O‘zbekistonda yarim qattiqqanotlilar faunasini o‘rganish borasida qilingan ishlar mingboyev Farhodjon Ne’matillo o‘g‘li Farg‘ona Davlat Universiteti

O‘ZBEKISTONDA YARIM QATTIQQANOTLILAR FAUNASINI O‘RGANISH BORASIDA QILINGAN ISHLAR


Mingboyev Farhodjon Ne’matillo o‘g‘li


Farg‘ona Davlat Universiteti
4-bosqich talabasi


E-mail: [e-mail]


Annotatsiya: O‘zbekistonning turli iqlim mintaqalarida o‘ziga xos zararkunanda va ularning tabiiy kushandalari, kasalliklar va antogonistlar majmui mavjud.
Keyingi vaqtlarda tabiiy muhitda antropogen omillarning ta’siri natijasida g‘o‘za va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlarida ixtisoslashgan zararkunanda hasharotlarning turlar tarkibi bir muncha o‘zgardi. Uzoq yillardan buyon o‘simliklarga zarar yetkazib kelayotgan zararkunandalar o‘rniga yangilari paydo bo‘lsa ajab emas. Zararli qandalalar ana shunday zararkunandalardan bo‘lib, tabiatda ularning tabiiy entomofaglari juda kam va bu ularga qarshi biologik usulda kurashni ancha qiyinlashtiradi. Respublika sharoitida bunday zararkunandalarga qarshi o‘z vaqtida kurash olib borilmasa, yiliga hosilning 25-30 foizi va undan ham ko‘prog‘i yo‘qotilishi mumkin[14].
Bu boradagi izlanishlarda yurtimizdagi tatqiqotchi olimlarimiz ham qandalalarni o‘rganish va yangi turlarini kashf etishda sezilarli yutuqlarga erishdi. Quydagi maqolada bu yutuqlarni tahlilini ko‘rib chiqamiz.
Kalit so‘zlar: Holotrichius bicoftulatus, Rhinocoris iracundus, Rhinocoris sp. Holotrichins sp. Mesictocoris lineatus, Rhinocoris iracundus, Ahelatica almu, Rhinocorius fescipes, Oncocephalus plimicormis, Rhinocoris iracundus, Cirphisloreyi, Rhinocoris niger, Reduvius sp, Coranus aegyptius F, Coranus contrarius Reut, Coranus sybapterus, Coranus laticepa, Coranus hammaratracmi.
KIRISH
Qandalalar biologik va ekologik jihatdan turli-tuman. Ko‘pchiligi quruqlikda, anchagina turlari esa suvda yashaydi. Quruqlikda yashovchilarning ba’zilari o‘simliklar sirtida, boshqalari po‘stloq ostida, xas-xashaklar orasida yoki tuproq ichida va hokazo yerlarda uchraydi. Suv qandalalari o‘rtasida suvda (masalan, silliq tanlilar — Notonectidae) va suv betida (masalan, suv odimchilari
— Hydrometridae) yashovchilar bor. Qandalalarning juda ko‘p turi o‘simlikxo‘r hisoblanadi. Lekin yirtqich turlari ham kam emas. Masalan, hasharotlar va boshqa umurtqasizlar qoni bilan oziqlanuvchi suv qandalalari va yirtqichlar (Reduviidae) shular jumlasidandir. Ba’zilari sutemizuvchilar va qushlar (hatto kishilar) qonini so‘rib oziqlanadi. To‘shak qandalasi va boshqa parazit qandala (Cineicidae) hamda yirtqichlar oilasiga madaniy o‘simliklaming ko‘pgina zararkunan- dalari, ikkinchisiga zararli hasharotlar bilan oziqlanuvchi turlar kiradi [15].
Ko‘pchilik qandalalar bir yilda bir marta urchiydi. Tuxumini o‘simliklarga, boshqa narsalar ustiga yoki o‘simliklar to‘qimasi ichiga qo‘yadi (ko‘zchasizlar yoki so‘qir qandalalar). Ba’zi bir tur suv qandalalari erkak zotlari tanasining ustiga tuxum qo‘yadi, ular tuxumdan lichinka ochib chiqqaniga qadar shu yerda bo‘ladi. Qandala lichinkasi yetuk zotlariga o‘xshash hayot kechiradi: ular 5 marta tullaydi. Uchinchi yoshidan boshlab qanot belgilari paydo bo‘ladi. Qishni, odatda, yetuk fazasida (qalqonchalar va boshqa oila vakillarida), so‘qir qandalalardan bo‘lgan ko‘pchilik turlar tuxum fazasida o‘tkazadi [11].
Yarim qattiq qanotlilarning 40 mingtagacha turi ma’lum, shundan MDHda 2 mingga yaqin turi aniqlangan, A.N.Kirichenko ma’lumotlari bo‘yicha 6000-8000 atrofida bo‘lishi kerak [6].