“O`zbekiston tarixi” kafedrasi “O`zbekiston tarixi” fanidan

2.  Turk  xoqonligi.  Xoqonlik  davrida  O‘rta  Osiyo    xalqlarining  iqtisodiy  va 

madaniy rivoji. 

 

Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon  

yashab,  o‘zlaridan  munosib  madaniy  iz  qoldirib  kelganligini  juda  ko‘plab  tarixiy 

manbalar  tasdiq  etadi.  Mo‘’tabar    Xitoy  manbalari,  mashhur  «O‘g‘iznoma», 

---

Urxon-enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva 

hamda  ularga  tutash  hududlarda  turli  turkiy  qabilalar,  chunonchi,  Ashin,  Arg‘u, 

O‘g‘iz,  To‘qqiz  o‘g‘iz,  O‘ttuz  tatar,  Karluq,  Kitan,  Tolis,  Turk,  Uyg‘ur,  To‘qri 

(toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar yashardilar. 

VI  asr  boshlarida  Oltoyda  siyosiy  jarayonlar  faollashadi.  O‘sha  paytda 

hozirgi  Mo‘g‘uliston  va  qisman  Xitoyning  shimoliy  hududlari  ustidan  Jujan 

xonligi  hukmronlik  qilardi.  Sharqiy  Turkiston,  Farg‘ona,  Sug‘diyona,  Xorazm, 

Baqtriya,  Shimoliy  Hindiston  va  Sharqiy  Eron  hududlarida  esa  eftaliylar 

hukmronlik  qilardi.  Manbalarda  ta’kidlanishicha  Xitoyning  shimoliy  qismida 

hukmronlik  qiluvchi  Vey  sulolasi  (386-558)  xonadonlarining  kelib  chiqishi  ham 

turkiy  tilli  xalqlarga  borib  taqalardi.  Shunday  qilib,  VI  asr  boshlarida  Uzoq 

Sharqdan  Kaspiy  dengizgacha  bo‘lgan  hududlarda  hokimiyat  tepasida  turkiy 

sulolalar turardi. 

VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei 

ko‘tariladi.  Ashin  urug‘idan  Asan  va  Tuu  460-545  yillarda  boshqa  urug‘larni 

o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuu 

o‘g‘li  Bumin  Tele  qabilasini  ham  bo‘ysundiradi.  Bumin  Jujan  xonligiga  tobelik-

dan  chiqish  uchun  kurashadi  va  551  yilda  Jujan  xoni  qo‘shinlarini  engib,  ularni 

o‘ziga bo‘ysundiradi. Bumin 551 yilda yangi davlat - Turk hoqonligiga asos soladi. 

Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning 

dovrug‘i  ortib  borgan.  U  ko‘p  bor  Xitoyga  yurishlar  qilib,  uning  bir  qancha 

hududlarini  bosib  olgan.  Xitoy  podsholigi  Turk  xoqonligiga  har  yili  o‘lpon 

tariqasida  yuz  bo‘lakdan  ipak  mato  berib  turishga  majbur  bo‘lgan.  552  yilda 

Buminxon  vafot  etgach,  hokimiyatga  uning  katta  o‘g‘li  Mug‘anxon  (553-572) 

o‘tiradi. Mug‘anxon 558 yilda jo‘janlarga so‘nggi bor qaqshatqich zarba berib, o‘z 

davlati  hukmronligini  Tinch  okeanigacha  bo‘lgan  hududlarda  mustahkamlaydi. 

Uning  amakisi  Istami  (unga  «Yabg‘u»  -  bahodir  unvoni  berilgan  edi)  bo‘lsa,  bu 

davrda  xoqonlik  hududini  g‘arbga  tomon  kengaytirib,  Ettisuv,  Qashqar,  Ural, 

Volga bo‘ylari va boshqa hududlarni egallaydi. 

563-567  yillar  davomida  Istami  yabg‘u  qo‘shinlari  eftaliylar  davlatiga 

ketma-ket  zarbalar  berib  uning  hududlarini,  ya’ni  hozirgi  O‘rta  Osiyo  va  Kaspiy 

dengizigacha  bo‘lgan  erlarni  egallashga  muvaffaq  bo‘ladi.  Buning  oqibatida 

Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi O‘rta Osiyo erlarini ishg‘ol etgach, uning 

hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Dastlab xoqonlik Eron bilan yaxshi 

qo‘shnichilik,  savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga  intiladi.  Eron shohi  Xusrav 1 

Anushirvonga  turk  malikasi  uzatiladi,  Eronga  elchilar  yuboriladi.  Biroq  Turk 

xoqonining  Eronga  ikki  bor  yuborgan  elchilari  faoliyati  muvaffiyatsiz  chiqqach, 

Eronning  turklar  bilan  murosaga  bormasligi,  uning  qat’iy  dushmanligi  ro‘yirost 

ma’lum  bo‘ladi.  Buning  boisi  Eron  shohining  O‘rta  Osiyo  hududlariga 

da’vogarligida  edi.    Bu  esa,  shubhasiz,  bir  necha  bor  xoqonlikning  Eron    bilan 

urushlar  olib  borishiga  sabab  bo‘ladi.  Istami  qo‘shiqlari  Eron  shohi  Xisrav  I  ni 

engadi, Eron  shohlari  Turk  xoqonligiga 400  ming  Vizantiya  tillasi hajmida  tovon 

to‘lash  majburiyatini  olishga  majbur  bo‘ladi.  Mug‘anxon    va  uning  avlodlari 

g‘arbda Qora dengizgacha bo‘lgan hududlarni zabt etib o‘zlariga bo‘ysundiradilar. 

---

Turk  xoqonligi  568-569  yillarda  o‘sha  davrning  qudratli  davlati-Vizantiya  bilan 

iqtisodiy  va  savdo-sotiq  aloqalarini    o‘rnatishga  intilib, so‘g‘d    savdogari  Maniax 

boshchiligidagi    elchilarni  u  erga  yuboradi.  Elchilar  imperator  Yustinian  II 

qabulida bo‘ladi. Shundan so‘ng Vizantiyannig Zemarx  boshliq elchilari  xoqonlik 

davlatiga    keladi.  Bu  esa  shu  davlatlar  o‘rtasida  o‘zaro  ishonch  va  savdo-tijorat 

munosabatlarini o‘rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan deyishga asos beradi. 

Turk hoqonligida boshqaruv tartiblari haqida gap borganda shuni ta’kidlash 

kerakki, Turk hoqonlari O‘rta Osiyo hududlariga hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari 

bu  hududga  ko‘chib  kelmadilar.  Ular  Ettisuv  va  boshqa  hududlardagi  markaziy  

qarorgohlarida  qolib,  bo‘ysungan  hududlarni  mahalliy  hukmdorlar  orqali 

boshqarib,  ulardan  olinadigan  soliq-o‘lponlar  va  to‘lovlar    bilan  kifoyalanganlar.  

Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat 

tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki  siyosat bobidagi mustaqil 

faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy   

hayotiga  aralashardi.  Bu  narsa  ko‘proq  tashqi  siyosat,  xalqaro  savdo-sotiq 

masalalariga  daxl  etardi.  Xitoy  manbalarida  ta’kidlanganidek,  Zarafshon, 

Amudaryo  va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik-davlatlar 

mavjud  bo‘lgan:  Samarqand,  Ishtixon,  Maymurg‘,  Kesh,  Nahshab,  Kushon, 

Buxoro,  Amul  va  Andxoy  shular  jumlasidandir.  Ayniqsa  Samarqand,  Buxoro, 

Xorazm  va  Choch  (Toshkent)  hokimliklari  o‘zlariga    ancha  mustqil  bo‘lganlar. 

Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birlikda 

bu davlat hokimliklari o‘rtasida o‘zaro adovat, kurash, ichki ziddiyatlar to‘xtovsiz 

bo‘lib  turgan.  Bu  esa  mahalliy  aholi  hayoti,  turmushini  nochor  ahvolga  duchor 

etgan.  585-586  yillarda  Buxoroda  zodagon  dehqon  va  boy  savdogarlarga  qarshi 

qo‘zg‘olon  ko‘tariladi.  Unga  Obro‘y  boshchilik  qiladi.  Hoqon  Qora-cho‘rin 

qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi. 

VII  asr  ikkinchi  yarmida  ancha  kuchayib    ketgan  Xitoy  O‘rta  Osiyo  hududlarini 

ham  o‘z  qo‘l  ostiga  kiritish  payiga  tushadi.  Biroq  670  yilda  tibetliklar  bosh 

ko‘tarib,  sharqiy  Turk  xoqonligini  yangidan  tiklaganlaridan  so‘ng  va  bu  davlat  

Xitoy  uchun  kutilmagan  xavf-xatarni  keltirib  chiqargach,  endilikda  Xitoy  O‘rta 

Osiyoga bo‘lgan o‘z da’vosidan voz kechib, butun diqqatini Tibetga qaratadi. Bu 

davrda  O‘rta  Osiyo  hududlarida      Turk  xoqonligi ta’siri  tobora  zaiflashib  boradi. 

Bunga  mahaliy  hokimliklar  o‘rtasidagi  ichki  ziddiyatlar,  er-mulk  uchun  o‘zaro 

kurashlar  ham  sabab  bo‘ladi.  Bu  esa  pirovard  oqibatda  bu  hududlarning  arab 

istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo‘ldi. 

Endi  xoqonlik  davrida    Turonzaminda  kechgan  ijtimoiy-iqtisodiy  va 

madaniy  hayotga  nazar  tashlar  ekanmiz,  shu  narsa  ayon  bo‘ladiki,  Turk 

xoqonligining  sharqiy  erlaridan  farqli  o‘laroq  bu  hududda  aholining  ijtimoiy-

iqtisodiy  hayot  tarzi,  madaniy  darajasi  nisbatan  yuqori  bo‘lgan.  Gap  shundaki, 

sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turklarda urug‘-qabilachilik 

munosbatlari  hamon  kuchli  saqlangan.  Aholining  quyi  tabaqasi  budun  yoki  qora 

budunlar deb atalgan.  Urug‘-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. 

Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi  - «Qurultoy» boshqargan. Katta patriarxal 

oilalar-xo‘jaliklarning  boshliqlari  «Kadxudolar»  deb  atalgan. O‘rta  Osiyo  erlarida 

esa bu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada 

---

rivojlangan.  O‘lkaning  Farg‘ona,  Xorazm  va  Zarafshon  vohalarida  ko‘plab  suv 

ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg‘ona va Sug‘dda aholining 

bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir 

eritish,  ulardan  kerakli  asbob-anjomlar  ishlash  yaxshi  yo‘lga  qo‘yilgan. 

Shuningdek Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush, Shaxrisabzda esa qizil tuz qazib olingan. 

Xoqonlik  davrida  shaharlar  hayoti  xiyla  rivoj  topgan.  Xitoy  manbalarida  tilga 

olingan  Xorazm,  Farg‘ona,  So‘g‘d,  Chu  vodiysidagi  shaharlar;  shuningdek 

Tuproqqal’a, Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson 

va boshqalar o‘sha davrning hunarmandchilik va savdo-sotiq  tarmoqlari gurkirab 

rivojlangan shaharlari bo‘lgan.  Buyuk ipak yo‘li bu shaharlarning xalqaro savdoda 

faol  ishtirok  etishini  ta’minlagan.  O‘rta  Osiyolik  qo‘li  gul  hunarmandlar, 

to‘quvchilar,  zargarlar,  miskaru  temirchilar,  ko‘nchiyu  qurolsozlar  ishlab 

chiqargan  nafis,  xaridorgir  buyumlar,  asbob-anjomlar  dunyoning  turli  nuqtalariga 

yuborilgan. Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, qimmatbaho 

qog‘ozlar,  zotdor  otlarga  xalqaro  miqyosida  talab  katta  bo‘lgan.  Bu  davrning 

o‘ziga  xos  muhim  o‘zgarishlaridan  yana  biri-bu  O‘rta  Osiyo  kulolchiligi 

hunarining yuksak san’at darajasida rivojlanganligidir. 

Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi 

betimsol  namunalari  yaratildi.  Turli  olimlar  mutaxassislar  baxsiga  sabab  bo‘lgan 

Turk-ruin,  Urxon-Enasoy  yozuvi,  Kultegin  bitiklari,    Bilga  xoqon  yodnomasi  va 

shu  singari  noyob  topilmalar  turk  yozma  madaniyatning  qadimiyligi  va  rang-

barangligiga guvohlik beradi.  1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan 

topilgan  va  fanga  «Issiq  yozuvi»  nomi  bilan    kirgan    turkiy  yozuv  ham  bizning 

yozuv  tariximizga  oid  qarashlarimizni  yanada  boyitadi.  Endilikda  topilgan  noyob 

ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib 

tutashishi ma’lum bo‘ldi. 

Turonzaminda    turkiy  yozuv  bilan  bir  qatorda  so‘g‘d  va  xorazm  yozuvlari 

ham keng qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga 

qarab yozilgan. Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida  

Mahmud Qoshg‘ariyning  «Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida  qayd etib o‘tgan. 

Bu  yozuvlarda  ulug‘  ajdodlarimizning  katta  tarixi,  boy  madaniyatiga  oid  mislsiz 

ma’lumotlar aks etgan. Yana  shu narsa diqqatga  sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘ 

ajdodlarimiz  o‘z    navqiron  nasllari  to‘g‘risida  ham  muttasil  qayg‘urganlar.  Shu  

boisdan  o‘smir  5  yoshga    to‘lishi  bilan    uni  ilm  olishga  yo‘llab,  dastavval,  xat-

savdo  va  hisob-kitobni  o‘rganishga  jalb  etganlar.  Bola  o‘smir-balog‘at  yoshiga 

etkach esa uni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini  o‘rganish uchun xorijiy ellarga 

yuborganlar. 

Turk  xoqonligida  yashagan  xalqlarning  diniy  tasavvurlari  ham  turlicha  bo‘lgan, 

ko‘p  xudolilik  xukm  surgan.  Bu  esa  ularda  turli  xil  osmoniy  va  er  jismlariga-

quyosh,  oy,  er-suv,  hayvonlar  va  boshqa  narsalarga  sig‘inishlikni  keltirib 

chiqargan.  Osmon  xudosi  Tangri  turk  qavmlarining  eng  oliy  xudosi  hisoblangan. 

Hozirda «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida qo‘llaniladi. 

O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir  qatorda ko‘pgina joylarda 

buddizm,  monizm  yoki  xristianlik  dinlariga  e’tiqod  qilishlik  keng  yoyilgan.  Bu  

narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan balki, boshqa 

---

ko‘plab qavmlar, elatlar bilan  bog‘lanib, aralashib, ma’naviy jihatdan yaqinlashib 

hayot  kechirganliklaridan  dalolat  beradi.  O‘rta  Osiyo  xalqlari  orasida  tasviriy 

san’at o‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan 

saroy  binolari  devorlari,  peshtoqlariga  bitilgan  rang-barang,  bir-biridan  nafis  va  

jozibador    rasm-suratlarni  (qurollangan  yoxud  ov  qilayotgan  jangchi  askarlar,  oq 

fillar,  tuyalar,  otlar  va  boshqa  xil  hayvonlar,  parrandayu  darrandalar  v.x.z.) 

ko‘zdan  kechirar  ekanmiz,  bunda  ajdodlarimizning  noyob  iste’dodi  va  aql-

zakovatiga tan beramiz va o‘zimizda g‘urur tuyamiz.