O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jamiyat ijtimoiy hayotining muhim tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimi ham takomillashib bormog’i, tubdan yangilanayotgan jamiyat manfaatlari
- Natijada o’quvchi sidqidildan ko’rilgan jiddiy tayyorgarlik muvaqqiyatlarning garovi ekanligini anglaydi. Yanada ko’proq bilim
- 2. Yangi o’quv materialini o’rgatishning zamonaviy usullari.
- Bunday ma’lumotlarning birinchi guruhiga Karl Buyukning o’z saroy tarixchisi Eyngard tomonidan ko’klarga ko’tarib maqtab yozilgan tarjimai
- (Malakviy pedagogik amaliyot jarayonida orttirgan tajribalarimiz ushbu mavzu VII sinf o’quvchilariga tarixiy materialni
|
“Aqliy hujum” usuli prinsipi juda sodda: Bir guruh ishtirokchilarni to’plab, ular oldiga biror muammoli vazifa qo’yiladi va qatnashchilardan mazkur muammoli vaziyatni yechish bo’yicha o’z yechimlarini (fikr, mulohaza) bildirishlari so’raladi. Mazkur bosqichda ishtirokchilardan hech biri boshqa qatnashuvchilardan g’oyasini, fikrini muhokama qilishi yoki baholashi mumkin emas. “Aqliy hujum” usulini qo’llashning asosiy qoidalari: 1. Bildirilgan g’oya va fikrlar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. 2. Bildirilgan har qanday g’oya va fikrlar, ular hatto bo’lmag’ur bo’lsa ham hisobga olinadi. 3. Qancha ko’p g’oya va fikrlar bo’lsa shuncha yaxshi. 4. Bildirilgan g’oya va fikrlarni to’ldirish va yanada kengaytirish mumkin. 5. G’oya va fikrlarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi. Yana shunday ijodiy o’yinli darslar mavjudki, bunda o’quvchigina emas, o’qituvchining o’zi ham ijodiy izlanadi. Qo’shimcha bilim olishga bo’lgan ehtiyoji ortadi. Eng asosiysi ta’lim jarayonida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni o’quvchilar guruhining o’zaro hamkorlikda avval o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalari ijodiy qo’llanishi, izlanish orqali hal etishga zamin tayyorlaydigan didaktik o’yinlarni ijodiy o’yinlar deb atash mumkin. Ijodiy o’yinli darslardan “Tarixiy jarayonning asosiy qonuniyatlari”, “Qonunlar tarixiga nazar” kabi darslar rejalashtirilib, o’quvchilar kichik guruhlarga bo’linadi. “Tarixchilar”, “Qalqon” deb nomlangan kichik guruhchalarga nomlar beriladi. Har bir guruh ijodiy izlanib, go’yoki fanda yangilik kashf etadi. O’quvchilar tomonidan tavsiya etilgan topshiriqlarni ko’rgazmali qurollarga tayangan holda bajarib o’z javoblarini asoslaydi.
14 14 Ma’lumki, ta’lim respublikamiz ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini, shaxs, jamiyat, davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy – texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor soha deb e’tirof etilgan. Jamiyat ijtimoiy hayotining muhim tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimi ham takomillashib bormog’i, tubdan yangilanayotgan jamiyat manfaatlari yo’lida xizmat qilmog’i zarur. Chunki ta’lim jamiyat taraqqiyotining asosidir. O’quvchilarda mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatini shakllantirishda o’qituvchi bilan o’quvchi o’zaro munosabatlarini o’zgartirish masalasi o’ta muhimdir. Chunki bu masala bevosita yoshlarimiz ruhiyatiga, ongiga, tafakkuriga ta’sir etish yo’li bilan amalga oshiriladi 2 . Bunda ta’lim maqsadi, prinsiplari, tashkil etish shakllari, mazmuni, metodlari, vositalari, natijalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’limning zikr etilgan komponentlarini o’zaro bog’liq sifatida didaktika tadqiq qiladi.
mohiyatining o’qituvchi tomonidan anglanishi ulardan amaliy faoliyatda foydalanishga imkon beradi. Mazkur didaktik – o’yinli darslarda hamma o’quvchilar hamkorlikda ishlaydilar. Muammoli savollarga javob izlab mavzuni to’ldiradilar. Yangicha usul, bilimlarni yangicha egallash o’quvchini o’z bilimi va iqtidoriga ishonch uyg’otadi. Natijada o’quvchi sidqidildan ko’rilgan jiddiy tayyorgarlik
2 “Xalq ta’limi” jurnali. 2007. 1 – son, 60 – bet. 3 “Xalq ta’limi” jurnali. 2007. 1 – son, 61 – bet. 4 A.I.Strajev Metodika prepodavaniya istorii. M., 1984.134 – 135 – betlar.
15 15 Ishbilarmonlar o’yini ham boshqa o’yinlar kabi o’qituvchi va o’quvchilardan puxta tayyorgarlik ko’rishni talab etadi. O’qituvchi ishbilarmonlar o’yinini uyushtirishda quyidagi vazifalarni bosqichma – bosqich amalga oshirishi zarur: 1. O’yin mavzusini oldindan belgilashi. 2. Didaktik o’yining maqsadi, vazifalari, borishi, mantiqiy ketma – ketligi, o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlarni aniqlash va rejalshtirish. 3. Didaktik o’yin davomida o’quvchilar oldiga qo’yiladigan o’quv – bilishga oid muammoli vaziyatlar tizimini vujudga keltirish yo’llarini aniqlash va loyihalash. 4. O’quvchilarni didaktik o’yinning maqsad va vazifalari bilan tanishtirish, didaktik o’yin talab etadigan vazifalarni taqsimlash, har bir o’quvchiga aniq yo’llanma berish. 5. Mazkur o’quv – bilishga oid muammoli vaziyatlarni hal etishda o’quvchilarning avvalgi mavzularidan o’zlashtirgan bilim ko’nikma va malakalarini tanish odatiy va yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llanish imkoniyatlarini aniqlash. 6. O’quvchilarning didaktik o’yiniga tayyorgarlik faoliyatini kuzatish va nazorat qilish. Didaktik o’yinli darslarning muvaffaqiyati avvalo o’quvchilarning mazkur o’yinlarga puxta va qizg’in tayyorgarlik ko’rishlariga o’qituvchining mazkur faoliyatni tashkil etish hamda mohirlik bilan boshqarishiga bog’liq. O’quvchilarning bunday o’yinga tayyorgarlik ko’rish faoliyati quydagi masalalarni bilishni: 1. Didaktik o’yining maqsadi, vazifasi, olib borilish tartibi qoydalari bilan tanishishni. 2. Didaktik o’yin maqsadi va vazifasidan kelib chiqadigan muammoli vaziyatni aniqlashni. 3. Muammoli vaziyatdan chiqishning samarali yo’llarini topishni. 4. Har bir o’quvchining o’zi bajarishi lozim bo’lgan vazifalarni anglashib o’qituvchining kerakli yo’riqnoma va ko’rsatmalarini olishni.
16 16 5. Turli bilim manbalaridan foydalangan holda muammoli vaziyatni hal etishning optimal variantini tanlashni. 6. Didaktik o’yin ishtirokchilari o’rtasida o’zaro yordam va o’zaro nazorat vujudga kelishini taqozo qiladi. Tarix darslarini o’qitishda dehqonchilik, chorvachilik, mashinasozlik sanoati va boshqa xalq xo’jaligi tarmoqlari mavzusini ishbilarmonlar o’yini auksion – dars o’zining mutaxassisligini chuqur o’zlashtirgan, pedagogik – psixologik va metodik bilim, ko’nikma va malakalarni puxta egallagan, ta’lim – tarbiya jarayoni samaradorligini oshiradigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor va ularni ta’lim jarayonida qo’llay olish malakasiga ega bo’lishi lozim. Ta’lim – tarbiya jarayonini hozirgi zamon talablariga mos holda tashkil etgan o’qituvchi har bir mavzu mazmuniga mos holda o’quvchilarni kasbga yo’llashi va shu kasblarini egallashlari uchun qanday bilimlarga ega bo’lish lozimligini to’gri tushuntira borishi kerak. Bunday maqsadlarni ro’yobga chiqarishda tarix darslarini tashkil etishning an’anaviy shakllardan voz kechib uni bozor iqtisodiyotidagi muammoni hal etishga yo’naltirish hozirgi vaqtda tarix o’qitish ta’limi oldidagi dolzarb muammo hisoblanadi. Didaktik o‘yinli darslarni tashkil etishdan maqsad o’quvchilarni yangi kasblar bilan tanishtirish, dars jarayonida esa muammoli ta’limni joriy etish dars samaradorligini oshishi hamda ta’lim sifatini yaxshilanishiga olib keladi.
17 17 2. Yangi o’quv materialini o’rgatishning zamonaviy usullari. Darsdagi o’quv jarayonining asosiy elementi yangi materialni o’rgatishdir. Yangi materialni o’rgatish uchun VI – VII sinflarda o’qituvchining shu materialni og’zaki bayon qilishidan, uning o’quvchilar bilan suhbat o’tkazishidan, turli xil ko’rsatmali qo’llanmalar, hujjatlar va darslik matni ustida olib boriladigan ishlardan keng ko’lamda foydalaniladi. Tarix o’qitishda, xususan VI – VII sinflardagi tarix darslarida materialni og’zaki bayon qilish yetakchi o’rin tutadi. Og’zaki bayon o’quvchilarni tarixiy material bilan mavzu jihatdan yaxlit bir holda, xronoligik izchillikda va emotsional formada tanishtirish imkoniyatini beradi. O’qituvchining ishonarli qilib gapirishi o’quvchilarning ongi va his – tuyg’ulariga kuchli ta’sir ko’rsatadi, ularni mantiqiy fikr yuritishga, o’quv materialini dalil – isbotlar bilan asoslab so’zlab berishga o’rgatadi. Yangi materialni bayon qilish muammosiz yoki muammoli bo’lishi mumkin. Muammoli bayon vaqtida o’qituvchi tegishli xulosalarni o’quvchilarga aytib bermay, xulosalar chiqarishni ularning o’zlaridan talab etadi, lekin bu paytda odatda dalillarni o’quvchilar oldiga qo’yilgan muammoga va o’quv – bilish vazifalariga muvofiq zarur xulosalarni o’zlari mustaqil ravishda chiqara oladigan qilib tanlashi, guruhlarga ajratishi va bayon qilishi kerak. Respublikamizdagi ilg’or o’qituvchilarning ish tajribalari shuni ko’rsatadiki, yangi materialni muammoli bayon qilish usulini VI – VII sinf “Jahon tarixi” darslarida, cheklangan darajada bo’lsa ham qo’llash mumkin. Karl Buyuk imperiasining tashkil topishi haqidagi material VII sinfda muammoli bayon qilinishi mumkin. Bu ish o’zsha zamonda yashagan va Karl Buyukning faoliyatini bir – biriga zid holda bayon qilgan hamda baholagan kishilarning bergan turli ma’lumotlarini taqqoslash yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday ma’lumotlarning birinchi guruhiga Karl Buyukning o’z saroy tarixchisi Eyngard tomonidan ko’klarga ko’tarib maqtab yozilgan tarjimai holidan olingan parchalar kiradi 5 .
