O'zbekiston respublikasi

I.BOB. Qo’qon xonligida joriy qilingan hap xil unvon va mansablar, vazifalar
1.1 Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruvi

Qo’qon xonligi XVIII asrning boshlarida bo’linib ketgan ashtarxoniylar saltanatiga qarashli bir hududda tashkil topib, 1876 yilning fevral oyigacha mavjud edi. Bu davlat XVIII-XIX asrlarda Turkistonning tarixiy-siyosiy, xo’jalik va madaniy hayotida katta o’rin tutgan. Qo’qon xonligining asoschisi ming qabilasinnng boshlig’i Shohruhbiy (vafoti 1721 yil) hisoblanadi. Xonlikda Buxoro amirligiga o’xshab Amir Temur davrida shakllangan davlat boshqaruv tartibi va tuzumi mavjud edi. Qo’qon xonligida joriy qilingan hap xil unvon va mansablar, vazifa va martabalar hamda amallarni o’rganish davlatchilik tarixini o’rganishda katta ahamiyat kasb etadi.

Ma’muriy–hududiy tuzilishi va aholisi. XVIII asr oxirlarida xonlikning hududi faqat Farg‘ona vodiysidan iborat bo‘lib, bu davrda Norbo‘tabiy vodiydagi barcha beklik va viloyatlarni o‘z itoatiga kirgizib, ularni Qo‘qonga bo‘ysundirdi. Uning davrida Andijon va Marg‘ilon viloyatlari vodiydagi eng katta mulklar edi. Olimxon davrida xonlik hududlari Toshkent va uning atrofidagi yerlar hisobidan ancha kengaydi. Tarixiy manbalarda Toshkent mulki - viloyat, shahar, Toshkent va Dashti Qipchoq viloyati nomlari bilan tilga olinadi. Uning hududlariga Ohangaron, Chinoz, Toshkent atrofi, Sirdaryo bo‘ylaridagi Turkiston shahri va uning atroflari kirgan. Bu mulkning hokimlari manba va hujjatlarda hokim, hukmdor, voliy, noib atamalari bilan tilga olinadi.
Ma’lumki, Turkiston davlat boshqaruv tartibining tarixi qadimiy zamonlarga borib taqaladi. Sharq davlatchilik tuzumi Ahmoniylar davridan (eramizdan oldingi 6-5 asrlar) boshlab to Sohibqiron Amir Temur davrigacha muayyan bir tartibda bo’lib keldi. Amir Temur davrida davlat boshqaruvi aniq bir nizom asosida o’rnatilgan edi. Keyinchalik bu nizom davr va zamona taqozosiga ko’ra ba’zi o’zgarishlarga uchrab, XX asr boshlarigacha yashadi¹.
Turkiston davlatida joriy bo’lgan vazifa, unvonlar va, mansablar, ular sohiblarining vazifalari haqidagi ba’zi ma’lumotlar olimlardan A.Kun, Ch.Valixonov, V. V.Bartold, A.Semyonov, B.Ahmedov, B.A.Vildanova, A.L.Troisekaya, R.Nabiyev asarlarida uchraydi. Bular ichida B. Ahmedovning «Muloqot» majallasida e’lon qilingan «Amir Temurning
davlatni idora qilish siyosati» maqolasi¹ juda ham dolzarb va qimmatlidir. Markaziy Osiyo davlatlarining «tarixini o’rganish tarixchiva huquqshunos olimlar oldila Typgan muhim va aslo kechiktirib bo’lmaydigan vazifadir, chunkn bunday ilmiy izlanishlarning ilmiy va
nazariy ahamiyati benihoya kattadir», deb yozadi Bo’riboy Ahmedov²
Shu kabi mulohazalarga tayanib va o’nlab mahalliy tarixchilarning XIX asrda yozib qoldirilgan, tarixiy asarlarining ma’lumotlari asosida bizni qiziqtirayotgan masalalarni yoritish yo’li bugungi kunga kelib yuzaga keldi. Ayni paytda Qo’qon tarixiga oid adabiyotlar soni ellikdan oshdi, ammo ulardagi muhim ma’lumotlar ilmiy izlanishlar doirasiga to’liq jalb etilmagan. Bu ma’lumotlar Tapqoq holda bo’lishiga qaramay muayyan bir tadqiqotni talab qiladi
Ko’qon xonligidagi unvon, mansab va amallar haqida mahalliy mualliflardan “Turkiston viloyatining gazeti” muharriri Mullo Olim Mahdum Hoji “Tarixi Turkiston” nomli asarida³ to’xtalib o’tgan. U xonlikdagi amaldorlarnn 24 darajaga bo’lib, bu haqda quyidagilarni yozadi:
Ho’qand xonliklari asrida joriy bo’lib turgan har xil mansablar, chunonchi: Mingboshi va Amirilashkarlik: mansabi. Bu mansab voyennuy ministrlik qatorida bo’lub, ondin boshqa hukumatning hamma ishiga mudoxalasi, chunonchi, xorijiya ishlariiga tamom daxli bo’ladur.
Ikkinchi Qo’shbegilik: mansabi. Bu mansabdagi odamlar doimo xon huzurida maslahatchi qatorida turib va yoki biror katta shaharga hokimi bilistiqlol nasib qiladur.

Uchinchi Parvonachi. Bu mansabdagi zot ham qushbegi Lavozimini ado qiladur.
¹ Аҳмедов Б. Амир Темурнинг давлатни идхора қилиш сиёсати // Мулоқат, 1994 № 3-4, № 4-5 б
² Мулоқат, 2001, № 3-4 37 бет
³ Мулло Олим Махмуд Хожи. Тарихи Туркистон. – Тошкент: Туркистон генерал губернаторлиги нашриёти, 1995, – 164-165 б.
To’rtinchn Shig’ovul. Bu odam vaziri ilmiyadek o’lub qozi, mudaris, a’lam, shayx ul-mashshoyixlar oning ko’rsatgani bo’yicha tayin qilinib, bularning taftishlari ham anga oiddir.
Beshinchi: Xudaychi (udaychi-aslida, hidoyachi) Bu zot xonga adyutant hukmida bo’lub, xonga maxsus beriladirg’on arizaga rizaga va bo’lak ishlarga vosita bo’ladur.
Oltinchi Tunqator. Bu mansabdagi odam xonning maxsus yotadurg’on joyigaposbondek, kechasi doimo uxlamay xonning amriga muntazir bo’lib turardilar.
Yettinchi Noib. Tomomi sarbozlar aning ixtiyorida bo’ladur. Sakkizinchi Otaliq.
To’qqizinchi Dodxoh O’ninchi Mehtarboshi. O’n birinchi Sharbatdor.
O’n ikkinchi Dasturxonchi. O’n uchinchi Xazinachi.
O’n to’rtinchi Maxramboshi. O’n beshinchi Eshikog’aboshi. O’n oltinchi Pansotboshi.
O’n yettinchi To’qsabo. O’n sakkizinchi Devonbegi.
O’n to’qqizinchi Mirzaboshi. Yigirmanchi Sarkor.
Yigirma birinchi Miraxo’rboshi. Yigirma ikkinchi Yuzboshi.
Yigirma uchinchi Bekovulboshi. Yigirma to’rtinchi Daxboshi.
Ushbu mansabdorlarning hech birida muqarrar vazifa bo’lmay, qushbegi (parvonachi)larga biror katta shahar va andin
kichiklarga qishloq yoki biror ariq berib, boshqa mansablarga podshohlikdan ot, libos, aslaha, bir yilda ikki uch marotaba g’alla sarupo berar edilar. Mundin boshqa bir necha mayda mansablar ham bo’lur edi. Ilmiya va huquq mansablaridan qozi ul-quzot, qoziyi kalon, qoziyi askar, qoziyi maxsus, a’lam, muftiy, mudarris. Bularning har qayularining o’zlariga maxsus lavozimlari bo’ladur. Yana shayx ul-islom, shayx ul- mashoyix mansablari ham bor edi.¹
Mulla Olimning bu qaydlarida ma’lum ziddxiyatlar uchrashidan qa’tiy nazar, bu masalaga bag’ishlangan birinchi izlanishlardan bo’ldi. U mavjud mansab va unvonlarini ltasnif qilib, ularni daraja bandlik qilib, tartibga tushirgan.
Qo’qon xonligida unvon va mansablar ularning ijrochilarining vazifalari va martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroyning unvon va mansablari, ma’muriy vazifalariga hamda diniy va diniy qozixona amallariga bo’linar edi.
Xonlikda eng oliy va markaziy unvon “Xon” (qoon-mo’g’ulcha so’z) unvoni bo’lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat etish salohiyatlari uning qo’lida edi. Ming qabilasidan bo’lmish hokimlar Shahrisabz, Urgut, Mog’iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham hukum surganlar. Olimxon davrigacha (1798y.). Ming qabilasidan rahbarlarning unvoni “biy” edi. Olimxon 1805 yili birinchi bo’lib o’zini rasman “xon” deb e’lon qildi. Umarxon (1810- 1822) o’zini 1818 yili “amir al-mo’minin” Muhammad Alixon esa 1822 yana “xon” unvonida taxtga ko’tarildi. Xon avlodlarini xonzoda, amirzoda, mirzoda, shayxzoda, to’ra deb o’aytardilar. Xonlikdagi davlat nizomi mutloq yakka- hokimlik bo’lib, faqat ma’lum tarixiy davrlarda



