O'zbekiston respublikasi

VI GURUXNING D-ELEMENTLARI

1. Umumiy xarakteristika.

2. Xrom, olinishi, xossalari, birikmalari
3. Molibden va volfram, olinishi, xossalari, birikmalari

Xrom - Cr, molibden - Mo va volfram – W, oltinchi gruppaning yonaki gruppacha d- elementlaridir.

Ular atomlarining elektron konfigurasiyalari kuyidagicha yoziladi:
Cr Z=24 KLM 3S²3p⁶3d⁵4s¹
Mo Z=42 KLM 4s² 4p⁶4d⁵5s¹
W Z=74 KLMW 5s²5p⁶5d⁴6s²
Xrom, molibden, volfram yukori xaroratda suyuklanadigan ogir metallardan xisoblanadi.

VI gruppa qushimcha gruppachasi elementlarining ba'zi xossalari.

Element Atom Solishterma Suyuklanish Atom
ogirligi ogirligi nuktasi radiusi
______________________________________________________________________
Xrom 51,996 7,19 18750 1,28 A0
Molibden 95,94 10,22 26220 1,36 A0
Volfram 183,85 19,30 34100 1,41 A0

Xrom, molibden va volfram uz birikmalarida asosan +3 va +6 ga teng oksidlanish darajalar namoyon qiladi.

Xrom. Xrom rudalaridan eng muximi xromli temirtosh (xromit, Fe(CrO₂)₂) bulib, uning tarkibida 15% dan 40% gacha xrom buladi.
Xromning olinishi: xromli temirtoshni kaytarish yuli bilan ferroxrom xosil qilinadi:
Fe(CrO₂)₂ + 4CO --> Fe + 2Cr + 4CO₂

Ferroxrom xromning temirdagi eritmasi bulib, uning tarkibida 60-65% xrom va 4-6% uglerod buladi.

Erkin xrom xosil qilish uchun xrom (III) - oksid alyuminiy bilan kaytariladi:
Sr₂O₃ + 2AL = AL₂O₃+2Cr

Bu usulda olingan xrom toza bulmay, uncha ozrok alyuminiy aralashib koladi. Shu sababli toza xrom olish uchun xrom (III)-oksid kremniy bilan kaytariladi:

2CrO₃ + 3Si = 3SiO₂ + 4Cr

Xrom tuzlarining suvdagi eritmalarini elektroliz qilish yoki xrom yodidni termik parchalash yuli bilan xam toza xrom olinadi.

Xrom metali juda qattiq. Uning solishtirma ogirligi 7,2 g/sm³ ga teng. Xrom 1875⁰S da suyuklanadi, 12530⁰S da qaynaydi.
Xrom ximiyaviy jixatdan aktivligi kam element. Xromga odatdagi xaroratda kislorod xam, nam xam ta'sir etmaydi. Kizdirilganida esa uning sirti oksidlanadi. Yukori xaroratda kizdirilganda suv bugidan vodorodni sikib chiqaradi:
2Cr + 5H₂O --> 2Cr(OH)₂ + 3H₂

Suyultirilgan xlorid va sulfat kislotalarda eriydi:

Cr + 2HCL = CrCL₂ + H₂
Cr + 3H₂SO₄ = Cr(SO₄)₃ + 3H₂

Xosil bulgan xrom (II)-xlorid xavo kislorodi bilan oksidlanib xrom (III)-xloridga utadi:

4CrCL₂ + 4HCL + O₂ = 4CrCL₃ + 2H₂O

Xrom birikmalari ichida eng barkarorlari-uch valentli xrom birikmalaridir.