5 O’rta asrlar tarixi (V – XV asrlar). Xrestomatiya, V.Ye. Stepanova, A.Ya. Shevlenko. M. 1989. 60 – bet.
18 18 Ikkinchi guruhdagi ma’lumotlar yilnomalarda keltirilgan ma’lumotlardan va yuqoridagi manbadan olingan ayrim dalillardan iborat bo’lib, ular Karlni olihimmat va odil hukmdor qilib ko’rsatuvchi afsonalarning yolg’onligini fosh qilishda o’quvchilarga ob’yektiv ravishda yordam beradi. Bu ma’lumotlar Karlning frank zodagonlari manfaatini ko’zlab ish tutgan zolim istilochi bo’lganini ko’rsatadi. O’qituvchi materialni bayon qilishda shu har ikkala guruhdagi ma’lumotlarni aytib o’tadi, bamisoli tadqiqotchilar holiga solib qo’yilgan o’quvchilar oldiga esa Karl Buyukning faoliyati va shaxsiy xususiyatlariga baho berish, bunda dalillarni uydirmalardan yoki Karl zamondoshlarining buzib ko’rsatishidan ajratib olish vazifasi qo’yiladi. Kerakli materialni olganidan keyin o’qituvchi o’z hikoyasini o’quvchilarning to’g’ri baho berish va o’z baholarini dalillar bilan isbotlay olishlariga imkon beradigan qilib tuzadi. Materialni ana shunday muammoli bayon qilishning bir variantini misol qilamiz: “… Saroy tarixchisi Eyngardning yozishicha, Karl Buyuk qudratli, zabardast, kuchli va rahmdil odam. Kiyimiga qarab uni oddiy kishilardan farq qilib bo’lmaydi: u egniga dag’al bo’z ko’ylak, ishton va plashch kiyib yuradi, oyog’iga esa paytava o’rab, dehqonlar yuradigan boshmoqda yuradi. Ovqatning eng oddiysini afzal ko’radi. U nihoyatda sog’lomligi, baquvvatligi bilan ajralib turadi. Ish qilganda – charchash nimaligini, urush qilganida – yengilish nimaligini bilmaydi. Ko’p xalqlar o’z ixtiyorlari bilan unga bo’sunadilar. Ba’zilarni saxiyligi bilan o’ziga tortadi, ba’zilarni esa va “sabr va andisha” bilan ish tutib o’ziga tobe qiladi”. Eyngardning bergan ma’lumotiga qaraganda, Karl hech qachon biror mamlakatga birinchi bo’lib hujum qilmagan – urushni hamisha uning notinch qo’shnilari boshlagan emishlar. Karl yaqin va uzoq qo’shnilarini “xiyonatkorona harakatlari uchun jazolab”, G’arb va Sharqdagi ko’p mamlakatlarning hukmdori bo’lib qolgan emish. Bu qudratli imperator saxiylik bilan in’om ehsonlar ulashgan emish.
19 19 Yilnomachilarning qisqacha ma’lumotlarini va Karlning o’z farmonlarini o’qisak, uning butunlay boshqa odam bo’lganligini bilamiz. Masalan, sakslarni qanchalik azob – uqubatda qolishlariga sababchi bo’lgani, 4500 saksni o’ldirishga buyurgani, ularning milliy urf – odatlarini oyoq – osti qilganligi, uning farmoni bilan 10 000 saks oilasi bilan boshqa mamlakatga haydab olib ketilganligi, Saksoniyaga 30 martadan ko’p yurish qilganligi, qishloqlarni yondirib vayron qilganligi uning yovuzliklarini ko’rsatuvchi harakatlar edi. Karlning yana boshqa yurishlari mohiyatini ham o’qituvchi misollar bilan tarixiy hujjatlatlarga tayanib, asoslanib o’quvchilarga yetkazadi. O’qituvchining materialni muammoli qilib bayon etishi o’quvchilarga dalillarning fosh qiluvchi kuchi, Karlning safdoshi bergan yolg’on guvohliklarga zid o’laroq, istilochining haqiqiy basharasini juda ravshan ochib berishni tushunib olishga yordam beradi. Yaxshi o’ylab tanlangan va guruhlangan, muammoli qilib bayon qilingan material VII sinf o’quvchilarining o’z xulosalarini ifodalab va asoslab berishlarini ta’minlaydi. (Malakviy pedagogik amaliyot jarayonida orttirgan tajribalarimiz ushbu mavzu VII sinf o’quvchilariga tarixiy materialni ma’lum darajada muammoli qilib o’rgatish ijobiy samara berish mumkinligini ko’rsatdi.) Tarixiy materialni muammoli va muammosiz bayon qilish jarayonida o’qituvchi og’zaki nutqning: syujetli hikoya, tasviriy bayon, tarixiy hodisa va tarixiy shaxslarga tavsif berish, qisqacha bayon, tushuntirish kabi har xil turlaridan foydalanadi. Syujetli hikoya – ko’pincha dramatizm xususiyati bilan ajralib turgan, muayyan tarixiy syujetga ega bo’lgan, his – tuyg’ularga ta’sir ko’rsatadigan, batafsil bayon qilinadigan hikoyadir. Qadimgi dunyo va o’rta asrlar tarixidagi eng katta va dramatik voqealar, masalan, Salamin jangi, Spartak boshchiligidagi qullar qo’zg’oloni, Uot Tayler boshchiligidagi dehqonlar qo’zg’oloni, Yan Gus, Janna d’ Arkning chiqishlari va fojiali halokati, Konstantinopolning olinishi hikoya tarzida bayon qilinadi 6 .
6 A.Sa’diyev O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish. T.”O’qituvchi”. 1993. 45 – bet.
20 20 Syujetli hikoyada tarixiy voqealarning yorqin epizodlari, tafsilotlari bayon qilinadi, shuningdek, bu voqealarning ishtirokchilari bo’lgan tarixiy shaxslarning tavsifi beriladi. Dramalashtirish usuli, voqeada ishtirok etgan shxslarning dialog va monologlarini kiritish syujetli hikoyada keng qo’llaniladi. Shu maqsadda tarixiy arboblarning tarixiy hujjatlardagi ma’lumotlardan keng qo’llaniladi.
va detallari bilan birga yaxlit, bir butun manzara ko’rinishida obrazli qilib gavdalantirishidir. Tasviriy bayon syujetli hikoyaga o’xshaydi, lekin aniq – tarixiy syujetga ega emasligi bilan undan farq qiladi. Tasviriy bayon kishilik jamiyatining xo’jalik, ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotida ko’p marta takrorlanadigan tipik hodisalarni ko’z oldiga keltirish, shuningdek, ayrim mamlakatlarning tabiati va ulardagi xalqlarning ijtimoiy hayoti manzaralarini gavdalantirib berish uchun qo’llaniladi. Tasviriy bayon vaqtida madaniyat yodgorliklarining rasmlari texnik vositalar yordamida slaydlar ko’rinishida yoki oddiy surat ko’rinishida ko’rsatilsa, o’quvchilar quldorlar va oddiy kishilarning qanday sharoitda yashaganliklarini ravshan tushunib oladilar, qadimgi dunyoning g’oyat ulug’ madaniy merosi bilan tanishadilar. O’qituvchi o’z hikoyasida tarixiy hujjatlar va badiiy asarlar matnidan parchalar o’qib bersa yoki ularni darslik matni bilan birga qo’shib gapirib bersa, uning hikoyasi obrazli, aniq va emotsional bo’ladi. Materialning yorqin bayon etilishi o’quvchilarning materialga diqqat – e’tiborini va qiziqishini oshirsa – da va ularning ijodiy tasavvurini o’stirsa – da, lekin bu hali bilmlarning yaxshi o’zlashtirilishini hamma vaqt ham ta’minlay olavermaydi. Shuning uchun o’qituvchi materialni bayon qilayotganda o’quvchilarning bilim olish faolligini kuchaytiradigan, yuqorida qisman aytib o’tilgan maxsus usullarni qo’llashi zarur bo’ladi. Analitik bayon – o’rganiladigan hodisalarning asosiy elementlarini ularning muhim belgilarini ajratib ko’rsatgan holda bayon qilishdir. Analitik
21 21 bayon o’tmishdagi ijtimoiy hayotning yaxlit manzaralarini yaratmaydi va shu jihati bilan tasviriy bayondan farq qiladi. Analitik bayon VI – VII sinflardagi tarix darslarida biror mamlakatning geografik muhiti, ijtimoiy munosabatlari, davlat tuzilishi ta’riflab berilayotganda, turli davrlar va xalqlarning moddiy madaniyat yodgorliklari (ko’pincha – bir – biriga taqqoslab) o’rganilayotganda qo’llaniladi. Ko’p hollarda, masalan, Misr piramidalariga, gotik soborga xarakteristika berishda tasviriy bayon bilan analitik bayonni bir – biridan ajratish qiyin bo’ladi. O’quvchilarning ishini faollashtirish uchun analitik bayondan oldin