¹ Мулло Олим Махмуд Хожи. Тарихи Туркистон. –Т.: Туркистон генерал губернаторлиги нашриёти, 1995, 164-165 бетлар
uning salohiyati va qudrati cheklab qo’yilgan edi. Bunday hol Musulmonqulning mingboshi va otaliq bo’lgan davrda (Xudayorxon zamonida 1844-1852 yillar), Aliqulning amirlashkarlik va vazirlik davrida (sulton Saidxon xon bo’lgan vaqti, 1863-1865 yillar), ro’y bergan. Xonning kuchi va qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruhlarga tayanardi. Xon eng katta mulkdor sifatida xonlikdagi hamma yer, suv va qo’riq yerlar, ko’lu anhorlarga egalik qilib, ulardan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklida daromad olib, xazinasini to’ldirardi. Shuning hisobidan hamda boshqa soliqlardan u o’zining saroyi, qo’shini va ma’muriy amaldorlarini tutardi.
Qo’qon xonligi asosan Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixon davrlarida (1798-1842 yillari) ancha barqaror va tinch rivojlangan. Lekin XIX asrning o’rtalariga kelib, bu davlat tanazzulga duch kela boshladi. Bu tanazzulning asosiy sabablari sifatida o’rta xalq (raoyo) va ko’chmanchi aholi (barayo) o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni o’zaro nizo va urushlarini, xon taxti uchun olib borilgan janglarni, buxoro amiri bilan o’rtadagi nizo va dushmanliklar, muharriblarni ko’rata bo’ladi. Bular natijasida xo’jalik hayotida pasayib, ijtimoiy tarqoqlik boshlandi, davlat to’la ma’noda inqirozga duch kelib, zaif bo’ldi. Oxir oqibat Qo’qon mamlakati Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi.
Xon mutloq hokim sifatida saroy –o’rdasiga sohib bo’lib, quyidagi unvon va mansablar joriy etilgan edi.
1.2. Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash
XVIII asrning boshlarida Farg‘ona vodiysida shakllangan yangi davlat – Qo‘qon xonligiga mahalliy aholi vakillari bo‘lgan ming urug‘i asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr boshlarida ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tushkunlik, Farg‘ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o‘sishi hamda 1704 yilda Chodak xo‘jalarining isyon ko‘tarib, Farg‘onaning bir qismini egallashi bunga shart-sharoit yaratib berdi. Ammo, Farg‘onaning shimoli va shimoli – g‘arbidagi Koson, Asht, Chodak hududlari xo‘jalar qo‘l ostida bo‘lsa – da, ular mustaqil davlatga asos sola olmadilar.
Ma’lumotlarga ko‘ra, ming urug‘ining boshlig‘i, taxminan 1669-1670 yillarda tug‘ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak xo‘jalari qo‘lida bo‘lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710 yilda Farg‘ona vodiysidagi minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo, uning hokimiyati hali ashtarxoniylardan to‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so‘ng tilga olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani eslatiladi. Bu haqda tadqiqotchilarning ham fikrlari munozaralidir. Nima bo‘lganda ham, Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bo‘lsa ham) siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qo‘lida bo‘lgan.
Shohruhbiyning o‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733 yy.) taxtga o‘tirganidan so‘ng minglar tasarrufidagi yerlar yana kengaya boshladi. Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo‘jandni, 1726 yilda O‘ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo‘shib oldi. U qisqa muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni egallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo‘qon (Xo‘qand) qishlog‘i o‘rni va atrofida yangi shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo‘qon) asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi².
1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruhbiy asosiy etiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti Qo‘qonda Isfara, Qatag‘on, Marg‘ilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib, shahar atrofini mustahkam devor bilan o‘ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745 yillardagi qalmoqlar (jung‘orlar) ning Farg‘onaga qilgan hujumlariga zarba berdi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg‘iz-qipchoqlar va O‘ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik mustaqilligini saqlab qoldi.
Abdulkarimbiy 1750 yilda vafot etganidan so‘ng xonlik taxtiga uning o‘g‘li Abdurahmon o‘tirdi. Ammo, u taxtga to‘qqiz oy o‘tirib, so‘ng Marg‘ilonga hokim etib jo‘natildi hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o‘g‘li Erdonabiy o‘tirdi. 1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo‘lida garov sifatida o‘shalab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko‘tarildi. Lekin, oradan bir yil ham o‘tmay O‘ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda o‘ldirildi hamda Erdonabiy (1755-1769 yy.) qayta Qo‘qon taxtini egalladi. Xitoylik geograflarning ma’lumotlariga ko‘ra, uning hukmronligi davrida, 1759-1760 yillarda Farg‘ona to‘rtta mulk: Andijon, Namangan, Marg‘ilon va Qo‘qonga bo‘lingan bo‘lib, ular ichida Qo‘qon yetakchilik qilgan. Erdonabiydan so‘ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o‘g‘li Shodibekning farzandi Sulaymonbek o‘tiradi. Uning taxni egallashida urug‘ oqsoqollarining ko‘magi katta bo‘lgan bo‘lsada u atigi 6 oy hukmdorlik qildi.
1770 yilda Qo‘qon taxtiga Abdurahmonbiyning o‘g‘li Norbo‘tabiy (1770-1801 yy.) o‘tiradi. Norbutabiy Markaziy hikimiyatni mustahkamlashda, bo‘ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda nisbatan muvaffaqiyat qozonadi. U Chust va Namangandagi g‘alayonlarni bostirganidan so‘ng, bu shaharlarga o‘z odamlarini hokim etib tayinlaydi. Norbutabiy bir qancha urinishlardan so‘ng Andijon, O‘sh, Xo‘jand va yaqin atrofdagi qo‘shni hududlarni bosib oladi. U 1799 yilda Toshkentni ham bosib olishga harakat qildi, ammo, uning yuborgan qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi.