Oʻzbekistonning jahon bozoriga chiqish muammolari va bu borada amalga oshirilayotgan isloxotlar

Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi. Jahon bozorida barcha mamlakatlar tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat bo’yicha nisbati savdo balansi deb yuritiladi.
Xalqaro savdoning tovar tarkibi

• 
  Xomashyo tovarlari – qishloq va o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik va ov mahsulotlari, qayta ishlash uchun katta sarf xarajat talab etmaydigan qazilma boyliklar;
  
• 
  Yarimtayyor mahsulot – yakunlovchi qayta ishlashni talab etadigan mahsulotlar;
  
• 
  Tayyor mahsulotlar – oxirigacha tayyor mahsulotlar;
  
• 
  Qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat mahsulotlari – 1 yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar;
  
• 
  Uzoq muddatda ishlatiladigan tovarlar – 1 yildan uzoq ishlatiladigan tovarlar;
  
• 
  Qisqa muddatdaishlatiladigan iste‟mol tovarlari(nooziq – ovqat) – 1 yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar;
  
• 
  O‟rta muddatda iste‟mol qilinadigan tovarlar – nisbatan kichik qiymatga ega bo‘lgan 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar;
  
• 
  Uzoq muddatli ishlatiladigan tovarlar – 3 yildan oshiq muddatlarda ishlatish muddatiga ega tovarlar hamda katta qiymatga ega bo‘lgan, 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar.
  

Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug’urta kompaniyalaridan iborat bo‘lgan o’z infratuzilmasiga ega. Jahon bozorida to’lovlar va hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini o’tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, Maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va Yevroda olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va boshqalar. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki ko’p tomonlama birjadan tashqari bitimlar yo’nalishlarida boradi.
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashkiloti boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga a’zo bo’lganlar o’zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki o’ziga birlashtirish shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi. Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta ta’sir o’tkazadi, bu ta’sir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Jahon bozori sig’imi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga qondiriladigan qismlari yig’indisiga teng .
Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular tayyor mahsulot bilan (jahon tovar eksportining 70% dan ko’prog’i) qatnashadilar, rivojlanayotgan mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan ishtirok etadilar.
O’zbekiston Jahon bozorida xom ashyo, energiya, rangli metall va boshqa mahsulotlar eksporti bilan qatnashadi, aksariyat texnologiya, kimyo mahsulotlari, oziq-ovqat tovarlarini import qiladi.
Jahon bozorini tizimli yondashuv asosida tahlil qilganda uning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  jahon bozorining shakllanishiga makroiqtisodiy subyektlarning samarali xalqaro ayirboshlashni amalgam oshirish maqsadida milly chegaralardan chiqishlari sabab bo‘lgan;
  
• 
  tovarlar, xizmatlar va sihlab chiqarish omillarining xalqaro harakati jahon bozori konyunkturasida o‘z aksini topadi;
  
• 
  jahon bozori ishlab chiqarish omillarining samaradorligi yuqori bo‘lgan sohalarga yo‘naltirish orqali ulardan foydalanishni optimallashtiradi;
  
• 
  jahon bozori mahsulotlar bo‘yicha o‘ziga xos filtr vazifasini bajarib, xalqaro sifat andozalari va xalqaro raqobatning qat‘iy talablariga mos kelmagan mahsulotlarni xalqaro ayirboshlashdan chiqarib yuboradi.
  

Ammo xalqaro savdoda har qanday mahsulot ham ishtirok eta olmaydi. Ya‘ni mahsulotlarni ikki guruhga: savdo qilinadigan va savdo qilinmaydigan mahsulotlarga bo‘lish mumkin. Savdo qilinadigan mahsulotlar deganda xorijiy bozorlarda ayirboshlanadigan raqobatdosh mahsulotlar tushuniladi va aksincha, savdo qilinmaydigan mahsulolar deganda ishlab chiqariladigan mamlakat bozorida sotilib, xalqaro ayirboshlashda ishtirok etmaydigan mahsulotlar tushuniladi.



Jahon bozorida savdo qilinadigan mahsulotlar



Import qilinadigan
mahsulotlar

Eksport qilinadigan
mahsulotlar





Eksport substitutlari (joriy vaqti ichki bozorda sotilayotgan va ayrim holatlarda xorijga sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar

Import substitutlari (zarurat bo‘lganida xorijiy mahsulotlar bilan almashtirilishi mumkin bo‘lgan mahalliy mahsulotlar

Real import mahsulotlari

Real eksport mahsulotlari

Jahon bozorining holati, konyunkturasi va u bilan bog‘liq narxlar xalqaro savdo qatnashchilarining doimiy diqqat markazida bo‘ladi. Keng ma‘noda konyunktura deganda muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar ta‘sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati tushuniladi. Konyunkturaga ta‘sir qiluvchi omillar, narxlar darajasi, ularning o‘tgan davrda, hozirda va kelajakda o‘zgarish dinamikasiga asoslangan jahon bozori konyunkturasining rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash uchun murakkab tahliliy va istiqbolli tadqiqotlar amalgam oshiriladi.

Jahon bozori konyunkturasi turli darajalarda farqlanadi:

• 
   umumiqtisodiy konyunktura (mamlakatlar iqtisodiyoti yoki jahon xo‘jaligi);
  
• 
   jahon bozorining alohida segmentlari va tarmoq konyunkturasi;
  
• 
   ayrim mahsulot va xizmatlar konyunkturasi (u yoki bu Tovar Tovar va xizmatlarning milliy yoki jahon bozori);
  

Vaqt mezonlari bo‘yicha jahon bozori konyunkturasi uchga bo‘linadi:

• 
   joriy konyunktura;
  
• 
   qisqa va o‘rta muddatli konyunktura;
  
• 
   uzoq muddatli konyunktura.
  

Jahon tovarlar bozorini tizimlashtirish uchun turki xalqaro guruhlashlardan foydalanish mumkin. Bu guruhlash tarkibida BMTning xalqaro tarmoqlar guruhlashlari muhim o‘rin egallaydi. Statistik maqsadlarda bu tasniflagichda mashina va asbob – uskunalar, xomashyo va yoqilg‘i, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi mahsulotlari ajratib ko‘rsatiladi.

Jahon bozori konyunkturasini shakllantiruvchi omillar

• 
  Doimiy va o‘zgaruvchan
  
• 
  Siklik va nosiklik
  
• 
  Bozor rivojlanishini rag‘batlantiruvchi va cheklovchi
  
• 
  Qisqa, o‘rta va uzoq muddatli ta‘sirga ega bo‘lgan
  

• 
  Iqtisodiy;
  
• 
  Ilmiy – texnik;
  
• 
  Siyosiy;
  
• 
  Ijtimoiy.
  

Jahondagi har bir davlat o‘z hududida proteksionizm siyosatini qo‘llagan holda jahon bozorida qatnashadi. Mamlakatimizda ichki bozorni himoyalash maqsadida joriy etilgan odilona bojxona siyosati orqali O‘zbekiston ham bevosita Jahon bozorida ishtirok etmoqda. Respublikamiz jahon bozorida yuqorida aytib o‘tilgan eksport mahsulotlari bilan qatnashadi. O‘zbekiston Jahon bozorida faqatgina ekport opertsiyalarini emas balki mamlakat uchun zarur bo‘lgan moddiy va nomoddiy mahsulotlarini sotib olish maqsadida import operatsiyalarini ham amalgam oshiradi.

Biz shu o‘rinda, O‘zbekistonning bugungi kunda Jahon bozoriga taqdim etayotga va Jahon bozoridan xarid qilayotgan mahsulotlari haqida qisqacha ma‘lumotni e‘tiboringizga havola etishni joiz deb topdik.