O'zbekiston Respublikasining ''Davlat tili haqida'' gi qonunlari haqida hamda ''Kadrlar tayorlash Milliy dasturi'' kabi hujjatlarda o'zbek tilini davlat tili sifatida o'qitish masalalari bo'yicha malumot topish

Tashqi va ichki xarajatlar. Xarajat tushunchasi
Ko'pchilik umumiy tushuncha ishlab chiqarish xarajatlari moddiy ne'matlar va xizmatlar yaratish uchun zarur bo'lgan iqtisodiy resurslarni jalb qilish bilan bog'liq xarajatlar sifatida belgilanadi. Xarajatlarning tabiati ikkita asosiy nuqta bilan belgilanadi. Birinchidan, har qanday resurs cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarishda foydalaniladigan har bir resurs turi kamida ikkita muqobil foydalanishga ega. Turli xil ehtiyojlarni qondirish uchun iqtisodiy resurslar hech qachon etarli emas (iqtisodda tanlov muammosini keltirib chiqaradigan narsa). Muayyan tovarni ishlab chiqarishda iqtisodiy bo'lmagan resurslardan foydalanish to'g'risidagi har qanday qaror boshqa tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun bir xil resurslardan foydalanishni rad etish zarurati bilan bog'liq. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig'iga nazar tashlasangiz, bu kontseptsiyaning yorqin timsoli ekanligini ko'rishingiz mumkin. Iqtisodiyotdagi xarajatlar muqobil tovarlar ishlab chiqarishni rad etish bilan bog'liq. Iqtisodiyotdagi barcha xarajatlar muqobil (yoki hisoblangan) sifatida qabul qilinadi. Bu shuni anglatadiki, moddiy ishlab chiqarishga jalb qilingan har qanday resursning narxi eng yaxshisi bilan uning tannarxi bilan belgilanadi mumkin bo'lgan variantlar ushbu ishlab chiqarish omilidan foydalanish. Shu munosabat bilan iqtisodiy xarajatlar quyidagicha talqin qilinadi. Iqtisodiy yoki muqobil (hisoblangan) xarajatlar- ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda iqtisodiy resurslardan foydalanish bilan bog'liq xarajatlar, xuddi shu resurslardan boshqa maqsadlarda foydalanish imkoniyatini yo'qotish nuqtai nazaridan baholanadi.
Tadbirkor nuqtai nazaridan, iqtisodiy xarajatlar- firma ushbu resurslarni muqobil ishlab chiqarishlarda foydalanishdan chalg'itish uchun resurslar yetkazib beruvchiga to'laydigan to'lovlar. Firma o'z cho'ntagidan oladigan bu to'lovlar tashqi yoki ichki bo'lishi mumkin. Shu munosabat bilan biz tashqi (aniq, yoki pul) va ichki (to'g'ridan-to'g'ri yoki yashirin) xarajatlar haqida gapirishimiz mumkin. Tashqi xarajatlar- ushbu firmaning egalari soniga kirmaydigan etkazib beruvchilarga resurslar uchun to'lov. Masalan, xodimlarning ish haqi, uchinchi tomon yetkazib beruvchilar tomonidan taqdim etilgan xom ashyo, energiya, materiallar va butlovchi qismlar uchun to'lovlar va boshqalar. Firma o'ziga tegishli bo'lgan ma'lum resurslardan foydalanishi mumkin. Va bu erda biz ichki xarajatlar haqida gapirishimiz kerak. Ichki xarajatlar- o'z, mustaqil foydalaniladigan resurs qiymati. Ichki xarajatlar tadbirkor o'z mablag'lari uchun ulardan foydalanishning barcha muqobil variantlaridan eng yaxshisi bilan olishi mumkin bo'lgan pul to'lovlariga tengdir. Bu tadbirkor o'z biznesini tashkil qilishda voz kechishga majbur bo'lgan ba'zi daromadlar haqida. Tadbirkor bu daromadlarni olmaydi, chunki u o'ziga tegishli resurslarni sotmaydi, balki ularni o'z ehtiyojlari uchun ishlatadi. O'z biznesini yaratish orqali tadbirkor ba'zi daromad turlaridan voz kechishga majbur bo'ladi. Masalan, dan ish haqi, agar u o'z korxonasida ishlamagan bo'lsa, u ish bilan ta'minlangan taqdirda olishi mumkin edi. Yoki o'ziga tegishli bo'lgan kapitalning foizlaridan, agar u ushbu mablag'larni o'z biznesiga kiritmaganida, kredit sohasida olishi mumkin edi. Ichki xarajatlarning ajralmas qismi tadbirkorning normal foydasi hisoblanadi. Oddiy foyda- sanoatda mavjud bo'lgan minimal daromad miqdori, yilda berilgan vaqt va bu tadbirkorni o'z biznesida ushlab turishi mumkin. Oddiy foydani tadbirkorlik qobiliyati kabi ishlab chiqarish omili uchun to'lov sifatida ko'rish kerak.

Ichki va tashqi xarajatlarning umumiy yig'indisi iqtisodiy xarajatlar… «Iqtisodiy xarajatlar» tushunchasi odatda qabul qilinadi, lekin amalda, o'tkazishda buxgalteriya hisobi korxonada faqat tashqi xarajatlar hisoblab chiqiladi, ular yana bitta nomga ega – buxgalteriya xarajatlari.

Buxgalteriya hisobi ichki xarajatlarni hisobga olmagani uchun buxgalteriya (moliyaviy) foyda firmaning yalpi daromadi (daromadlari) va uning tashqi xarajatlari o'rtasidagi farq bo'ladi, esa iqtisodiy foyda- firmaning yalpi daromadi (daromadlari) va uning iqtisodiy xarajatlari o'rtasidagi farq (ham tashqi, ham ichki xarajatlar yig'indisi). Ko'rinib turibdiki, buxgalteriya foydasining miqdori har doim iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoridan oshib ketadi. Shu sababli, buxgalteriya hisobi foydasi mavjud bo'lganda ham (moliyaviy hujjatlarga ko'ra) korxona iqtisodiy foyda ololmasligi yoki hatto iqtisodiy zarar ko'rishi mumkin. Ikkinchisi, agar yalpi daromad tadbirkorning barcha xarajatlarini, ya'ni iqtisodiy xarajatlarni qoplamasa paydo bo'ladi.

Va oxirgisi, ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy resurslarni jalb qilish xarajatlari sifatida izohlagan holda, iqtisod fanida ishlab chiqarishning to'rtta omili ajratilganligini eslatish o'rinlidir. Bular mehnat, yer, kapital va tadbirkorlik qobiliyatidir. Ushbu resurslarni jalb qilish orqali tadbirkor o'z egalariga ish haqi, ijara, foiz va foyda ko'rinishidagi daromadlarni ta'minlashi kerak. Boshqacha qilib aytganda, tadbirkor uchun ushbu to'lovlarning barchasi ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi.