar.