O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI
Yüklə 238,6 Kb.
|
|
15.3. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi -tolg`awi 1937-jili Taxtako`pir rayoninin` 7-awili «Qara oy» degen jerde turiwshi /Ha`zirgi «O`zbekstan» kolxozi/Bektursin degen jiraudan S.Ma`wlenov, Sh.Xojaniyazovlar ta`repinen jazip aling`an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap u`yrengenligin aytadi. Bul poemanin` ko`lemi 2 min` katarg`a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi tariyxiy xu`jjetlerge qarag`anda 1760-62-jillarda Sirdar`yanin` to`mengi ta`repinde Jan`a dar`ya, Quwandar`ya boylarinda otirg`an qaraqalpaqlardi qazaq xani ERALI xannin` qirg`ing`a ushratiwi sebepli ata jurti Turkistan di posip ko`shiui, Xorezm shuqirina qaray ig`isiwi ma`selelerin so`z etiuge qaratiladi. Izertlewshi A.Karimovtin` miynetinde «Posqan el» tolg`awinin` mazmuni teren` u`yrenilgen. 75-77-betlerde ol tolg`awdin` mazmunin` qisqasha bayanlaydi. /Buni konspekt aliw kerek /»Posqan el» tolg`awinin` do`retiliwi haqqinda ken tu`rde mag`liwmatlar beredi. Jiyen jiraw qaraqalpaq xorezmge ko`ship kelgennen keyin , Aral ten`izine, onin` qubla ta`repindegi atawlarg`a /Terbenbes, Munaytpas/ A`mudar`ya tarmaqlari Ko`k o`zek boyina kelip qonislag`annan keyin shig`arg`an degen mag`liwmatlardi keltiredi. «Posqan el» shig`armasi xaliq tilinde «tolg`aw « dep te «poema» depte aytilip ha`m jazilip ju`rgenligin aytadi. Tiykarinda bular ekeuin bo`lip qarawg`a bolmaydi. Bular ishki ta`repinen bir-birine jaqin turadi. Tolg`aw didaktikaliq poeziya tu`rinde jatadi. Bular ja`miyet qubilislarin jay tu`rinde g`ana su`wretlew emes, turmisti baqlap sol jo`ninde juwmaqli pikir ju`ritedi. Geypara tolg`aw formasinda jazilg`an shig`armalar o`zinin` ko`lemi syujeti jag`inan poemag`a ku`ta` jaqin turadi. Onday tolg`awlar mazmun, obraz ha`m jasawi, kompozitsiyasi jag`inan poemanin` talaplarina toliq juwap beredi. Bunday tolg`awlarda zaman, - 78 -
tolg`awi toliq sa`ykes keledi. Bul shig`armanin` sirtqi formasi jag`inan tolg`awliq xarakterge iye bolg`ani menen onin` ishki syujetlik mazmuni, kaharman obrazlarina xarakteristika beriw, kompozitsiya ta`repinen ko`birek poemag`a usaydi. A`debiyat teoriyasinda bilay aniqlama beriledi: «Poema ko`rkem a`debiyattin` liroeposliq janirinin` bir tu`ri. Poemada shayir o`z kaxarmanlarinin` ishki keshirmeleri, minez-qulqi, is-ha`reketleri haqqinda so`z etedi. Sonin` menen bir uaqitta lirikaliq shig`armalarday, poemada su`wretlegen turmisliq uaqiyag`a baylanisli payda bolg`an o`zinin` ishki sezmlerinde bayan etedi. Poemada ka`harmanlar uaqiyag`a qatnasiwshilar boladi, olar menen birge lirikaliq ka`hramanlar da boladi.» A`debiyat teoriyasinin` poema haqqindag`i talaplarina Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi sa`ykes keledi. Bul shig`armada belgili syujet ata jurti Turkistannan Xorezmge, A`mudar`yanin` ayaq betlerine ko`shiw, sirtqi jawlar, basqinshilar, baylar, biyler azaplari, jetim qiz Minayim uaqiyalari ha`m lirikaliq ka`harman sipatinda shayirdin` o`zinin` uaqiyanin` ishinde bolip bastan-aqirina baqlap bariwi ken` tu`rde sa`u`lelengen. Sonin` ushinda biz a`debiyat taniw iliminde bul shig`armani analiz etkenimizde poema geyde tolg`aw depte pikir ju`ritemiz. Buni liriko-psixologiyaliq poema dep qaraymiz. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi tariyxta bolg`an waqiyalar tiykarinda do`retildi. Bul uaqiyalardi shayir o`z ko`zi menen ko`rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip o`tken. Shubirisip posip kiyatirg`an ash xaliqtin` joldag`i awir qayg`ili azaplari ju`da` sheber surgun uaqiyalar negizinde aship beriledi. Poemada xaliq ta`g`dirindegi da`wir haqqiyqatlig`i ayqin su`wretlenedi. Qaraqalpaq - posqan el, Xorezmge jetiwge, Ha`mmeleri buwdi bel. Ata jurti Turkistan O`mirlik jaylaw bolmadi. ”a`rip penen qa`serge, Jetim menen jesirge, Sayasin hesh bir salmadi. Aldi menen basshisi Eki iynin jalmadi. Buziq boldi iyshani, A`dilsiz boldi qazisi, Gunasizdan birazdi, Gunali dep qiyadi. Eki jaqlap u`sh jaqlap, Ku`nnin` ko`zin ko`rsetpey, Kewilge qayg`i jamadi. /27-bet/. «Posqan el» shig`armasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxina, milliy da`stu`rlerine, u`rp- a`detlerine baylanisli en` jaqsi oy-pikirler sa`wlelengen. Shig`armanin` birinshi bo`liminde tosqinliqqa ushrag`an xaliq ta`g`diri, ashliqtan jolda o`lip qalip atirg`an ata-analar, emiziwli balalar, olardin` g`arg`a-quzg`ing`a jem bolip ko`miwsiz dalada qalip atirg`anlig`i sheber tragediyaliq ko`riniste jan ashirliq halatta su`wretlengen. Usinday jag`daylarda xaliq arasindag`i biri-birin o`lim qa`wipinen aman alip qalg`an tuwisqanliqtin` ko`rinisi ayriqsha sipatlanadi. Poemada ananin` - 79 -
sezimleri og`ada qa`sterli sezim sipatinda ta`riplengen. Bular xalqimizdin` burinnan kiyatirg`an en` ag`la qa`siyetleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw usillarg`a itibar beredi. Al zalimliq, a`dilsizlik og`ada qatti qaralanadi. Bular ayrim adamlardin` du`n`yaparazlig`inan kelip shig`ip atirg`anlig`i ayriqsha ta`riyplenedi. Shig`armanin` ekinshi bo`liminde jetim qiz Minayim uaqiyasi ayriqsha orindi yieleydi. Shig`armadag`i Minayim qiz uaqiyasinin` o`zi de teren` adamgershilik sezimleri menen jirlanadi. Jiyen jirawdin` Minayimg`a bawirmanlig`i, o`limge bas tigip bolsa da azaptan qutqariwg`a umtilg`anliq-lari, qiz namisin qorg`aw, qa`ha`rmanliq is-ha`reketler shig`armada isenimli su`wretlengen. Shig`armada Ereke bay menen onin` pa`msiz ha`m miyrimsiz zalim balasinin` obrazi sheber jasalg`an. Olardin` jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang`an haywanliq is- ha`reketleri turmis shinlig`i negizinde aship ko`rsetiledi. Poemada bulardin` basqa da uaqiyalar: jol azabi, ashliqtan qisiliwlar, esap-sansiz qirg`ing`a ushrag`an xaliqtin` tragediyaliq ko`rinisleri, Terbenbes, Munaytpas degen atawlarg`a kelip qonis basqannan turmis, baliqshiliq penen ku`n ko`riw, mehribanshiliq, qazag`a tu`sken baliqlardi barliq awil adamlarina ten` bo`lip beriw, teren` awizbirshilik sezimleri ju`da` sheber bayanlang`an. Bul poemada baylardin` - jer iyelewshilerdin` obrazi, bayliqqa semirgen kelbeti sheber aship berilgen. Baylardin` posip ko`shiwi, Jeri jetpey ko`shken joq. Buyaqqa ketken ashlarg`a, Jer bermestin` hiylesi, - dep jazip olardin` ziqna, qarapayim adamlardi eziwge qaratilg`an miyrimsiz obrazi jasaladi. Shig`armada usinday miyrimsizlik Jiyen menen ashtan-ash su`wretlenip kiyatirg`an jetim Minayimnin` Ereke bay menen onin` balasinin` ko`ship qonislandirip otirg`an jerinde ushrasqan payitta ju`zege keledi. Ereke bay da jetim qiz Minayimnin` qa`wendersizligi, ele onin` jas ekenligi haqqinda oylanbaydi. oni xorlag`isi keledi. Jiyen jiraw adamdi xorlag`isi kelgen a`sirese qiz balanin` namisina tiygen adamlar menen janin ayamastan gu`resedi. Biraq jawiz baylar Jiyendi xaldan tayg`ansha urip- azaplap taslap ketedi. Ereke baydin` usinday zulimlig`i, onin` balasinin` satiraliq bag`darda sipatlang`an unamsiz obrazi-tipi ju`da` sheberlik penen jasalg`an. Tan` saz berip atqanda, Bir bay ko`shke ilestik. Otir eken dem alip, Tu`sirip barliq zatlarin. Qursaqlarin qampaytip, Qa`ha`rlengen tu`klerin, Onnanda beter uzaytip. Bul bir asqan bay eken. To`rt tu`ligi say eken. Bidim-bidim bet awizi, Bir balasi bar eken. Otir eken to`rinde, - 80 -
Toyg`annan son` tamaqqa, Qayta-qayta kekirip ; -Qasindag`i jas qizdi, Qayda alip barasan` ?! Mag`an ber mina qizin`di, Xayaliqqa alaman, Jaman bolsa negizi, Qoy keynine salaman, Aytqanimdi qilmasa, Qarqiritip shalaman. Shig`armada usinday ko`z qaraslardi baylarlardin` kelbeti aship beriledi. Shayir usilardi tag`ida teren`irek pikirler menen olardin` negizinin` jaman ekenligin ayriqsha ug`indiradi. Bayg`a bir pul o`lgenin`, Qarauitip qan jutip, Ko`zdin` jasin ishkenin, Doslarim bir pul olarg`a, Ottay so`nip o`shkenin. «Posqan el» poemasinda xaliqtin` bir o`mir tariyxi ju`da` ko`rkemlik su`wretlengen. Bunda adamg`a oy salatug`in og`ada jaqsi oy sezimler ja`mlestirip berilgen. Poemanin` su`wretlew bag`darinda xaliqliq naqil-maqallardan, ushirma so`zlerden, aforizmlerden, ko`rkelew qurallarinan ju`da` sheberlik penen paydalang`an. Shayir obraz jasawda, uaqiya ha`m ha`diyselerdi su`wretlewde bulardan sheber paydlang`an. A.Pirnazarovtin` kitabinda bulardin` birazi izertlengen. Ma`selen jol azabi da`stanliq formada giperbolaliq bag`darda bilay su`wretlenedi: Qiyir-qiyr sho`llerden, Qiynalip o`tip kelemiz, Uzaq-uzaq jollardan, Udayi ju`rip kelemiz. Qanat ku`ygen issi da, Janip tag`i ku`yemiz. Bir jurtim go`ne etik, Tabani tu`sti tas qag`ip. Poemada insan obrazin jasaw, onin` adamgershilikli, a`lpayim, batir, erju`rek is-ha`reketlerin su`wretlew og`ada sheberlik og`ada sheberlik penen iske asqan. Misali: Minayim obrazi bilay tu`sindiriledi. Qoldan ketken jetim qiz, Ma`nisin bilsen qizil gu`l, Zamani kelse paqirdin`, Sayrap turg`an jas bu`lbul. - 81 -
Qasimdag`i ol jigit, Jigitlerdin` sultani. Poemada naqilg`a aynalip keltirilgen qatarlar uaqiya ha`m ha`diyselerdi ayqin tu`sindiriwge qaratiladi: Jigittin` parqi joldas bolg`anda ayrilar, Ju`ktin` ko`rki arshadi, Tu`yinin` ko`rki narshadi. Baydiq ko`rki mal menen, Kwndiz tutqan parshadi. Adamnin` ko`rki kiyimdi, A`sirese u`yin`de. Isherge tamaq bolmasa, Kiyimin`di satasan. Poemada shin` dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu`res, Jetim qiz Minayimdi izlew, qasqirlarg`a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o`sh aliw uaqiyalari isenimli su`wretlengen. Bul poema xalqimizdin` tariyxin ken` tu`rde sa`wlelendirip beriwi menen ayriqshalanadi. Yüklə 238,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|