o’quvchilarga mamlakat siyosiy tuzumining sxemasini yoki urushning borishi sxemasini chizish, o’rganiladigan hodisaning asosiy belgilarini ko’rsatish va shu hodisaga baho berish to’g’risida vazifa topshirish ma’quldir. Tarixiy voqea yoki hodisaga ta’rif berganda shu voqea va hodisaning eng muhim xususiyatlari ochib beriladi. Bu ta’rif, ko’pincha mavzuning bir yoki bir necha darsda o’tilgan qismi yuzasidan chiqarilgan asosiy xulosalardan iborat bo’ladi. Bunday ta’rif analitik bayonga o’xshasa ham lekin hodisaning asosiy belgilarini ancha aniq ko’rsatib berishi va ko’proq darajada umumlashtirishi bilan undan farq qiladi. O’qituvchi uzoq vaqt mobaynida davom etadigan jarayonlarni, masalan, hunarmandchilikning qishloq xo’jaligidan ajralib chiqishi va shaharlarning paydo bo’lishi jarayonini, feodalizmning tushkunlikka tushishi va yemirila borishi jarayonini, odatda butun mavzuga doir kirish darslari va yakunlovchi darslarda umumlashtirgan holda, qisqacha ta’riflab o’tadi. 7
Tarixiy arboblarga ta’rif berish – shu arboblar faoliyatining sinfiy xarakterini hamda ularning shaxsiy xususiyatlarini ochib berishda qo’llaniladigan o’qituvchi og’zaki bayonining alohida bir turidir. Tarixiy arboblarga beriladigan ta’rif qanday asosiy talablarga javob berishi kerakligini A.I.Strajev quyidagicha ifodalagan:
7 A.Sa’diyev O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish. T.”O’qituvchi”. 1993. 53 – bet.
22 22 “1. Tarixiy arbob o’zi yashagan davr muhitida, shu shaxs o’z faoliyati va maslak – qarashlari bilan o’zini namoyon qilgan tarixiy sharoit bilan chambarchas bog’langan holda ko’rsatilishi kerak… 2. Tarixiy arbob qaysi sinf yoki sinfiy guruhning manfaatlarini ifodalasa, o’sha sinf yoki sinfiy guruh bilan yaqindan bog’langan holda ko’rsatilishi kerak; bu ishni tarixiy shaxsning o’z faoliyati, fikr – mulohazalari bilan bog’lash lozim…
3. Tarixiy arbob “jonli shaxs” qilib ko’rsatilishi, uning individual xususiyatlari, o’ziga xos ma’naviy va jismoniy qiyofasi ta’riflab berilishi kerak…” 8
Qisqacha bayon – bir qancha dalillarni batafsil tahlil qilmay tushuntirishdan iborat bo’lib, u o’quvchilarga tarix kursidagi asosiy dalillarning o’zaro bog’langanligini anglatish, ularda tarixiy jarayonning borishi haqida yaxlit, bir butun tasavvur hosil qilish uchun zarurdir. O’qituvchining materialni qisqacha bayon qilishi o’quvchilarni, ayniqsa VI – VII sinf o’quvchilarini odatda uncha qiziqtirmaydi, bunda ular materialni bo’sh o’zlashtiradilar. Binobarin, o’quvchilarning bilish faoliaytini faollashtirishning maxsus usullarini qo’llash, ya’ni ularga xronoligik jadval tuzishni, o’qituvchi hikoya qilib bergan narsaning rejasini tuzishni vazifa qilib topshirish lozim bo’ladi.
8 A.I.Strajev Metodika prepodavaniya istorii. M., 1992. 144 – 145 – betlar. |