Ikki valentli xrom birikmalari nixoyatda bekaror bulib, ular kuchli kaytaruvchilardir. Xromning ikki valentli birikmalari uncha kup emas. Bular CrO; Cr(OH)₂, SrS, CrCL₂, CrSO₄, Cr(CH₃COO)₂ va xakazo. Ikki valentli xrom gidroksid asos xossalar namoyon qiladi. Cr(OH)₂ xatto suvni kaytaradi:
2Cr(OH)₂ + H₂O --> 2Cr(OH)₃ + H₂

Cr(OH)₂ xavo kisloradi bilan xam oksidlanadi:

4Cr(OH)₂ + 2H₂O + O₂ --> 4Cr(OH)₃

Uch valentli xrom birikmalari barkaror moddalardir.

Xrom (III)-oksid Cr₂O₃ - yashil tusli kukun, ximiyaviy jixatdan noaktiv modda, buyokchilik ishida kullaniladi. U ammoniy xromatni parchalab olinadi:
(NH₄)₂Cr₂O₇ = N₂ + 4H₂O + Cr₂O₃

Cr₂O₃ ga ishqor eritmalari ta'sir etganda xromitlar xosil buladi:

Cr₂O₃ + 2KOH = 2KCrO₂ + H₂O
Cr₂O₃ + 6KOH = 2K₃CrO₃ + 3H₂O

Xrom (III)-gidroksid xrom tuzlari eritmasiga ishqor ta'sir ettirib olinadi:

CrCL₃ + 3KOH = Cr(OH)₃ Q+ 3KCL

Olti valentli xrom birikmari:

Xrom (VI)- oksid CrO^3- tuk kizil tusli kristall modda , kuchli oksidlovchi. U suvda erib 2 xil kislotalarni xosil qiladi:
CrO₃+H₂O  H₂Cr₂O₄ xromat kislota
2CrO₃+H₂O  H₂Cr₂O₇ bixromit kislota

Shuning uchun CrO₃ xromat angidrid deb ataladi.

Xromat angidrid xosil qilish uchun kaliy bixromatga konsentrlangan H₂SO₄ kislota ta'sir ettiriladi:
K₂Cr₂O₇+H₂SO₄  K₂SO₄+2CrO₃+ H₂O

Xromat va dixromatlar nixoyatda katta amaliy akamiyatga ega .

Xromatlar neytral va ishqoriy muxitlarda (ya'ni pH 7 da) barkaror bulib, kislotali muxitda [pH<7] dixromatlarga aylanadi:
2K₂CrO₄+2HCL  K₂Cr₂O₇+2KCL+H₂O
yoki ionli shaklda:
2CrO₄^2- +2H⁺  Cr₂O₇^2-+H₂O
Xrom kislotalari va tuzlari juda zaxarlidir.

Tayanch iboralar.

1. VI gurux d-elementlari atom tuzilishi.

2. 
   Toza xrom olish.
   

2. 
   Cr ning fizik xossalari.
   
3. 
   Cr ning barkaror va bekaror birikmalari.
   
4. 
   Cr oksidlari.
   

Nazorat savollari:

1. 
   VI gurux d- elementlarini elektron konfigurasiyasi.
   
2. 
   Bu elementlarning oksidlanish darajalari.
   
3. 
   Ferroxrom.
   
4. 
   Erkin Cr olish.
   
5. 
   Cr(OH)₂ xossalari
   
6. 
   CrO₃ ni ishlatilishi.
   
7. 
   CrO₃ ning ishqorlarga ta'siri.
   
8. 
   Xromat va dixromatlar.
   

Adabiyotlar:

1. 537-600 betlar
2. 2 61-268 betlar
4. 185 bet.

MA'RUZA № 17

VIII GURUXNING D-ELEMENTLARI

1. Temir gruppachasi elementlarining umumiy tavsifi

2. Temir – olinishi, xossalari, birikmalari
3. Kobalt – olinishi, xossalari, birikmalari
4. Nikel – olinishi, xossalari, birikmalari
5. Platina gruppachasi elementlarining umumiy xossalari
D. I. Mendeleyev davriy sistemasining sakkizinchi gruppa yenaki gruppacha elementlari katta davrning urta kismlariga joylashgan uchta triadani uz ichiga oladi. Bular: temir-Te, kobalt-Co, nikel-Ni birinchi triada : ruteniy-Ru, rodiy-Rh, palladiy-Pd ikkinchi triada: osmiy-Os, iridiy-Ir, platina-Pt uchinchi triadani tashqil qiladi. Bu triadalar turtinchi, beshinchi,oltinchi davrlarda joylashgan. Bular barchasi D- elementlar jumlasiga kiradi.
Birinchi triadadagi elementlar: Fe, Co, Ni uzaro ximiyaviy xossalari jixatidan uxshash bulgani uchun temir gruppachasi elementlari deyiladi. Ikkinchi va uchinchi triadadagi oltita element platina gruppachasi metallari deyiladi.
Temir gruppachasi elementlari elektron konfigurasiyasi kuyidagicha:

Fe Z=26 KL 3S² 3P⁶ 3d⁶ 4S²

Co Z=27 KL 3S² 3P⁶ 3d⁷ 4S²
Ni Z=28 KL 3S² 3P⁶ 3d⁸ 4S²

Temir gruppachasi elementlarining atom ogirliklari, tabiiy barkaror izotoplari, ularning nisbiy miqdori va boshka konstantalari kuyidagi jadvalda keltirilgan:

XOSSALARI	Fe	Co	Ni
Atom ogirligi Yer pustlogidagi ogirlik prosenti Atom radiusi Ionlanish energiyasi J, (ekv. xisobida) EQ2 ionining radiusi, A lar xisobida EQ3 ionining radiusi, Suyuklanish xaroratsi Normal elektrod potensiali YE Tabiiy barkaror izotoplari va ularning nisbiy ogirlik prosenti Solishtirma ogirligi	55.847 5.10 1.26 7.87 0.80 0.73 1539 С -0.441в (Те\Те^2+) 54(5.84%) 56(91.86%) 57(2.17%) 58(0.31%) 7.86	58.9332 0.004 1.25 7.86 0.80 0.72 1495 С -0.277в (Со\Со^2+) 59(100%) 8.76	58.713 8-10-3 1.24 7.64 0.79 1453 С -0.25в (Ni\Ni2+) 58(67.76) 60(26.16%) 61(3.66%) 62(3.66%) 64(1.16%) 8.90

Fe-Co-Ni katorida elementning oksidlanish darajasi kamayadi: temirda oksidlanish darajasining maksimal kiymati +6ga yetadi:kobaltda faqat +3ga kadar, nikelda asosan +2 (va bazan +3) ga kadar buladi. So vaNi ning Q4 valentli xolatlari nixoyatda bekaror. Ularning uchalasi xam kulrang metall bulib, rangdor ionli birikmalar xosil qiladi. Ularning turli komplekslari ma'lum. Kompleks birikmalarda bu elementlarning koordinasion sonlari 4 va 6 ga tengdir.

Bu elementlarning normal elektrod potensiallarining manfiy kiymatlari Ђe dan Ni ga utganda kamayadi.
Fe, Co, Ni-kislorod bilan barkaror birikmalar xosil qiladi. Ularning kislorod bilan xosil qilgan birikmalarining barkarorligi Fe-Co-Ni katorida chapdan ungga tomon bir oz kamayib boradi. Fe-Co-Nining Me(OH)₂ va Me(OH)₃ tarkibli gidroksidlari usha metallning tuzlari eritmasiga ishqorlar va oksidlovchilar ta'siridan xosil qilinadi.
Fe-Co-Ni nitridlar, umuman unchalik barkaror emas. Bulardan eng barkarori Fe nitriddir.
Fe-Co-Ni ning karbidlaridan (Fe₃C, Co₃C, Ni₃C) Fe₃C, ya'ni sementit, chuyan va pulatning tarkibiy kismini tashqil qiladi. Umuman bu uch metallning karbidlari metall karbidlar deyiladi. Fe ning ikkita karbidi bor, biri Fe₂S ikkinchisi Fe₃S.
Fe₂S bekaror modda, u tezda parchalanib Fe₃S ga aylanadi.
Fe-So-Ni ning kuyidagi sulfidlari va fosfidlari mavjud:
FeS₂ CoS₂ NiS₂ Fe₃P Co₃P Ni₃P
Co₂S₂ Ni₂S₂ FeP
Co₃S₄ Ni₃S₄ FeP₂
FeS CoS NiS

Fe-Co-Ni da S va R ning bulishi pulatning mexanik xossalariga salbiy ta'sir kursatadi.

Fe-Co-Ni SO bilan bir necha xil birikma xosil qiladi. Bu birikmalar kukun xolidagi metallarga SO (yukori bosim ostida) ta'sir ettirishdan xosil buladi.
Temir - tartib nomeri 26. Yer pustlogida eng kup tarkalgan ogir metall bulib, erkin xolda juda kam uchraydi. Temir minerallari tabiatda keng tarkalgan. Uning sanoat uchun axamiyatli rudalari jumlasiga magnetit Fe₃O₄ (unda 72% temir bor), gematit Fe2O3 (unda 70% Fe bor), limonit Fe₂O₃H₂O (yoki 2FeO₂H) siderit FeSO₃ (bunda 48% Fe bor) kiradi.
Tabiatda temirning oksid rudalaridan tashkari kupgina miqdorda pirit FeS₂ xam uchraydi.
Sanoatda temirni domna pechlarida temir oksidni is gazi bilan kaytarib olinadi:
FeO + SO = Fe + SO₂

Chunki domna pechida kumir yonib is gazini xosil qiladi:

S + SO₂ = 2SO

Domna pechida olinadigan chuyan tarkibida 93% Fe, 4-5 % S va oz miqdorda Si, Mn, P va S buladi. Demak temir metallurgiyasida xosil qilinadigan metall toza bulmaydi. Shuning uchun toza temir kuyidagi usullarda olinadi:

1) temir oksidni vodorod bilan kaytarish:
Fe₂O₃ + 3H₂ = 3H₂O + 2Fe

bunda xosil qilingan temir kukun xolida bulib, u pirofor xossa nomoyon qiladi, ya'ni xavoda uz-uzidan yonadi.

2) temir karbonilni termik parchalash:

Fe(CO)₅  Fe + 5CO

3) temir tuzlari (kupincha xloridlar) ning suvdagi eritmalarini elektroliz qilish:

Fe²⁺ + 2e  Fe

1, 2 - usullar bilan olingan kukun xolidagi temir presslanib, undan yaxlit metall tayyorlaniladi. Temir texnikada asosan pulat, chuyan xolida olinadi. Temir tarkibida 1,4% gacha uglerod bulsa chuyan, 0,2-1,7% gacha uglerodli kotishmasi pulat, 0,2% dan kam bulsa yumshok temir deyiladi.

Toza temir- ok tusli yaltirok metall: uning Moss shkalasidagi qattiqligi uncha yukori emas (atigi 4.5 ga teng).
Temir uch shakl uzgarishga ega (- β- - va - temir). -temir 769^oS ga kadar ferromagnit xossaga ega.
Moddalarning ferromagnit xossasini yukotish xaroratsi Kyuri nukta deb ataladi: binobarin temirning Kyuri nuktasi 769 ga teng. Xarorat 769 gacha kizdirilganda -modifikasiya β -ga, β -modifikasiya 910^oS gacha kizdirilganda -ga va 1401^oS da polimorf uzgarish sodir bulib, -temir -temirga aylanadi. -temir 1539^oS gacha barkaror bulib, 1539^oS da suyuklanadi. Temir elektr tokini yaxshi utkazadi.
Texnik toza temir tarkibida 0.16% gacha qushimcha moddalar bulib, u juda plastik va korroziyaga chidamlidir. Ximiyaviy toza temir tashki kurinishidan platinaga uxshaydi, u juda yaxshi silliklanadi va yukori kovushkoklikga ega, shuning uchun xam u mashinalar, stanoklar, instrumentlar ishlab chikarishda ishlatiladi.
Tarkibida qushimcha modda bulgan oddiy temir nam xavoda tez korroziyalanib sirti Fe₂O₃2H₂O formulaga ega bulgan zang bilan koplanadi va uziga xavo namini yaxshi yutadi, natijada korroziya tezlashadi.
4Fe + 2H₂O + O₂ = 2Fe₂O₃ + 2H₂O

Bu kimmatbaxo metallning korroziyadan saklashni kupgina usullari ishlab chiqilgan.

Kuchlanishlar katorida temir vodoroddan chapda joylashgan. Unga suyultirilgan kislotalar oson ta'sir qiladi va Fe(2) tuzlariga aylanadi:
Fe + 2HCl = FeCl₂ + H₂
Fe + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂

Temir sovitilgan juda suyuk nitrat kislotada eriydi:

4Fe + 10HNO₃ = 4Fe(NO₃)₂ + NH₄NO₂

Kizdirilganda temir konsentrlangan H₂SO₄ va 25% li HNO₃ kislotada erib oksidlanish darajasi +3 ga teng bulgan temir tuzini xosil qiladi.

2Fe + 6H₂SO₄ = Fe₂SO₄ + 3SO₂ +Q 6H₂O
Fe + 4HNO₃ = Fe(NO₃)₃ + NO + 2H₂O

Konsentrlangan nitrat kislota temir sirtida oksid parda xosil bulishiga yordam beradi, natijada temir suyultirilgan kislotalar ta'siriga chidamli buladi. Temir ishqorlarda deyarli erimaydi.

Temir galogenlar singari kuchli oksidlovchilar bilan bevosita uzaro ta'sir ettirilganda temir doimo +3 oksidlanish darajasini nomoyon qiladi:
2Fe + 2Cl₂ = 2FeCl₃

Uta kizigan temir bug bilan reaksiyaga kirishadi: bunda suvdan vodorodni sikib chiqaradi, kizigan temir esa oksidga aylanadi, bu oksid doimo temir ikki oksid TeO yoki aralash oksid Fe₃O₄ dan iborat buladi:

Fe + H₂O = TeO + H₂
3Fe + 4H₂O = Te₃O₄ + 4H₂

Sof kislorodda kizdirilgan temir shiddat bilan yonib, temir kuyundisini xosil qiladi.

3Fe + 2O₂ = Fe₃O₄

Temir kizdirilganda kuyidagi moddalar bilan birikadi:

Fe + C = Fe₃C
Fe + S = FeS + 22,8 kkal

Temir ikki kator birikmalar - Fe(II) va Fe(III) birikmalarni xosil qiladi. Temirning ikki xil oksidi bor - Fe(II) oksid FeO va Fe(III) oksid Fe₂O₃. Tugri temirning aralash oksidi Fe₃O₄(FeOFe₂O₃) xam ma'lum. Bu oksid xam temir kuyundisi deb ataladi.

Ikki valentli temir birikmalari:
1. FeO - temir ikki oksid - kora tusli, asos xossaga ega bulib, suvda va ishqorlarda erimaydi.
Olinishi:
Fe₂O₃ + CO  (500^oS) 2FeO + SO₂

Undan tashkari temir (II) oksalat xavosiz joyda parchalanganda xam FeO chikadi. FeO - kislotaldarda erib, Fe2^Q tuzlarini xosil qiladi. Masalan:

FeO + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂O

2. Fe(OH)₂ - FeO ga tugri keladigan gidroksiddir. FeO - suvda erimaganligi uchun Fe(OH)₂ - bilvosita yul bilan olinadi:

FeSO₄ + 2NaOH = Fe(OH)₂ + Na₂SO₄

Fe(ON)₂ - ok qattiq modda,kuchsiz asos xossaga ega: bu gidroksid suvda erimaydi. Kislotalarda erib, Fe2^Q tuzlarini xosil qiladi:

Fe(OH)₂ + 2HCl = FeCl₂ + 2H₂O
Fe(OH₂) - barkarorgidroksiddir,agar xavoda uzok vakt saklansa oksidlanib kungir kizil rangli Fe(OH)₃ ga aylanadi:
4Fe(OH)₂ + O₂ + H₂O = 4Fe(OH)₃

3. Ikki valentli temir tuzlari temirning suyultirilgan kislotalarda erishidan xosil buladi. Fe(2) birikmalaridan eng axamiyatlisi FeSO₄7H₂O dir. U tukimachilik sanoatida siyox, mineral buyoklar xamda kishlok xujalik zararkunandalariga karshi kurashda ishlatiladi.

Ikki valentli temir tuzlari eritmasiga ishqoriy metallarning korbanatlari ta'sir ettirilsa, eritmada ok tusli temir ikki korbonat FeSO₃ chukadi:
FeCl₂ + K₂CO₃ = FeCO₃ + 2KCl
Temir ikki karbonatga tarkibida korbonat angidrid bulgan suv ta'sir ettirilsa, temir ikki karbonatning bir kismi xuddi kalsiy karbonat kabi,ancha durust eriydigan nordon tuz Fe(HSO₃)₂ ga aylanadi. Tarkibi temirga boy suvlarda temir ana shu tuz xolida buladi.
Ikki valentli temir tuzlari turli oksidlovchilar nitrat kislota, kaliy permanganat, xlor va boshka oksidlovchilar ta'sir ettirish yuli bilan osongina 3 valentli temir tuzlariga aylantirilishi mumkin:
6FeSO₄ + 2HNO₃ + 3H₂SO₄ = 3Fe₂(SO₄)₃ + 2NO + 4H₂O
10FeSO₄+2KMnO₄+8H₂SO₄=5Fe(SO₄)₃+K₂SO₄+2MnSO₄+ 8H₂O

Ikki valentli temir tuzlari oson oksidlanishga kobiliyatli bulgani uchun, ular kupincha kaytaruvchi sifatida ishlatiladi.

4. Fe²⁺ - kupgina kompleks birikmalar xam xosil qiladi. Bulardan ferrosianid kislota H₄[Fe(CN)₆] va uning tuzlari ferrosianidlarni kursatish mumkin.
Fe²⁺ ning biror tuzi eritmasiga ozgina KCN ta'sir ettirilsa ok chukma temir ikki sianidxosil buladi:
Fe²⁺ + 2CN^- =Fe(CN)₂
keyin bu chukma ustiga yana kaliy sianid qushilsa, Fe(CN)₂ chukmasi erib, kompleks tuz K₄[Fe(CN)₆] xosil buladi:
Fe(CN)₂ + 4KCN = 4K{Fe(CN)₆}

Kaliy ferrosianid K₄[Fe(CN)₆] - kaliy geksasianaferrat sarik kon tuzi deb xam ataladi, chunki ilgari kuritilgan konga potash va temir qushib qattiq kizdirish yuli bilan tayyorlanar edi.

Shu narsa ajoyibki K₄[Fe(CN)₆] - tarkibida temir bulishiga qaramay, uch valentli temir ionlarini topish uchun sezgir reaktiv buladi, chunki [Fe(CN)₆]^4- ionlari eritmada Fe³⁺ ionlari bilan uchrashib, ular bilan birikadi va suvda erimaydigan ferrosianid kislotaning sarik tusli temir tuzini - temir ferrosianid K₄[Fe(CN)₆] ni xosil qiladi:
FeCl₃ +Q 3K₄[Fe(CN)₆] = Fe₄[Fe(CN)₆]₃ + 12KCl

Bu tuz kuk tusli bulib, unga berlin zangori degan nom berilgan. Berlin zangori buyok sifatida ishlatiladi.

UCH VALENTLI TEMIR BIRIKMALARI.