O'zbekiston respublikasi

II GRUPPANING S-ELEMENTLARI

1. Umumiy xarakteristika

2. Berilliy olinishi, xossalari, birikmalari.
3. Magniy, olinishi, xossalari, birikmalari.
4. Kalsiy gruppacha elementlari, olinishi, xossalari, birikmalari.
5. Stronsiy olinishi, xossalari, birikmalari.
6. Variy va radiy olinishi, xossalari, birikmalari.

Davriy sistemaning ikkinchi gruppa s-elementlarining xammasi musbat ikki valentli buladi, ya'ni bu elementlarning eng yukori oksidlanish darajasi +2 ga teng buladi. Asosiy gruppacha tipik elementlar (berilliy Ve va magniy Mg) va kalsiy gruppacha (kalsiy Sa, stronsiy Sr, variy Va va radiy Ra) elementlaridan iborat. Bu gruppacha elementlari atomlarining sirtki qavatida ikkitadan s-elektron buladi. Ularning kaytaruvchilik xossalari ishqoriy metallarnikiga qaraganda kuchsizrok buladi: Sa, Sr, Va, Ra elementlarining kaytaruvchilik xossalari atom radiusi kattalashgan sayin kuchayib boradi.

Be²⁺ --- Mg²⁺ --- Ca²⁺ --- Sr²⁺ --- Ba²⁺ --- Ra²⁺ katorida chapdan ungga utish bilan ionlarning radiuslari ortgan sari gidroksidlarning asos xossalari kuchayib boradi. Masalan, Be(OH)₂ amfoter birikma, Mg(OH)₂ kuchsiz asos, Ba(OH)₂ kuchli asos, Ba(OH)₂ esa suvda yaxshi eruvchan juda kuchli asos; u uyuvchi barit deb xam nomlanadi.
Berilliy - Be davriy sistemada 4-katakda joylashgan, atom ogirligi-9.0122; barkaror izotopinig massa soni –9.
Vokelen 1793 yilda berill mineralida berilliy borligini aniklagan bulsada, uni 1827 yilga borib Vyoler berilliy xloridni kaliy bilan kaytarib Ve olishga muvaffak buldi. XX asrning 20 yillaridan boshlab berilliy sanoat mikyosida olina boshladi. I.V.Avdiyev berilliy oksidni tekshirib uning tarkibida bir atom berilliyga bir atom kislorod tugri kelishini topdi. U berilliyning atom ogirligini 9.26ga tengligini anikladi.
D.I.Mendeliyev berilliyni davriy sistemaning II gruppasiga kiritdi va uning atom ogirligini 9.4 ga teng deb kabul qildi. Vaxolanki, berilliyni avval tekshirgan olimlar uni uch valentli element xisoblab atom ogirligini 13.5 deb kabul qilgan edilar.
Berilliyning olinishi. Berilliyni ajratish uchun berill rudani ftoridlar bilan suyuklantirib, xosil bulgan kotishmaga suv qushib Na2VeF4 eritmasi olinadi. Sungra sulfat kislota qushib, eritmadan BeSO4 ni
kristallantiriladi. Uni chuglantirib berilliy oksid olinadi.
BeO dan BeCL₂, BeF₂ va boshkalar xosil qilinadi.
Metall berilliy olish uchun suvsiz suyultirilgan berilliy xlorid elektroliz qilinadi,
Metall berilliydan juda sof berilliy olish uchun metallik berilliyni vakuumda buglatish yoki inert gaz atmosferasida zonalar buylab suyuklantirish (vertikal induksion pechda) dan foydalaniladi.
Berilliyning xossalari. Berilliy uz xossalari bilan ikkinchi gruppa elementlaridan fark qiladi. Masalan, BeCL₂ kuchlirok gidrolizlanadi; buning sababi shundaki, berilliyning ion radiusi magniyning ion radiusidan kariyb ikki marta kichik, uning zaryadi esa +2 ga teng.
Be – kulrang tusli yengil metall. Metall berilliyning solishtirma ogirligi 1.847g/sm³, suyuklanish xaroratsi 1284°S, qaynash xaroratsi 2970°S. Uning elektr utkazuvchanligi misnikiga qaraganda kariyb 12 marta kam.
Berilliy kizdirilganda kisloroddda va xavoda yonadi. Berilliy galogenlar bilan odatdagi xaroratda yoki biroz kizdirilganda birikadi. Bu reaksiyalarning xammasi natijasida issiklik ajraladi va BeO, BeS, Be₃H₂, BeCL₂, BeF₂ kabi barkaror birikmalar xosil buladi. Berilliy odatdagi sharoitda vodorod bilan birikmaydi.
Suyultirilgan sulfat va xlorid kislotalarda berilliy eriydi, HNO₃ ta'sirida esa faqat isitilganda eriydi. Berilliy sovuk nitrat kislotaga botirilsa aktivligi pasayadi.
Be ishqorlar bilan berillatlar xosil qiladi.
Be + 2NaOH --> Na₂BeO₂ + H₂
yoki
Be + 2NaOH + H₂O --> Na₂[Be(OH)₄] + H₂

Berilliy bir kator d-elementlar bilan intermetall birikmalari, jumladan, TiBe₁₂, NbBe₁₂, TaBe₁₂, MoBe₁₂, NbBe₁₁ va xakazolar yukori xaroratlarda suyuklanadi: ular xatto 1200-1600°S xaroratgacha kizdirilganda xam oksidlanmaydi.

Berilliyning ba'zi kotishmalari samolyotsozlikda ishlatiladi. Be atom reaktorlarda neytronlarning xarakatini susaytiruvchi sifatida, bundan tashkari laboratoriyada neytronlar olish uchun radiy-berilliy yoki radon berilliy manbalar sifatida ishlatiladi; ularda

tenglamasiga muvofik neytronlar xosil buladi.
Berilliy gidrid BeH₂ xosil qilish uchun berilliy xloridning efirdagi eritmasiga LiH ta'sir ettirish lozim.
BeH₂ qattiq polimer modda: u suv ta'sirida parchalanib, vodorod ajratib chiqaradi.Berilliy gidrid xam alyuminiy gidrid kabi kuchli kaytaruvchidir.
Berilliy nitrid Be₃H₂ yukori xaroratda berilliyning (700-1400^oS da) berilliyning azot bilan birikishi natijasida xosil buladi. Berilliy nitrid kislotalar ta'sirida parchalanib ammiak ajratib chiqaradi.
Berilliy oksid. BeO olish uchun berilliy oksidlantiriladi, yoki berilliy sulfat BeSO₄ parchalantiriladi: